«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ» Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын XXIII наадамай положени
Буддын шажантанай заншалта Сангхын дурадхалаар эмхидхэгдэнэ
Эбээн тэдхэгшэ: Буряад Уласай соёлой яаман
Наадамай зорилгонууд
- Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлээхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ.
- Хүүгэд, залуушуулые буряад хэлэ үзэхэдэнь урмашуулан дэмжэжэ, түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг, түүхые саашань арьбадхан болбосоруулха хүсэл түрүүлжэ, түрэл арадай баялиг болохо эжы, абынгаа хэлэ хүндэлэн үргэлжэлүүлхэ хүсэл түрүүлхэ.
- Эхэ хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха зорилготойгоор үнгэрхэ даабаринуудаа үргэдхэхэ, хүүгэдэй зохёохы арга боломжо хурсадхаха.
Наадамай үнгэрхэ болзор, хаяг:
- XXIII наадамай 1-дэхи шата 2018 оной 4 һарын 13-да «Даши Чойнхорлин» гэһэн Буддын шажанай Ехэ һургуулида үнгэрхэ (Ивалгын дасан). Бүридхэл: 9.00 – 10.00
- XXIII наадамай 2-дохи шата – 16-дахи телевизионно наадам 4 һарын 14-дэ Буряадай гүрэнэй телевиденидэ үглөөнэй 11:00 сагһаа үдын 13:00 болотор үнгэрхэ.
Наадамда хабаадагшадта:
- Найман хүнһөө бүридэһэн бүлгэм соо эхин, дунда, ахамад ангинуудай һурагшад заатагүй орохо ёһотой. Бүлгэмэй бүридэлдэ 70 хубинь басагад байха зэргэтэй (басагад буряад заншалаар үһэеэ гүрэхэ).
- Анхан даабари бүхэндэ бүлэгүүдһээ тусхай бэлэдхэлтэй 1 гэшүүн ородог байгаа. Мүнөө энэ гуримаар «Уран гартан», «Уран дархан», «Уран баримал», «Хамба ламын шан абалгын тэмсээн» гэһэн номинациин гэшүүд хүдэлхэ. Харин бүлэгэй бэшэ гэшүүд хамта (4 хүн) Хэлэ хүгжөөлгын даабарида хабаадаха (бейджигүүдтэй байха). Тиимэһээ нэгэ үрөө соо 7-8 бүлэгүүд хамта орожо, даабаринуудые дүүргэхэ болоно (нэгэ доро 7-8 үрөө соо 50 гаран бүлэгүүд 1,5-2 часай туршада хүдэлхэ зэргэтэй).
Бүлэгөөрөө хабаадаха тэмсээнүүд: хонин талын «Блиц-урилдаан», «Бэлигүүн толи», үхэр талын; «Сэдэбтэ толи», «Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй», Эдэ урилдаануудта үхибүүд бүлэгөөрөө ороод, бүгэдэ нэгэ доро даабари дүүргэхэ. Наадамда ерэһэн бүхы бүлэгүүд үдэһөө урда туршалгаа гаража дүүргэхэ ёһотой.
- Үдын хойно команданууд (8 хүн) үрөөнүүдээр таража, «Этигэл Хамбын магтаал», «Доншуур маани», «Сагаан Дара эхын магтаал…» уншаха. Иимэ түхэлөөр үнгэрһэн урилдаанаймнай удаа бүхы оноонууд согсологдожо, һууринууд олгогдохо.
Наадамай эрилтэнүүд:
- Наадамда орогшод сүлөө сэдэбээр хөөрэлдэхэ, һанал бодолоо найруулан зохёохо дадал, дүршэлтэй байха.
- Нютаг бүхэниие түлөөлжэ ерэгшэд өөрынгөө нютаг хэлэн дээрээ хэлэхэ, хөөрэхэ, хэһэн ажалаа хамгаалха.
Нэмэлтэ мэдээсэл АНХАРАГТЫ:
- Наадамай гуримаар һурагшад танхимуудаар тарахадаа, бүлэгүүдээрээ хүдэлжэ, даабаринуудые дүүргэхэ. Бүлгэмүүдэй абаһан оноонуудаар һууринууд олгогдохо.
- Наадамай эрилтээр эхин, дунда, ахамад ангинуудай һурагшад заатагүй оролсохо гэһэн заршам хубилгаһан бүлгэмүүдэй оноо дарагдаха. ЭНДЭ ГАНСА АХАМАД АНГИНУУДҺАА БҮРИДЭҺЭН БҮЛГЭМҮҮД ТУХАЙ ХЭЛЭГДЭНЭ.
- Буряад хэлэ хүгжөөлгын даабарида жюриин гэшүүдэй табиһан оноонууд бүридхэгдөөд, нэгэ сэгнэлтээр табигдаха (Жэшээнь, блиц – 10 оноо, оршуулга – 8 оноо, сэдэбтэ толи (дотороо 2 сэгнэлтын дундахи оноо табигдаха) 7,0 оноо-ср. балл, уран хөөрөөн – 10 оноо, гэртээ бэлдэһэн нютаг хэлэнэй толи – 8 оноо, хамта = 43,0 оноо 5 даабарида).
НААДАМАЙ ШАТАНУУД
Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.
Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.
I ШАТА
- МОРИН ТАЛА
Нютаг хэлэнэй толи
- ХОНИН ТАЛА
а) Блиц-урилдаан
б) “Бэлигүүн толи”
- ҮХЭР ТАЛА: Баян хэлэтэй арад – ерээдүйтэй!
а) Сэдэбтэ (тематическа) толи
б) Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй
- ЯМААН ТАЛА: Буян хэшэг уряалая!
а) Этигэл Хамбадаа зальбарал
б) Доншуур маани
в) Сагаан Дара Эхын магтаал
- ТЭМЭЭН ТАЛА
а) Уран гартан
б) Уран баримал
в) Модон дархан
II ШАТА
БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ ХАМБЫН ШАН АБАЛГЫН ТЭМСЭЭН
Этигэл Хамбын сургаалнууд
МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ (4-һарын 10 болотор exexelen@gmail.com хаягаар эльгээгты )
Аймаг __________________________________Һургуули____________________________
Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ ______________________________________________________________________
Холбоо бариха утаһан, email:_____________________________________________
Гэрэй хаяг:____________________________________________________________
Багшын паспортын дугаар болон хэзээ, ямар байгуулга олгоһон тухай мэдээсэл:
____________________________________________________________________________________________________________________________________________
ИНН ____________________________ СНИЛС:______________________________
НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД
I ШАТА
ШАГАЙН МОРИН ТАЛА
Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын мүрысөөн.
Буряад хэлэнэй нютагай аялгын толи
Толи дээрэ багшанарай хэды жэл соо хүдэлжэ байһан ажалай дүн үнгэрһэн зун хараха аргатай болобобди. Нютаг хэлэнэй толинуудай түрүүшын толи – 6500 үгэтэй «Шаргалжан нютагай буряад-ород хэлэнэй толи» Санкт-Петербург хотодо «Просвещени» хэблэлдэ гаража, нютаг зондоо тараагдаа гэжэ дуулгая. Ном гараһанай баяр Арадай Хуралай ехэ танхим соо 8 һарын 24-дэ үнгэрөө. Мүнөө хэблэлдэ Харлан нютагай толи тушаагданхай, Баргажанай Улан нютагай толи бэлдэгдэжэ байна.
Толи хэблэлдэ бэлдэжэ дүүргэһэн бүлэгүүдһээ бэшэ һургуулинуудта урда урилдаанда үгтэһэн даабаринуудаа дабтанабди. Толиингоо удха, бүридхэл нарибшалан харагты – словари оформлять по алфавиту точно по образцу без граф, таблиц, литературных сравнений с указанными курсивами, нумерацией страниц, заглавные слова печатать полужирным шрифтом. Хүдэлмэриин хэмжээн: 3000-4000 үгэһөө үлүү байха зэргэтэй.
Хори буряадуудай шэнжэлһэн хүдэлмэри амяараа хэблэгдэн гараха, тиимэһээ энэ ажалдаа тон наринаар хандагты! Толи бэлдэхэ даабарида хори хэлэтэй бүлэгүүд нютагайнгаа зоной обог, нэрэ, ара нэрэнүүдэй, нютагайнгаа газар уһанай буряад нэрэнүүдэй удха тайлбарилха гэһэн байгаа. Энэ ажалдаа урданай угай бэшэгүүдые хэрэглэжэ, буряад, эвенк, түгэд нэрэнүүдэй удха тайлбарилагты. Урда наадамда эльгээһэн хүдэлмэринүүдтээ материал нэмэжэ эльгээгты.
ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА
Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи тэмсээн.
а) Блиц-урилдаан «Түрэл дайда, түрүү угсаатан…» http://ehehelen.ru/blits-urildaan-xxiii-naadam/
гэһэн сайт дээрэ үгтэһэн асуудалнуудта харюу бэлдэхэ.
Энэ урилдаанда бүлгэмэй түлөөлэгшэд 20 асуудалда (сайт дээрэхи асуудалнуудһаа) харюу үгэхэ. Сайт дээрэ үгтэһэн асуудалнуудые харахадаа, урда наадамуудта олонхи асуудалнуудынь үгтэһэн байгаа гэжэ анхараа бэзэт. Буряад дайдынгаа уһа гол, хада уула, нютаг нуганууд, арадайнгаа нэрэ түрэ холо ойгуур суурхуулһан угсаата зон тухайгаа мэдэсыетнай дабтан бэхижүүлхэ зорилготойгоор энэ даабари үгтэнэ. Түргэн тодо харюунуудаартнай үндэр оноонууд табигдаха.
б) «Бэлигүүн толи» http://ehehelen.ru/beliguun-toli-xxiii-naadam/. Эндэ Э-Х. Галшиевай зохёолһоо үгтэһэн һургаалнуудай удхатай танилсагты. Удхаарнь асуудалнууд үгтэхэ, тэдэндэ харюусаха аргатай болохо ёһотойт (билет соо 3-3 асуудалнууд байха).
ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА
«Үнеэтэй айл үлдэхэгүй, булагтай газар гандахагүй» гэһэн үгын ёһоор гандашагүй абьяас бэлигээ харуулха мүрысөөн.
БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ
а) Сэдэбтэ (тематическа) толи http://ehehelen.ru/sedebte-toli-xxiii-naadam/. Бүлгэмэй гэшүүд билет татан, асуудалнуудта харюусаха.
1) «Хүнэй дотоодо тала»;
2) «Хүнэй гадаада тала» гэһэн сэдэбээр хүдэлхэбди. Бүлэг бүхэнһөө 2-2 хүн хабаадахадаа, үгтэһэн 2 сэдэбүүдээр билет абаад, үгтэһэн холбуулалнуудые буряад хэлэн дээрээ оршуулхат.
б) Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй.
Апполон Шадаевай зохёохы намтартай дүтөөр танилсаха. Сайт дээрэ үгтэһэн зургаан онтохонуудайнь удха мэдэхэ болоод ерэхэ. Нэмэлтэ даабари болгон, бүлэгүүдтэ амяарлан 1-1 онтохонууд үгтэхэ. Дэлгэрэнгыгээр http://ehehelen.ru/uran-beligtej-ulgam-heletej-appolon-shadaevaj-ontohonuud/
ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА
Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа, удаадахи мүрысөө дурадханабди.
БУЯН ХЭШЭГ УРЯАЛАЯ!
а) «Этигэл Хамбадаа Зальбарал». Уран гоёор, сээжээр уншалгын урилдаан. Командын гэшүүд жээрэбэй ёһоор тудаһан Зальбаралай бадагуудые уншаха http://ehehelen.ru/etigel-hambyn-zalbaral гэһэн сайтын номой һан соо Этигэлэй хамба ламын бүтээл татажа абаха.
б) «Доншуур маани» сээжээр гүйсэдхэхэ http://ehehelen.ru/donshuur-maani гэһэн хаягаар үгэнь үгтэбэ. Заатагүй нэгэ бадаг бүлэгэй гол дуушан гансаараа гүйсэдхэхэ, удаань бэшэниинь тодон абаад,саашань суг үргэлжэлүүлхэ жэшээтэй.
в) «Сагаан Дара Эхын магтаал» сээжээр гүйсэдхэхэ: http://ehehelen.ru/sagaan-darhin-sedhel-mete-hurdyn-magtaal-xiii-naadam
ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА
Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.
а) Уран гартан
Уран гартанай толи http://ehehelen.ru/uran-gartanaj-anharalda/
Хүндэтэ басагад, гэртээ хониной арһа элдэхэ даабари үгтэнэ. Арһа элдэлгэ тухай Ивалгын дасан тусхай кино буулгажа, наадамай сайт дээрэ табинхай, тэрэниие анхарагты: http://ehehelen.ru/honinoj-arha-eldelge/
АРҺА ЭЛДЭЛГЭ ТУХАЙ
- Арһаяа уһанда дэбтээхын урдахана үлүү нооһыень хайшалжа абагты.
- Дэбтээхэ раствор: 10 грамм дабһа 1 литр уһанда хэжэ худхагты, 0,5 формалин нэмэжэ болоно. Уһантнай ходо хүйтэн байха ёһотой, дэбтээхэ сагтнай арһанайнгаа бэлэн болоһонһоо дулдыдаха.
- Пикель эдеэн: 10-12 грамм уксусна кислота 1 литр уһанда хээд худхаха, 50 грамм дабһа нэмэжэ дахин худхаха. Бэлдэһэн пикель эдеэн соогоо 8-10 час соо арһаяа байлгаха. Дараань арһаяа халимнажа, дахяад энэл эдеэн соогоо 6-8 саг дэбтээн байлгаха.
- Арһаяа нооһоорнь газаашань харуулаад, 1 һүни дэлгээн хонуулха.
- Дубитель эдеэн: 4 грамм хромбит, 50 грамм дабһа хоёрые 1 литр уһанда хэжэ худхаха. Энэ бэлдэһэн раствортнай 20-25 градус байха ёһотой. Арһаяа энэ эдеэн соо дэбтээжэ, 10-12 сагай туршада дублени хэхэт. Эхин дээрээ һайса гэдэг худхаха шухала, дараань 1-2 саг болоод заабол худхажа байгты.
- Арһаяа гаргажа, 8-10 сагай туршада дулаан газарта дэлгээгты (наран доро бэшэ).
- Нейтрализаци: 1 литр уһанда 4 грамм сода хэгты. Худхаад, арһаяа зөөлэрүүлхын тула 3-4 сагай туршада энэ раствор соо байлгаха. Энээниие хээгүйдэ арһан хахарха, муу болохо.
- Арһаяа тоһодохо эдеэн: 50 грамм АИ 12 тоһон, 1 томо халбага привацел, 50 мг скипидар, 1 бага халбага сахар. Бүгэдынь худхаад, 1 литр бусалжа байһан уһа нэмээд, һайн худхаха. Сайхан һүнэй үнгэтэй болоһон энэ эдеэгээ арһандаа биирээр түрхихэ. Эдеэ һайса оруулһан арһа элдэхэдэ бэлэн.
- Арһаяа хатаахадаа тойруулан татаха хэрэгтэй.
Арһа элдэлгээр асуудал байбал, Сультим ламада хандагты: 8 (924) 657-53-00
Арһаар юумэ бүтээхэ гээшэ урматай ажал. Гэртээ элдэһэн арһаараа басагаднай элдэб зүйлнүүдые бүтээжэ, оёдолой онол аргануудтай танилсадаг. Ажалдаа хэрэглэхэ арһа, утаһа, зүү, хурабша г.м. абаад ерэхэ хэрэгтэй. Энэ ажал иимэ оноонуудаар сэгнэгдэхэ: арһа гараараа элдэлгэ – 10 оноо хүрэтэр, бэлэн арһа (худалдаанай) асарбал, 0 оноо абахат; оёдол – 5 оноо. Урда наадануудта дүүргээгүй ажалнуудаа – оёжо байһан арһан дэгэлнүүдээ заабол абаад ерэгты.
б) Модон дархан. 20-дохи наадамда «Уран дархан» гэһэн урилдаанда сай унда уухадаа хэрэглэдэг багахан тагша – модон аяга хээд ерэхэ http://ehehelen.ru/tagsha/ .
в) Уран баримал
Хүндэтэ һурагшад, танай анхаралда үгтэһэн зураг анхарагты.
Буддын шажанда Заан – гүнзэгы эрдэм мэдэсын, хүсэ шадалай, бэхи байдалай һүлдэ гээд тоолодог. Тиимэһээ урдандаа хүн бар хүсэ шадал, тэнхээ заанһаа гуйдаг байһан гэжэ домогууд соо хэлэгдэдэг. Гэрэй даабари: заанай дүрсэдэ өөрын хандаса оруулан, зураг дээрэхи шэмэг угалзануудынь наринаар дабтан, пластилинаар урлан гаргагты.
II ШАТА
БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. Хамба Ламын шан абалгын тэмсээн
Дэлхэйн гайхал боложо, буддын шажанай гүн шанарта удхые хизааргүй үндэртэ үргэжэ шадаһан 12-дугаар Бандида Хамба лама Даша-Доржо Этигэлов 2008 онһоо хойшо онсо саадын аргаар чойнжин лама Бимба Доржиевтай харилсан, дээдын номнол дамжуулна http://ehehelen.ru/etigel-hambyn-surgaal-xxiii-naadam/.
Шагналга тухай
1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха.
ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ
С.Д. Бабуев, Ц.Ц. Бальжинимаева. «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи»;
«Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг» , мүн »Синтаксис» гэhэн бүлэг сооһоо «Хэрэгэй бэшэг” сэдэб анхарагты.
«Учение Пандито Хамба Ламы Д.Д.Этигэлова», 2016, 2017;
«Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи» 2016;
«Буряад үнэн» һонин болон бусад сонин, сэтгүүл ба номууд;
Ц. Б. Будаев «Оньһон үгэ оншотой» У-Ү., 1988
И. Мадасон «Буряад арадай оньһон, хошоо үгэнүүд», У-Ү, 1960
Замбалова Татьяна «Табан хушуу мал»;
Галдан Ленхобоев «Ашатын һайхан заяан» http://soyol.ru/culture/books/4356/ PDF / 3.9 Мбайт энэ файл татажа абаха;
Лодон Линховоин «Лодон багшын дэбтэрһээ» http://soyol.ru/culture/books/4357/ PDF / 3.65 Мбайт энэ файл татажа абаха;
Сүлжээндэ ороод, фейсбук холбоондо Хамба лама Дамба Аюшеевэй хуудаһа хараха;
Ямар нэгэн асуудалай гарабал, аймагайнгаа шэрээтэ ламанарта, мүн энэ сахим хаягаар хандажа болохо: exexelen@gmail.com Я. Ц. Ивахиновагай гар утас: +7 951 636 9069
