«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ» Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын XIX наадам
«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ»
Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын XIX наадам
Буддын шажантанай заншалта Сангхын дурадхалаар эмхидхэгдэнэ
Эбээн тэдхэгшэ: «Информ-Полис» сонин
2017 оной 10 һарын 20-21
Наадамай зорилгонууд
- Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлөөхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ.
- Хүүгэд, залуушуулые буряад хэлэ үзэхэдэнь урмашуулан дэмжэжэ, түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг, түүхые саашань арьбадхан болбосоруулха хүсэл түрүүлжэ, түрэл арадай баялиг болохо эжы, абынгаа хэлэ хүндэлэн үргэлжэлүүлхэ хүсэл түрүүлхэ.
- Эхэ хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха зорилготойгоор үнгэрхэ даабаринуудаа үргэдхэхэ, хүүгэдэй зохёохы арга боломжо хурсадхаха.
Наадамай үнгэрхэ болзор, хаяг:
- XIX наадамай 1-дэхи шата 2017 оной 10 һарын 20-да «Даши Чойнхорлин» гэһэн Буддын шажанай Ехэ һургуулида үнгэрхэ (Ивалгын дасан). Бүридхэл: 9.00 – 10.00
- XIX наадамай 2-дохи шата XIII телевизионно наадам 10 һарын 21-дэ Буряадай гүрэнэй телевиденидэ үглөөнэй 11:00 сагһаа үдын 13:00 болотор үнгэрхэ.
Наадамда хабаадагшадта:
- Найман (8) хүнһөө бүридэһэн бүлгэм соо эхин, дунда, ахамад ангинуудай һурагшад заатагүй орохо ёһотой. Бүлгэмэй бүридэлдэ 70 хубинь басагад байха зэргэтэй (басагад буряад заншалаар үһэеэ гүрэхэ).
- Анхан даабари бүхэндэ бүлэгүүдһээ тусхай бэлэдхэлтэй 1 гэшүүн ородог байгаа. Мүнөө энэ гуримаар «Уран гартан», «Уран дархан», «Уран баримал», «Хамба ламын шан абалгын тэмсээн» гэһэн номинациин гэшүүд хүдэлхэ. Харин бүлэгэй бэшэ гэшүүд хамта (4 хүн) Хэлэ хүгжөөлгын даабарида хабаадаха (бейджигүүдтэй байха). Тиимэһээ нэгэ үрөө соо 5-6 бүлэгүүд хамта орожо, даабаринуудые дүүргэхэ болоно (нэгэ доро 6 үрөө соо 30 гаран бүлэгүүд 1,5-2 часай туршада хүдэлхэ зэргэтэй…).
Бүлэгөөрөө хабаадаха тэмсээнүүд: Хонин талын «Блиц-урилдаан», «Хоёр хэлэ тэгшэ мэдэе!», «Нэрлэгты: энэ юун бэ? Зурагта толи»; Үхэр талын «Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй», «Бодомжолоё». Эдэ урилдаануудта үхибүүд бүлэгөөрөө ороод, бүгэдэ нэгэ доро даабари дүүргэхэ. Үдэһөө урда наадамда ерэһэн бүхы бүлэгүүд туршалгаа гаража дүүргэхэ ёһотой.
- Үдэһөө хойшо тон үндэр оноо абаһан 5-6 бүлэг түрүү һуури эзэлхын түлөө ехэ танхим тэмсэхэ.
Эрхимүүдые шэлэлгын урилдаанай энэл хэмжээндэ маани, магтаал уншагдаха, тиимэһээ командын бүридэл дүүрэн байха (8 хүн) болоно.
- Үдын хойно команданууд (8 хүн) үрөөнүүдээр таража, «Этигэл Хамбын магтаал», «Доншуур маани», «Сагаан Дара эхын магтаал…» уншаха. Иимэ түхэлөөр үнгэрһэн урилдаанаймнай удаа бүхы оноонууд согсологдожо, һууринууд олгогдохо.
Наадамай эрилтэнүүд:
- Наадамда орогшод сүлөө сэдэбээр хөөрэлдэхэ, һанал бодолоо найруулан зохёохо дадал, дүршэлтэй байха.
- Нютаг бүхэниие түлөөлжэ ерэгшэд өөрынгөө нютаг хэлэн дээрээ хэлэхэ, хөөрэхэ, хэһэн ажалаа хамгаалха.
Нэмэлтэ мэдээсэл АНХАРАГТЫ:
- Наадамай гурим һэлгэгдээ: танхимуудаар тарахадаа, бүлэгүүдээрээ хүдэлжэ, даабаринуудые дүүргэхэ. Бүлгэмүүдэй абаһан оноонуудаар һууринууд олгогдохо.
- Наадамай эрилтээр эхин, дунда, ахамад ангинуудай һурагшад заатагүй оролсохо гэһэн заршам хубилгаһан бүлгэмүүдэй оноо дарагдаха. ЭНДЭ ГАНСА АХАМАД АНГИНУУДҺАА БҮРИДЭҺЭН БҮЛГЭМҮҮД ТУХАЙ ХЭЛЭГДЭНЭ.
- Буряад хэлэ хүгжөөлгын даабарида жюриин гэшүүдэй табиһан оноонууд бүридхэгдөөд, нэгэ сэгнэлтээр табигдаха (Жэшээнь,блиц – 30 оноо, оршуулга – 8 оноо, зурагта толи – 7,5 оноо, уран хөөрөөн – 10 оноо, бодомжолго – 6,5 оноо = 62,0 оноо).
НААДАМАЙ ШАТАНУУД
Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.
Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.
I ШАТА
- МОРИН ТАЛА
а) Нютаг хэлэнэй толи
б) ИП һониной урилдаан
- ХОНИН ТАЛА
а) Блиц-урилдаан
б) Хоёр хэлэ тэгшэ мэдэе!
б) Нэрлэгты: энэ юун бэ? Зурагта толи
- ҮХЭР ТАЛА: Баян хэлэтэй арад – ерээдүйтэй!
а) Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй
б) Бодомжолоё
- ЯМААН ТАЛА: Буян хэшэг уряалая!
а) Этигэл Хамбадаа Зальбарал
б) Доншуур маани
в) Сагаан Дара Эхын магтаал
- ТЭМЭЭН ТАЛА
а) Уран гартан
б) Уран баримал
в) Модон дархан
II ШАТА
БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ ХАМБЫН ШАН АБАЛГЫН ТЭМСЭЭН
Этигэл Хамбын сургаалнууд.
МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ
Аймаг __________________________________Һургуули______________________________
Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ ____________________________________
Холбоо бариха утаһан, e-mail:____________________________________________________
Гэрэй хаяг:____________________________________________________________________
Багшын паспортын дугаар болон хэзээ, ямар байгуулга олгоһон тухай мэдээсэл:
______________________________________________________________________________
ИНН, СНИЛС:___________________________________________________________________
НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД
I ШАТА
ШАГАЙН МОРИН ТАЛА
Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын мүрысөөн.
а) Буряад хэлэнэй нютагай аялгын толи
Толи дээрэ багшанарай хэды жэл соо хүдэлжэ байһан ажалай дүн мүнөө зундаа хараха аргатай болобобди. Нютаг хэлэнэй толинуудай түрүүшын толи – 6500 үгэтэй «Шаргалжан нютагай буряад-ород хэлэнэй толи» Санкт-Петербург хотодо «Просвещени» хэблэлдэ гаража, нютаг зондоо тараагдаа гэжэ дуулгая. Ном гараһанай баяр Арадай Хуралай ехэ танхим соо 8 һарын 24-дэ үнгэрөө. Мүнөө хэблэлдэ Харлан нютагай толи тушаагданхай, Баргажанай Улан нютагай толи бэлдэгдэжэ байна.
Толи хэблэлдэ бэлдэжэ дүүргэһэн бүлэгүүдһээ бэшэ һургуулинууд урда урилдаанда үгтэһэн даабаринуудаа дабтанабди. Толиингоо удха, бүридхэл нарибшалан харагты – словари оформлять по алфавиту точно по образцу без граф, таблиц, литературных сравнений с указанными курсивами, нумерацией страниц, заглавные слова печатать полужирным шрифтом. Хүдэлмэриин хэмжээн: 3000 үгэһөө үлүү байха зэргэтэй. Хэһэн хүдэлмэриеэ ба мэдүүлгэеэ 10 һарын 18 болотор exexelen@gmail.com гэһэн сахим хаягаар эльгээхэ.
Хори буряадуудай шэнжэлһэн хүдэлмэри амяараа хэблэгдэн гараха, тиимэһээ энэ ажалдаа тон наринаар хандагты! Толи бэлдэхэ даабарида хори хэлэтэй бүлэгүүд нютагайнгаа зоной обог, нэрэ, ара нэрэнүүдэй, нютагайнгаа газар уһанай буряад нэрэнүүдэй удха тайлбарилха гэһэн байгаа. Энэ ажалдаа урданай угай бэшэгүүдые хэрэглэжэ, буряад, эвенк, түгэд нэрэнүүдэй удха тайлбарилагты. Урда наадамда эльгээһэн хүдэлмэринүүдтээ материал нэмэжэ эльгээгты.
б) «Информ-Полис» мүнөө жэл 25-жэлэйнгээ ойн баяр тэмдэглэхэнь. Тиимэһээ, хүндэтэ һурагшад, танай һонорто иимэ даабари үгтэнэ. Нютагтатнай олон жэл соо ИП захин уншадаг, һонирходог хүнүүдһээ интервью абажа, гэрэлзурагынь буулгаад, конкурсда энэ хаягаар эльгээхэт 10 һарын 18 болотор: exexelen@gmail.com Хүдэлмэриинтнай хэмжүүр: 14 шрифт, А4 хуудаһанһаа ехэ бэшэ. Энэ урилдаанай дүнгөөр «ИП» сонин илагшадта тусхай шан олгохо.
ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА
Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи тэмсээн.
б) Блиц-урилдаан «Табан хушуун мал; уламжалта ажал, хэрэгсэл»
http://ehehelen.ru/blits-urildaan-xix-naadam/ гэһэн сайт дээрэ үгтэһэн асуудалнуудта харюу бэлдэхэ.
Энэ урилдаанда бүлгэмһөө 1 түлөөлэгшэ 30 асуудалда (сайт дээрэхи асуудалнуудһаа) харюу үгэхэ. Зүб харюунуудай тоогоор оноо табигдаха. Сайт дээрэ үгтэһэн асуудалнуудые харахадаа, урда наадамуудта олонхи асуудалнуудынь үгтэһэн байгаа гэжэ анхараа бэзэт. Табан хушуун мал тухай, мал ажалда хэрэглэдэг зүйлнүүдые зүбөөр хэлэхэ, мэдэхэ дадалыетнай бэхижүүлхэ зорилготойгоор энэ даабари үгтэнэ. Түргөөр, тодоор хэлэхэ гэжэ оролдооройгты, зүб харюунуудайтнай тоогоор оноо табигдаха.
в) Хоёр хэлэ тэгшэ мэдэе. Оршуулга, тобшолол. http://ehehelen.ru/pritchi/. Эндэ үгтэһэн домогуудые оршуулаад, оньһон үгөөр удхыень тайлбарилха.
Танай һонорто зургаан богонихон үгүүлэл үгтэнхэй. Алиниинь танда дайралдахаб гэжэ мэдэгдэнэгүй, тиимэһээ бултынь шүүлбэрилжэ үзэгты. Нэгэ минутын туршада үгүүлэлэй гол удхыень нютаг хэлэн дээрээ оршуулаад, өөһэдын тобшолол хэхэт. Урда наадамуудта сээжэлдэһэн оньһон үгэнүүдээ зүбөөр хэрэглэжэ шадаа һаатнай, һайн байгаа. Ямаршье үйлэ хэрэг шүүлбэрилхэдээ, удхыень сэхэ дамжуулангүй, далда удхыень тайлбарилха, зүб тобшолол тодоор үгэхые оролдохо шухала.
б) Зурагта толи. Нэрлэгты: энэ юун бэ? Минута хахадай (1,5 мин) туршада бүлгэмэй гэшүүд зурагуудые зүбөөр нэрлэхэ гэһэн урилдаан. Сахим һураха номһоо эдэ сэдэбүүдые шэлэн харагты: гэрэй доторхи хэрэгсэл, бараан, амһарта, хубсаһа хунар, гэрэй газаахи байдал, ажалай зэмсэгүүд, үндэһэн наадан, буряад эдеэ хоол, һэеы гэр, үнгэ.
Хойно хойноһоо зурагуудай гарахада, түргэ-түргэн нютаг хэлээрээ нэрлэхэ гэжэ оролдохот. Хэдыень хэлэжэ үрдинэбта, тэды оноо табигдаха. Зурагууд үгэһэн сэдэбүүдээрнай байха.
ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА
«Үнеэтэй айл үлдэхэгүй, булагтай газар гандахагүй» гэһэн үгын ёһоор гандашагүй абьяас бэлигээ харуулха мүрысөөн.
БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ
а) Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй.
«Гэнтэ шэдитэй болошоо һаа…». Радиодамжуулгада сүлөө сэдэбээр хошон үгэ, хүхюу зугаа, холшор аяг харуулһан 2 минутын үргэлжэлтэй хөөрөө бэлдээд ерэхэ. Ямар нэгэн уршагта ябадал (приключения) тухай гү, али хүсэл зоригоо шэдиин хүсөөр яажа бэелүүлһэн тухайгаа хүхюу зугаа хоёр минутаһаа үлүү гаргангүй дэлгэхые оролдохо. Хөөрөөнтнай һонин, шог зугаатай, нютаг хэлэнэй аянгатай байха зэргэтэй. MP3 файлай абяаниинь тодо, 2 минутаһаа үлүү бэшэ exexelen@gmail.com сахим хаягаар 10 һарын 18 болотор эльгээхэт.
б) Бодомжолоё.
Үрөө соо байһан бүлэгүүдтэ нэгэл даабари (ролик) дурадхагдаха. Тэрэниие хараад, хоорондоо зүбшэжэ, өөрынгөө һанамжа хэлэхэдээ, наадамда суг оролсоһон бүлэгүүдэй гэшүүдтэ энэ ролигой удхаар асуудалнуудые үгэхэ, хөөрэлдөөндэ уриха аргатай байхат. Удхаарнь тобшолол гаргаад, тэрэнээ нютаг хэлэн дээрээ уран тодоор хэлэхэ. Хэнэй харюу гүнзэгы бодолтой, өөрсэ маягтай, баян хэлэтэй байнаб гэжэ тэмдэглэгдээд, оноонууд табигдаха. Танай урда хэлэгдэһэн бодол дабтахагүй шухала.
Видеоролигууд: http://ehehelen.ru/videoroliguud-xix-naadam/
ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА
Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа, удаадахи мүрысөө дурадханабди.
БУЯН ХЭШЭГ УРЯАЛАЯ!
а) «Этигэл Хамбадаа Зальбарал». Уран гоёор, сээжээр уншалгын урилдаан. Командын гэшүүд жээрэбэй ёһоор тудаһан Зальбаралай бадагуудые уншаха http://ehehelen.ru/etigel-hambyn-zalbaral гэһэн сайтын номой һан соо Этигэлэй хамба ламын бүтээл татажа абаха.
б) «Доншуур маани» сээжээр гүйсэдхэхэ http://ehehelen.ru/donshuur-maani гэһэн хаягаар үгэнь үгтэбэ. Заатагүй нэгэ бадаг бүлэгэй гол дуушан гансаараа гүйсэдхэхэ, удаань бэшэниинь тодон абаад,саашань суг үргэлжэлүүлхэ жэшээтэй.
в) «Сагаан Дара Эхын магтаал» сээжээр гүйсэдхэхэ: http://ehehelen.ru/sagaan-darhin-sedhel-mete-hurdyn-magtaal-xiii-naadam
ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА
Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.
а) Уран гартан
Хүндэтэ басагад, гэртээ хониной арһа элдэхэ даабари үгтэнэ. Арһа элдэлгэ тухай Ивалгын дасан тусхай кино буулгажа, наадамай сайт дээрэ табинхай, тэрэниие анхарагты: http://ehehelen.ru/honinoj-arha-eldelge/
АРҺА ЭЛДЭЛГЭ ТУХАЙ
- Арһаяа уһанда дэбтээхын урдахана үлүү нооһыень хайшалжа абагты.
- Дэбтээхэ раствор: 10 грамм дабһа 1 литр уһанда хэжэ худхагты, 0,5 формалин нэмэжэ болоно. Уһантнай ходо хүйтэн байха ёһотой, дэбтээхэ сагтнай арһанайнгаа бэлэн болоһонһоо дулдыдаха.
- Пикель эдеэн: 10-12 грамм уксусна кислота 1 литр уһанда хээд худхаха, 50 грамм дабһа нэмэжэ дахин худхаха. Бэлдэһэн пикель эдеэн соогоо 8-10 час соо арһаяа байлгаха. Дараань арһаяа халимнажа, дахяад энэл эдеэн соогоо 6-8 саг дэбтээн байлгаха.
- Арһаяа нооһоорнь газаашань харуулаад, 1 һүни дэлгээн хонуулха.
- Дубитель эдеэн: 4 грамм хромбит, 50 грамм дабһа хоёрые 1 литр уһанда хэжэ худхаха. Энэ бэлдэһэн раствортнай 20-25 градус байха ёһотой. Арһаяа энэ эдеэн соо дэбтээжэ, 10-12 сагай туршада дублени хэхэт. Эхин дээрээ һайса гэдэг худхаха шухала, дараань 1-2 саг болоод заабол худхажа байгты.
- Арһаяа гаргажа, 8-10 сагай туршада дулаан газарта дэлгээгты (наран доро бэшэ).
- Нейтрализаци: 1 литр уһанда 4 грамм сода хэгты. Худхаад, арһаяа зөөлэрүүлхын тула 3-4 сагай туршада энэ раствор соо байлгаха. Энээниие хээгүйдэ арһан хахарха, муу болохо.
- Арһаяа тоһодохо эдеэн: 50 грамм АИ 12 тоһон, 1 томо халбага привацел, 50 мг скипидар, 1 бага халбага сахар. Бүгэдынь худхаад, 1 литр бусалжа байһан уһа нэмээд, һайн худхаха. Сайхан һүнэй үнгэтэй болоһон энэ эдеэгээ арһандаа биирээр түрхихэ. Эдеэ һайса оруулһан арһа элдэхэдэ бэлэн.
- Арһаяа хатаахадаа тойруулан татаха хэрэгтэй.
Арһа элдэлгээр асуудал байбал, Сультим ламада хандагты: 8 (924) 657-53-00
Арһаар юумэ бүтээхэ гээшэ урматай ажал. Гэртээ элдэһэн арһаараа басагаднай элдэб зүйлнүүдые бүтээжэ, оёдолой онол аргануудтай танилсадаг. Ажалдаа хэрэглэхэ арһа, утаһа, зүү, хурабша г.м. абаад ерэхэ хэрэгтэй. Энэ ажал иимэ оноонуудаар сэгнэгдэхэ: арһа гараараа элдэлгэ – 10 оноо хүрэтэр, бэлэн арһа (худалдаанай) асарбал, 0 оноо абахат; оёдол – 5 оноо. Урда наадануудта дүүргээгүй ажалнуудаа – оёжо байһан арһан дэгэлнүүдээ заабол абаад ерэгты.
б) Модон дархан. 19-дэхи наадамда «Уран дархан» гэһэн урилдаанда гунгарбаа дархалаад асарха. Гунгарбаатнай хэмжүүрээрээ гэртээ тахихаар байха ёһотой.
в) Уран баримал. Үгтэһэн зураг хараад, гэртээ урлаад асарха. Гэртээ хэһэн хүдэлмэритнай сэгнэгдэхэ! Урилдаанда ерэхэдэтнай иимэрхүү түхэлэй ондоо даабари үгтэхэ, тиимэһээ уран барималшадта хоер хүдэлмэриин дунда оноо табигдаха болоно.
Зураг “Эбтэй дүрбэн” «Эвтэй дөрвөн амьтан» гээд олон зурагуудые эндэ http://ehehelen.ru/ebtej-durben-amitan-gehen-ulgerte-zheshee-zuraguud/ өөһэдөө харахадатнай болохо.
II ШАТА
БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. Хамба Ламын шан абалгын тэмсээн
Дэлхэйн гайхал боложо, буддын шажанай гүн шанарта удхые хизааргүй үндэртэ үргэжэ шадаһан 12-дугаар Бандида Хамба лама Даша-Доржо Этигэлов 2008 онһоо хойшо онсо саадын аргаар чойнжин лама Бимба Доржиевтай харилсан, дээдын номнол дамжуулна. Этигэл Хамбын сургаал http://ehehelen.ru/hamba-lamyn-shan-abalgyn-temseen-xix-naadam/
Шагналга тухай
1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха.
ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ
С.Д. Бабуев, Ц.Ц. Бальжинимаева. «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи»;
«Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг» гэhэн бүлэгүүд;
«Учение Пандито Хамба Ламы Д.Д.Этигэлова», 2016, 2017;
«Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи» 2016;
«Буряад үнэн» һонин болон бусад сонин, сэтгүүл ба номууд;
Ц. Б. Будаев «Оньһон үгэ оншотой» У-Ү., 1988
И. Мадасон «Буряад арадай оньһон, хошоо үгэнүүд», У-Ү, 1960
Замбалова Татьяна «Табан хушуу мал»;
Галдан Ленхобоев «Ашатын һайхан заяан»;
Лодон Линховоин «Лодон багшын дэбтэрһээ»;
Сүлжээндэ ороод, фейсбук холбоондо Хамба лама Дамба Аюшеевэй хуудаһа хараха;
Ямар нэгэн асуудалай гарабал, аймагайнгаа шэрээтэ ламанарта, мүн энэ сахим хаягаар хандажа болохо: exexelen@gmail.com Я. Ц. Ивахиновагай гар утас: +7 951 636 9069
Положени Сэлэнгын хэлэн дээрэ:
«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ» Бүхы Буряады сургуульнууд хоорондохь XIX наадам
«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ»
Бүхы Буряады сургуульнууд хоорондохь XIX наадам
Буддын шажантаны занчалта Сангхын дурадхалаар эмхидхэгдэж байн
Эвээн тэдхэгч: «Информ-Полис» сонин
2017 оны 10 сарын 20-21
Наадамы зорилгонууд
- Наадам буряад хэлны гайхамшагты баялиг болох нютаг хэлнүүды алдангүй үлдюулэх, нютаг хэл дээрээ харилцах таарамжаты орчон байлгахын түлѳѳ эмхидхэгдэнэ.
- Хүүхэд, залуучуулы буряад хэл үзэхэдэнь урмашуулан дэмжэж, түрэл арадынгаа хэл, соёл, урлаг, түүхэ цаашань арьважуулан болбосоруулах хүцэл түрүүлж, түрэл арады баялиг болох эжии, авынгаа хэл хүндэлэн үргэлжэлүүлэх хүцэл түрүүлэх.
- Эхэ хэлынгээ нөөсэ баяжуулах зорилготыгоор үнгэрэх дааварьнуудаа үргэдхэх, хүүхэды зохёохы арга боломж хурцадхах.
Наадамы үнгэрэх болзор, хаяг:
- XIX наадамы 1-дэхь шат 2017 оны 10 сарын 20-д «Даши Чойнхорлин» гэсэн Буддын шажанай Ехэ сургуульд үнгэрэх (Ивалгын дацан). Бүридхэл: 9.00 – 10.00
- XIX наадамы 2-дохь шат XIII телевизионно наадам 10 сарын 21-д Буряады гүрэны телевиденид үглөөны 11:00 цагаас үдэры 13:00 болотор үнгэрэх.
Наадамд хаваадагчадт:
- Найман (8) хүнөөс бүридсэн бүлгэм цоо эхин, дунд, ахамад ангинууды сурагчад заатагүй орох ёсты. Бүлгэмы бүридэлд 70 хувинь бацагад байх зэргэты (бацагад буряад занчалаар үсѳѳ гүрэх).
- Анхандаа дааварь бүхэнд бүлэгүүдээс тусхай бэлэдхэлты 1 гэшүү ородог байгаа. Мүнөө энэ гуримаар «Уран гартан», «Уран дархан», «Уран баримал», «Хамба ламын шан авалгын тэмцээ» гэсэн номинациин гэшүүнүүд хүдэлэх. Харь бүлэгы бэшэ гэшүүнүүд хамтадаа (4 хүн) хэл хүгжөөлгын дааварид хаваадах (бейджигүүдты байх). Тымээс нэг үрёо дотор 5-6 бүлэг хамтадаа орж, дааваринууды дүүргэх болоно (нэг дороо 6 үрёо цоо 30 гаран бүлэг 1,5-2 часы хугасаа цоо хүдэлэх зэргэты…).
Бүлэгөөрөө хабаадах тэмцээнүүд: Хонь талын «Блиц-урилдаа», «Хоёр хэл тэгшэ мэды!», «Нэрлэгты: энэ юув? Зурагта толь»; Үхэр талын «Уран бэлигты, ульгам хэлты», «Бодомжолы». Энэ урилдаануудта хүүхэд бүлэгөөрөө ороод, бултадаа нэг дор дааваряа дүүргэх. Үдын урда тээ наадамд ерэсэн бүхы бүлэгүүд туршалгаа гарж дүүргэх ёсты.
- Үдын сүүлд эгээ ехэ оноо авасан 5-6 бүлэг түрүү суурь эзэлхын түлөө ехэ танхим цоо тэмсэх.
Эрхимүүды шэлэлгын урилдааны энэл хэмжээнд маани, магтаал уншагдах, тымээс командын бүридэл дүүрэн байх (8 хүн) болоно.
- Үдын хойн команданууд (8 хүн) үрёонүүдээр тараад, «Этигэл Хамбын магтаал», «Доншуур маани», «Сагаан Дара эхын магтаал…» уншах. Иимэ түхэлөөр үнгэрсэн урилдаанымай удаа бүхы оноонууд согсологдож, сууринууд олгогдох.
Наадамы эрилтэнүүд:
- Наадамд орогчод сүлөө сэдэвээр хөөрэлцэх, санал бодолоо найруулан зохёох дадал, дүршэлты байх.
- Нютаг бүхэны түлөөлж ерэгчэд өөрынгөө нютаг хэл дээр хэлэх, хөөрэх, хиисэн ажалаа хамгаалах.
Нэмэлтэ мэдээсэл АНХАРАГТЫ:
- Наадамы гурим сэлгэгдээ: танхимуудаар тарахадаа, бүлэгүүдээрээ хүдэлж, даабаринууды дүүргэх. Бүлгэмүүды авасан оноонуудаар сууринууд олгогдох.
- Наадамы эрилтээр эхин, дунд, ахамад ангиин сурагчад заатагүй оролцох гэсэн зарчим хувилгасан бүлгэмүүды оноо дарагдах. ЭНД ГАНЦ АХАМАД АНГИНУУДААС БҮРИДЭСЭН БҮЛГЭМҮҮД ТУХАЙ ХЭЛЭГДЭНЭ.
- Буряад хэл хүгжөөлгын дааварид жюриин гэшүүды тависан оноонууд бүридхэгдөөд, нэг цэгнэлтээр тавигдах (Жэшээнь,блиц – 30 оноо, орчуулга – 8 оноо, зурагта толь – 7,5 оноо, уран хөөрөө – 10 оноо, бодомжолго – 6,5 оноо = 62,0 оноо).
НААДАМЫ ШАТАНУУД
Таван хушуу мал гэгдэсэн морь, үхэр, хонь, ямаа, тэмээгээ үе насаараа үдхэж сууцан буряад зоны ажабайдалы адуу малаасань амяарань харахын аргагүй ем. Тымээс эхэ хэлдээ зорюулсан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэсэн наадамы шатанууд үндэсэн шагай нааданы буудалнууды нэрээр нэрлэгдэнхэй.
Шагайнууд хонь, ямаа, морь, үхэр, тэмээ гэсэн ондо ондоо үзэгдэлты байдаг ем. Хабтайж бүхыгөөд унасан шагайг «хонь» («бүхэ»), хонхойгоод унасанынь «ямаа» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтосонынь «морь», хиигээты хажуугаараа өөдөө харасанынь «үхэр», сомсойгоод тогтосонынь «тэмээ» («ёро») гэдэг ем.
I ШАТ
- МОРЬ ТАЛА
а) Нютаг хэлын толь
б) ИП сонины урилдаа
- ХОНЬ ТАЛА
а) Блиц-урилдаа
б) Хоёр хэл тэгшэ мэды!
б) Нэрлэгты: энэ юув? Зурагта толь
- ҮХЭР ТАЛА: Баян хэлты арад – ерээдүйты!
а) Уран бэлигты, ульгам хэлты
б) Бодомжолы
- ЯМАА ТАЛА: Буян хэшэг уряалы!
а) Этигэл Хамбадаа Зальбарал
б) Доншуур маани
в) Сагаан Дара Эхын магтаал
- ТЭМЭЭ ТАЛА
а) Уран гартан
б) Уран баримал
в) Модон дархан
II ШАТ
БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ ХАМБЫН ШАН АВАЛГЫН ТЭМЦЭЭ
Этигэл Хамбын сургаалнууд.
МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ
Аймаг __________________________________Сургууль______________________________
Хүтэлвэрилэгч багшын (багшанары) овог нэр ____________________________________
Холвоо барих утас, e-mail:____________________________________________________
Гэры хаяг:____________________________________________________________________
Багшын паспортын дугаар бол хэзээ, ямар байгуулга олгосон тухай мэдээсэл:
______________________________________________________________________________
ИНН, СНИЛС:___________________________________________________________________
НААДАМЫ ДҮРИМНҮҮД
I ШАТ
ШАГАЙН МОРЬ ТАЛА
Холын газары ойртуулдаг, хариин зоны нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатирты морин эрдэниин нэрты түрүүчиин мүрысөө.
а) Буряад хэлын нютагы аялгын толь
Толь дээр багшанары хэды жэл цоо хүдэлж байсан ажалы дүн мүнөө зундаа харах аргаты боловодь. Нютаг хэлнүүды тольнууды түрүүчиин толь – 6500 үгэты «Шаргалжан нютагай буряад-ород хэлэнэй толи» Санкт-Петербург хотод «Просвещени» хэвлэлд гарж, нютаг зондоо тараагдаа гэж дуулгы. Ном гарасаны баяр Арады Хуралы ехэ танхим цоо 8 сарын 24-дэ үнгэрөө. Мүнөө хэвлэлд Харлан нютагы толь тушаагданхай, Баргажаны Улан нютагы толь бэлсэгдэж байн.
Толь хэвлэлд бэлсэж дүүргэсэн бүлэгүүдээс бэш сургуульнууд урда урилдаанд үгтэсэн дааваринуудаа дабтанадь. Толиингоо удха, бүридхэл нарибчалан харагты – словари оформлять по алфавиту точно по образцу без граф, таблиц, литературных сравнений с указанными курсивами, нумерацией страниц, заглавные слова печатать полужирным шрифтом. Хүдэлмэриин хэмжээ: 3000 үгөөс үлюу байх зэргэты. Хиисэн хүдэлмэрёо мэдүүлгэтыгээ хамта 10 сарын 18 болотор exexelen@gmail.com гэсэн сахим хаягаар явуулах хэрэгты.
Хори буряадууды шэнжэлсэн хүдэлмэрь амяараа хэвлэгдэн гарах, тымээс энэ ажалдаа тон наринаар хандагты! Толь бэлэсэх дааварид хори хэлты бүлэгүүд нютагыгаа зоны овог, нэр, ара нэрэнүүды, нютагыгаа газар усны буряад нэрнүүды удха тайлварилах гэсэн байгаа. Энэ ажалдаа урданы угы бэчэгүүды хэрэглэж, буряад, эвенк, түгэд нэрнүүды удха тайлварилагты. Урда наадамуудта эльгээсэн хүдэлмэринүүдтээ материал нэмэж эльгээгты.
б) «Информ-Полис» мүнөө жэл 25-жэлынгээ ойн баяр тэмдэглэхэнь. Тымээс, хүндэтэ сурагчад, танай сонорто иимэ даавари үгтэнэ. Нютагтатнай олон жэл цоо ИП захиж уншадаг, сонирходог хүнүүдээс интервью аваад, гэрэл зурагынь буулгаад, конкурсдоо энэ хаягаар эльгээхэт 10 сарын 18 болотор: exexelen@gmail.com Ажалытнай хэмжүүр: 14 шрифт, А4 хуудасанаас ехэ бэш. Энэ урилдааны дүнгөөр «ИП» сонин илагчадт тусхай шан олгох.
ШАГАЙН ХОНЬ ТАЛА
Ууса дүүрэн хэшэгты, урдаа харах хушуута мал, хонгор дайдымай чэмэг – хун цагаан хонин эрдэниин нэрты хоёрдохь тэмцээ.
б) Блиц-урилдаа «Таван хушуу мал; уламжалт ажал, хэрэгсэл»
http://ehehelen.ru/blits-urildaan-xix-naadam/ гэсэн сайт дээрэ үгтэсэн асуудалнуудта харюу бэлэсэх.
Энэ урилдаанд бүлгэмы түлөөлэгчэд 30 асуудалд (сайт дээрэхь асуудалнуудаас) харюу үгэх. Зүв харюунууды тоогоор оноо тавигдах. Сайт дээрэ үгтэсэн асуудалнууды харахадаа, урда наадамуудт олонхи асуудалнуудань үгтэсэн байгаа гэж анхараа бзэт. Таван хушуу мал тухай, мал ажалд хэрэглэдэг зүйлнүүды зүвөөр хэлэх, мэдэх дадалытнай бэхижүүлэх зорилготыгоор энэ даавари үгтэнэ. Түргөөр, тодоор хэлэх гэж оролдоорогты, зүв харюунуудытнай тоогоор оноо тавигдах.
в) Хоёр хэл тэгшэ мэдэе. Орчуулга, товчолол. http://ehehelen.ru/pritchi/. Эндэ үгтэсэн домогууды орчуулаад, оньсон үгөөр удхынь тайлварилах.
Танай сонорт зургаан богонихон үгүүлэл үгтэнхэй. Алинь танда дайралдахав гэж мэдэгдэнэгүй, тымээс бултынь шүүлвэрилээд үзэгты. Нэг минутын туршад үгүүлэлы гол удхынь нютаг хэл дээрээ орчуулаад, өөцэдынгѳѳ товчолол хиихэт. Урда наадамуудта сээжэлдэсэн оньсон үгэнүүдээ зүвөөр хэрэглэж чадаахнайтнай, сайн байгаа. Ямарч үйлэ хэрэг шүүлвэрилхэдээ, удхынь цэх дамжуулангүй, далда удхынь тайлварилах, зүв товчолол тодоор үгэхы оролдох шухала.
б) Зурагта толь. Нэрлэгты: энэ юув? Минута хагады (1,5 мин) хугасаад бүлгэмы гэшүүнүүд зурагууды зүвөөр нэрлэх гэсэн урилдаа. Сахим сурах номоос эдэ сэдэвүүды шэлэн харагты: гэры доторхь хэрэгсэл, бараа, амсарта, хубтас хунар, гэры газаахь байдал, ажалы зэмсэгүүд, үндэсэн наадан, буряад эдеэ хоол, сэеы гэр, үнгэ.
Хойн хойноосоо зурагууды гарахад, түргэ-түргэн нютаг хэлээрээ нэрлэх гэж оролдохот. Хэдыгынь хэлж үрдихэт, тэды оноо тавигдах. Зурагууд үгэсэн сэдэвүүдээрнэй байх.
ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА
«Үнеэты айл үлэсэхгүй, булагты газар гандахгүй» гэсэн үгын ёсоор гандашгүй абьяас бэлигээ харуулах мүрысөө.
БАЯН ХЭЛТЫ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЫ
а) Уран бэлигты, ульгам хэлты.
«Гэнтэ шэдиты болчоо хнай…». Радиодамжуулгад сүлөө сэдэвээр хошон үгэ, хүхюу зугаа, холшор аяг харуулсан 2 минутын үргэлжэлты хөөрөө бэлэсээд ерэх. Ямар нэг уршагты явадал (приключения) тухай юу, аль хүцэл зоригоо шэдиин хүчөөр яаж бэелүүлсэн тухайгаа хүхюу зугаа хоёр минутаас үлюу гаргангүй дэлгэхы оролдох. Хөөрөөтнай сонин, шог зугааты, нютаг хэлэны аянгаты байх зэргэты. MP3 файлы авяань тодо, 2 минутаас үлюу бэш exexelen@gmail.com сахим хаягаар 10 сарын 18 болотор эльгээхэт.
б) Бодомжолы.
Үрёо цоо байсан бүлэгүүдт нэгэл даавари (ролик) дурадхагдах. Тэрээны хараад, хоорондоо зүвшэж, өөрынгөө санамж хэлэхэдээ, наадамд цуг оролцосон бүлэгүүды гэшүүнүүдтэ энэ ролигы удхаар асуудалнууды үгэх, хөөрэлцөөнд урих аргаты байхат. Удхаарань товшолол гаргаад, тэрээнээ нютаг хэл дээрээ уран тодоор хэлэх. Хэны харюу гүнзэгы бодолты, өөрын маягты, баян хэлты байнав гэж тэмдэглэгдээд, оноонууд тавигдах. Таанады урда хэлэгдэсэн бодол дабтахгүй шухал.
Видеоролигнууд: http://ehehelen.ru/videoroliguud-xix-naadam/
ШАГАЙН ЯМАА ТАЛА
Сүвэлгэн гээчэнь аргагүй, хурдан түргэннь гайхалты, бэлчээриин сайны бэдэрдэг, бэрхэшээл гэж мэдэдэгүй ямааны зан абариинь сайшааж, удаадахь мүрысөө дурадханадь.
БУЯН ХЭШЭГ УРЯАЛЫ!
а) «Этигэл Хамбадаа Зальбарал». Уран гоёор, сээжээр уншалгын урилдаа. Командын гэшүүнүүд жеэрэбы ёсоор тудасан Зальбаралы бадагууды уншах http://ehehelen.ru/etigel-hambyn-zalbaral гэсэн сайтын номы сан соо Этигэлэй хамба ламын бүтээл татаж абах.
б) «Доншуур маани» сээжээр гүйсэдхэх http://ehehelen.ru/donshuur-maani гэсэн хаягаар үгэнь үгтэв. Заатагүй нэг бадаг бүлэгы гол дуучан ганцаараа гүйсэдхэх, удаань бэшэнь тодож аваад,цаашань цуг үргэлжэлүүлэх жэшээты.
в) «Сагаан Дара Эхын магтаал» сээжээр гүйсэдхэх: http://ehehelen.ru/sagaan-darhin-sedhel-mete-hurdyn-magtaal-xiii-naadam
ШАГАЙН ТЭМЭЭ ТАЛА
Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгынгээ нютагта заяа гэж магтуулсан ажалч, бүхэриг тэмээд зорюулагдасан шат. Эжии авын дүршэл халан авах бацагад, хүвүүдт зорюулагдасан урилдаа.
а) Уран гартан
Хүндэтэ бацагад, гэртээ хонины арас элдих даавари үгтэнэ. Арас элдилгэ тухай Ивалгын дацан тусхай кино буулгаж, наадамы сайт дээрэ тавинхай, тэрээны анхарагты: http://ehehelen.ru/honinoj-arha-eldelge/
АРАС ЭЛДИЛГЭ ТУХАЙ
- Арасаа усанд дэбтээхын урда тээ үлюу ноосынь хайчалаад авагты.
- Дэбтээхэ раствор: 10 грамм давас 1 литр усанд хиигээд худхагты, 0,5 формалин нэмэж болоно. Усатнай ходо хүйтэн байх ёсты, дэбтээхэ цагтнай арасныгаа бэлэн болосоноос дулдыдах.
- Пикель эдеэ: 10-12 грамм уксусна кислота 1 литр усанд хиигээд худхах, 50 грамм давас нэмээд дахин худхах. Бэлэсэгдэнхэй пикель эдеэ цоогоо 8-10 час цоо арасаа байлгах. Дараань арасаа халимнаад, дахяад энэл эдеэ цоогоо 6-8 цаг дэбтээн байлгах.
- Арасаа ноосоорснь газаашань харуулаад, 1 шүни дэлгээн хонуулах.
- Дубитель эдеэ: 4 грамм хромбит, 50 грамм давас хоёрые 1 литр усанд хиигээд худхах. Энэ бэлэсцэн раствортнай 20-25 градус байх ёсты. Арасаа энэ эдеэ цоо дэбтээгээд, 10-12 цагы туршад дублени хиихэт. Эхин дээрээ сайн худхах шухала, дараань 1-2 цаг болоод заавал худхаж байгты.
- Арасаа гаргаад, 8-10 цагы туршад дулаан газарт дэлгээгты (наран доор бэш).
- Нейтрализаци: 1 литр усанда 4 грамм сода хиигты. Худхаад, арасаа зөөлэрүүлхын тул 3-4 цагы туршад энэ раствор цоо байлгах. Энээны хиигээгүйд арас хагарах, муу болох.
- Арасаа тосодох эдеэ: 50 грамм АИ 12 тос, 1 том халваг привацел, 50 мг скипидар, 1 баг халваг сахар. Бултынь худхаад, 1 литр бусалж байсан ус нэмээд, сайн худхах. Сайхан сүүны үнгэты болосон энэ эдеэгээ арсандаа биирээр түрхих. Эдеэ сайн оруулсан арас элдихэд бэлэн.
- Арасаа хатаахадаа тойруулан татах хэрэгты.
Арас элдилгээр асуудал байвал, Сультим ламада хандагты: 8 (924) 657-53-00
Арасаар ем бүтээх гээч урматы ажал. Гэртээ элдисэн арасаараа бацагадмай элдэв зүйлнүүды бүтээж, оёдолы онол аргануудты танилцадаг. Ажалдаа хэрэглэх арас, утас, зүү, хурабч г.м. аваад ерэх хэрэгты. Энэ ажал иимэ оноонуудаар цэгнэгдэх: арас гараараа элдилгэ – 10 оноо хүрэтэр, бэлэн арас (худалдааны) ацарвал, 0 оноо авахат; оёдол – 5 оноо. Урда наадануудта дүүргээгүй ажалнуудаа – оёж байсан арсан дэгэлнүүдээ заавол аваад ерэгты.
б) Модон дархан. 19-дэхи наадамд «Уран дархан» гэсэн урилдаанд гунгарваа дархалаад ацарах. Гунгарваатнай хэмжүүрээрээ гэртээ тавихаар байх ёсты.
в) Уран баримал. Үгтэсэн зураг хараад, гэртээ урлаад асарах. Гэртээ хиисэн хүдэлмэрьтнэй цэгнэгдэх! Урилдаанд ерэхэдэтнэй иимэрхүү түхэлы ондоо даавари үгтэх, тымээс уран барималчадт хоер хүдэлмэриин дунда оноо тавигдах болоно.
Зураг “Эбтэй дүрбэн” «Эвтэй дөрвөн амьтан» гээд олон зурагууды эндэhttp://ehehelen.ru/ebtej-durben-amitan-gehen-ulgerte-zheshee-zuraguud/ өөсэдөө харахадатнай болох.
II ШАТ
БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. Хамба Ламын шан абалгын тэмцээ
Дэлхэйн гайхал болж, буддын шажаны гүн шанарта удхы хизааргүй үндэрт үргэж чадасан 12-дугаар Бандида Хамба лама Даша-Доржо Этигэлов 2008 оноос хойш онсо саадын аргаар чойнжин лама Бимба Доржиевты харилцан, дээдын номнол дамжуулна. Этигэл Хамбын сургаал http://ehehelen.ru/hamba-lamyn-shan-abalgyn-temseen-xix-naadam/
Чагналт тухай
1, 2, 3-дахи суурь эзэлсэн сурагчады бүлэгүүд, тэдэны бэлэсцэн багшанартань диплом бол мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдах.
ХЭРЭГЛЭХ НОМ ЗОХЁОЛ
С.Д. Бабуев, Ц.Ц. Бальжинимаева. «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи»;
«Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг» гэhэн бүлэгүүд;
«Учение Пандито Хамба Ламы Д.Д.Этигэлова», 2016, 2017;
«Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи» 2016;
«Буряад үнэн» һонин болон бусад сонин, сэтгүүл ба номууд;
Ц. Б. Будаев «Оньһон үгэ оншотой» У-Ү., 1988
И. Мадасон «Буряад арадай оньһон, хошоо үгэнүүд», У-Ү, 1960
Замбалова Татьяна «Табан хушуу мал»;
Галдан Ленхобоев «Ашатын һайхан заяан»;
Лодон Линховоин «Лодон багшын дэбтэрһээ»;
Сүлжээнд ороод, фейсбук холвоод Хамба лама Дамба Аюшеевэй хуудас харах;
Ямар нэг асуудалы гараахнай, аймагынгаа шэрээтэ ламанарт, аль энэ сахим хаягаар хандаж болох: exexelen@gmail.com Я. Ц. Ивахиновагы гар утас: +7 951 636 9069
