2018 оной 11 һарын 17
Эбээн тэдхэгшэ «Информ-Полис» сонин
НААДАМАЙ ЗОРИЛГОНУУД
- Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлээхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ.
- Хүүгэд, залуушуулые буряад хэлэ үзэхэдэнь урмашуулан, түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг арьбадхаха хүсэл дэмжэжэ, арадаймнай баялиг болохо эхэ хэлээ хүндэлэн үргэлжэлүүлхэ.
- Эхэ хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха даабаринуудаа үргэдхэхэ, хүүгэдэй зохёохы арга боломжо хурсадхаха.
НААДАМАЙ САГАЙ ХУБААРИ
- Наадам Ивалгын дасанда 11 һарын 17-до үглөөнэй 10 сагһаа эхилнэ. Бүридхэл 9.00 сагһаа эхилхэ.
- Ноябриин 18-да үглөөнэй 10 сагһаа Буряад ФМ радиогой студида эрхим хүдэлмэринүүдэй буулгабари (запись) үнгэрхэ.
НААДАМАЙ ЭРИЛТЭНҮҮД
- Найман хүтэй бүлэгтэ (команда) эхин, дунда, ахамад ангинуудай һурагшад бүридэн орохо ёһотой. Бүлэгэй бүридэлдэ буряад заншалаар үһэеэ гүрэнхэй 70 хубинь басагад байха зэргэтэй. Бейджигүүдээ бу мартагты!
- Наадамда орогшод сүлөө сэдэбээр хөөрэлдэхэ, һанал бодолоо найруулан зохёохо дадал, дүршэлтэй байха. Нютаг бүхэниие түлөөлэгшэд өөрын нютаг хэлэн дээрээ хэлэхэ, хөөрэхэ, хэһэн ажалаа хамгаалха.
- Бүлэгүүдэй тусхай бэлэдхэлтэй нэгэ-нэгэ гэшүүд «Уран гартан», «Уран дархан», «Уран баримал», «Хамба ламын шан абалгын тэмсээн» гэһэн урилдаануудта ороно. Уридшалан шалгагдаха толинуудаа үгтэһэн болзор соонь эльгээгты.
Бүлэгэй бэшэ гэшүүд хамта (3-4 хүн) «Хэлэ хүгжөөлгын» даабаринуудые нэгэ доро 2 – 2,5 часай туршада хэхэ. Бүлэгөөрөө ороод, бүгэдэ нэгэ доро үдэһөө урда даабаринуудаа дүүргэхэ. Буряад хэлэ хүгжөөхэ тэмсээнүүд: хонин талын «Блиц-урилдаан», «Бэлигүүн толи», «Түрэл нютаг, түрэһэн дайда». Энэ даабарида жюриин гэшүүдэй табиһан оноонууд бүридхэгдөөд, нэгэ сэгнэлтээр табигдаха (Жэшээнь, блиц 0-10 оноо, Түрэл нютаг, түрэһэн дайда зохёолго – 0-10 оноо, «Бэлигүүн толидо» 0-10 оноо. Хамта = 30.0 оноо.
- «Ород дуунуудые буряадаараа дуулая» гэһэн урилдаан ехэ танхим соо үнгэрхэ. Уридшалан бэлдэһэн фонограммануудаа абяа найруулагшада дуулахын урда тушааха.
- «Түрэл нютаг, түрэһэн дайда» гэһэн сэдэбээр бэлдэгдэһэн зохёолгонуудаа уридшалан, ноябриин 15 болотор эльгээгты.
- Үдын хойно бүлэгүүд (8 хүтэй команда) үрөөнүүдээр таража, «Этигэл Хамбын магтаал», «Доншуур маани», «Сагаан Дара эхын магтаал…» уншаха. Иимэ түхэлөөр үнгэрһэн урилдаанаймнай удаа бүхы оноонууд согсологдожо, һууринууд олгогдохо.
НААДАМАЙ ШАТАНУУД
Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.
Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.
I ШАТА
МОРИН ТАЛА
а) Нютаг хэлэнэй толинууд
б) Ород дуунуудые буряадаараа дуулая
ХОНИН ТАЛА
а) Блиц-урилдаан
б) Бэлигүүн толи
ҮХЭР ТАЛА:
а) Түрэл нютаг, түрэһэн дайда
ЯМААН ТАЛА
а) Этигэл Хамбадаа зальбарал
б) Доншуур маани
в) Сагаан Дара Эхын магтаал
ТЭМЭЭН ТАЛА
а) Уран гартан
б) Модон дархан
в) Уран баримал
II ШАТА
а) БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ ХАМБА ЛАМЫН ШАН АБАЛГЫН ТЭМСЭЭН
б) ЭТИГЭЛЭЙ ХАМБЫН СУРГААЛНУУД
МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ
(11 һарын 15 болотор эльгээхэ)
Аймаг __________________________________Һургуули_____________________________
Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ ___________________________________
Холбоо бариха утаһан, e-mail: ___________________________________________________
Гэрэй хаяг:____________________________________________________________
Багшын паспортын дугаар болон хэзээ, ямар байгуулга олгоһон тухай мэдээсэл:
____________________________________________________________________________________________________________________________________________
ИНН ____________________________ СНИЛС:______________________________
НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД
I ШАТА
ШАГАЙН МОРИН ТАЛА
Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын мүрысөөн.
а) Буряад хэлэнэй нютагай аялгын толи
Нютаг хэлэнэй толинуудай түрүүшын толи – 6500 үгэтэй «Шаргалжан нютагай буряад-ород хэлэнэй толи» Санкт-Петербург хотодо «Просвещени» хэблэлдэ гараа, 2-дохи толи – «Мөрөөч, Хилгант нютагууды буряад-ород хэлэнэй толи» 8 сарын 26-да Үндэһэнэй Номой санда баяр үнгэржэ, нютагай зондо тараагдаа. Мүнөө хэблэлдэ Харлан, Ноёхон, Баргажанай Улан нютагуудай толинууд тушаагданхай.
Толи хэблэлдэ бэлдэжэ дүүргэһэн бүлэгүүдһээ бэшэ һургуулинуудта урда урилдаанда үгтэһэн даабаринуудаа дабтанабди. Толиингоо удха, бүридхэл нарибшалан харагты – словари оформлять по алфавиту точно по образцу без граф, таблиц, литературных сравнений с указанными курсивами, нумерацией страниц, заглавные слова печатать полужирным шрифтом. Хүдэлмэриин хэмжээн: 4000-5000 үгэһөө үлүү байха зэргэтэй.
Хори буряадуудай шэнжэлһэн хүдэлмэри амяараа хэблэгдэн гараха, тиимэһээ энэ ажалдаа тон наринаар хандагты! Толи бэлдэхэ даабарида хори хэлэтэй бүлэгүүд нютагайнгаа зоной обог, нэрэ, ара нэрэнүүдэй, нютагайнгаа газар уһанай буряад нэрэнүүдэй удха тайлбарилха гэһэн байгаа. Энэ ажалдаа урданай угай бэшэгүүдые хэрэглэжэ, буряад, эвенк, түгэд нэрэнүүдэй удха тайлбарилагты. Урда наадамда эльгээһэн хүдэлмэринүүдтээ материал нэмэжэ эльгээгты.
б) Ород дуунуудые буряадаараа дуулая
2013 ондо Дагестанда Расул Гамзатовай ««Журавли» в переводе на языки народов России и мира» гэһэн ном хэблэгдээ. Шуһата дайнай талмайһаа бусаагүй эрэлхэг сэрэгшэдтэ дурасхаалай хүшөө болоһон энэ дууе дэлхэйн арадууд өөрын хэлэн дээрэ оршуулаа. Англи, армян, башкир, иврит, чечен, чуваш, осетин, татар, туркмен, түүрэг, хальмаг болон бусад хэлээр номой 28 хуудаһан дээрэ «Журавли» дуунай оршуулга үгтэһэн байна.
Хүндэтэ һурагшад, 25-дахи наадамда бидэшье буряад хэлэнэйнгээ бүхы аянга үгүүлбэринүүд дээрэ энэ гайхамшаг удхатай дуу оршуулжа гүйсэдхөөбди. Ажалытнай хинан шалгагшад дуу оршуулгада хэдэн алдуу олоод, эдэ ажаглалтануудые оруулна:
а) зохёолой удха хазагайруулхагүй; б) үгэ болон мэдүүлэлнүүдые оршуулхадаа, шүлэгэйнь сохисо алдахагүй; в) хэмһээ үлүү үгэ, шэнэ бодол нэмэхэгүй (подстрочно оршуулга хэжэ һурнанабди); г) нютаг хэлэнэй үгүүлбэри тодоор гаргаха; д) уран зохёол бэшэдэг, шэнжэлдэг мэргэжэлтэдһээ туһа абахагүй; е) үхибүүд өөһэдөө багшатаяа оршуулха.
26 дахи наадамда эдэ эрилтэнүүдтэ хүрэһэн “Журавли”, “День Победы” Тумэн Гындуновай оршуулгатай дуунуудые гүйсэдхэхэ даабари танда үгтэнэ. 1-10 оноогоор сэгнэгдэхэ. http://ehehelen.ru/orod-duunuudye-buryaadaaraa-duulaya-ludub-ochirovaj-orshuulganuud/
26-дахи наадамда үшөө нэгэ ород дуу өөһэдөө шэлээд оршуулха даабари таанарта үгтэнэ. Оршуулга хэхэдээ, үгэ бүхэниие мүрдэжэ хэхэ (нужно сделать подстрочный перевод). Оршуулхадаа иимэ эрилтэнүүдые баримталха:
1) ород дуунай текстын мүр бүхэнэй доогуур буряад хэлээр үгэ бүхэнииень мүрдэжэ оршуулха (сделать подстрочный перевод);
2) оршуулхадаа имагта нютаг хэлэнэйнгээ (диалектнэ) үгэнүүдые хэрэглэхэ;
3) багшанар һурагшадаараа хамта оршуулга хэхэ.
Оршуулһан текстээ ноябриин 10 болотор badma-yrta@mail.ru гэһэн электрон хаягаар эльгээхэ. Танай хэһэн оршуулгануудые “Буряад үнэн” сониной редактор Бадмажаб Гындынцыренов шалгаад, танда һөөргэнь бусааха. Б. Гындынцыреновэй гар утаһанай дугаар: 8-914-058-39-11.
ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА
Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи тэмсээн.
а) Блиц-урилдаан: «Үгэ тодорхойлоё», «Хүнэй шанар тэмдэглэһэн үгэнүүд» (http://ehehelen.ru/blits-urildaan-xxvi-naadam/). Эндэ үгтэһэн ойлгосонуудые нютаг үгөөр тодорхойлхо
б) «Бэлигүүн толи»
- Хоер ёслолой абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толи гэсэн үйлэ Бэлигүүн толи
- Асуудалнууд, толи
Э-Х. Галшиевай зохёолһоо 25-дахи наадамда үгтэһэн һургаалнуудые дабтан үгэнэбди. Энэ удаа һургаал болоһон шүлэгүүдэй удха өөрын үгөөр тайлбарилга даабариин эрилтэ болохо. (Нэгэ билет соо 2 асуудал үгтэхэ).
ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА
«Үнеэтэй айл үлдэхэгүй, булагтай газар гандахагүй» гэһэн үгын ёһоор гандашагүй абьяас бэлигээ харуулха мүрысөөн.
«Түрэл нютаг, түрэһэн дайда» гэһэн сэдэбээр зохёохы хүдэлмэри нютаг хэлэн дээрээ (хоёр-гурбан А4 хуудаһан) бэлдээд ерэхэ. Өөрын дураар хүдэлмэриин түхэл (очерк, үгүүлэл, эссе, найруулга, зураглал) шэлэжэ абаха. Нютаг оронойнгоо түүхэ, байгаали, һонин намтартай зон, ажал хүдэлмэри тухай бэшэһэн эрхим зохёолгонуудтнай ФМ радиогой долгёор нютагай үдэрнүүдтэ дамжуулагдаха, «Буряад үнэн» сониндо хэблэгдэхэ түсэбтэй.
Зохёолгонуудаа уридшалан, ноябриин 15 болотор эльгээхэ шухала гэжэ дуулганабди. «Түрэл нютаг, түрэһэн дайда» гэһэн хүдэлмэриеэ бүлэгэй гэшүүд наадамай үедэ хамгаалха. Танай хүдэлмэридэ хэр олон нютаг үгэнүүдые зүбөөр, зохёолгынгоо удхада тааруулжа оруулһантнай сэгнэлтын гол хүтэлбэри болохо.
ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА
Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа, удаадахи мүрысөө дурадханабди.
БУЯН ХЭШЭГ УРЯАЛАЯ!
а) «Этигэл Хамбадаа зальбарал». Уран гоёор, сээжээр уншалгын урилдаан. Командын гэшүүд жээрэбэй ёһоор тудаһан Зальбаралай бадагуудые уншаха http://ehehelen.ru/etigel-hambyn-zalbaral гэһэн сайтын номой һан соо Этигэлэй хамба ламын бүтээл татажа абаха.
б) «Доншуур маани». Сээжээр гүйсэдхэхэ http://ehehelen.ru/donshuur-maani гэһэн хаягаар үгэнь үгтэбэ. Заатагүй нэгэ бадаг бүлэгэй гол дуушан гансаараа гүйсэдхэхэ, удаань бэшэниинь тодон абаад, саашань суг үргэлжэлүүлхэ жэшээтэй.
в) «Сагаан Дара Эхын магтаал». Сээжээр гүйсэдхэхэ: http://ehehelen.ru/sagaan-darhin-sedhel-mete-hurdyn-magtaal-xiii-naadam
ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА
Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.
а) Уран гартан
Хүндэтэ басагад, гэртээ хониной арһа элдэхэ даабари үгтэнэ. Арһа элдэлгэ тухай Ивалгын дасан тусхай кино буулгажа, наадамай сайт дээрэ табинхай, тэрэниие анхарагты: http://ehehelen.ru/honinoj-arha-eldelge/
АРҺА ЭЛДЭЛГЭ ТУХАЙ
Арһа элдэлгэ 5 хубиһаа бүридэнэ:
1 – дэбтээлгэ
2 – арһанай хүрьһэ халимнаха (арһанда үлэһэн мяха, тоһо өөхэнһөөнь һалгаха)
3 – угаалга
4 – пикель (арһанай структура-байгуулга хубилалга)
5 – арһа будалгын бодос (арһа нэбтэрүүлхэ, будаг, үнгэ шэнгээхэ)
6 – тоһодолго (арһа зөөлэрүүлгэ, һунаха агшаха аргатай болгохо)
1) Дэбтээлгэ
Хониной арһанай үлүү нооһыень хайшалаад, шоройһоонь сэбэрлэхэ.
– арһаяа хүйтэн уһанда шиихаад, һая үбшэһэндэл болоторнь 12 часай туршада уһан соого байлгаха. Арһанай һая абтаһан байбал, энэ үйлэ 2 дахин түргөөр үнгэрхэ.
- Арһанай хүрьһэ хюһалга (мездрение)
Дэбтээһэн арһаяа уһан сооһоонь гаргаад, тааруу газарта тараан дэлгэхэ. Хюһуу-раар арһанай хүрьһэ ехэ нягтаар сэбэрлэхэ. Хэрбэеэ дутуу хюһагдаа һаа, арһанай эхүүн үнэр һалахагүй.
- Угаалга
Арһаа угаахын урда бүлеэхэн уһан соогоо хэдэн удаа сэбэр уһанда зайлажа, угаалганда бэлдэхэ. Бүлеэн уһа руугаа сэбэрлэлгын зүйл-порошок нэмээд, 10-15 минута соо байлгахада болохо.
4. Пикель
– 50-70 литр хүйтэн уһан
– 30 мг 70% уксусна кислота 1 литр уһанда
– 1 литр уһанда 30 гр дабһа хэхэ
Энэ хадаа арһанай байгуулга хубилгаха пикельнэ бодос болоно. Арһаяа энээн соогоо шиихаад, 8-10 часай туршада худхажа,эрьюулжэ байжа баринабди. Пикельнэ бодостой уһанһаа арһаяа гаргаад, уһыень һабируулха, удаань уһаар зайлаха.
5. Арһа будалга
Хэрэглэгдэхэ:
– 50-60 литр уһан (40-45 градусһаа дээшэ байхагүй)
– 1литр уһанда 7 грамм хромбит нэмэхэ (хромбит +79149871453 утаһаар захижа болохо)
– 1 литр уһанда 30 грамм дабһа хэхэ.
Эдэ зүйлнүүдые холин, арһа будалгын бодос бэлдэнэбди. Энээн соогоо арһаяа шииханабди. Арһанда үнгэ оруулалгын гол үйлын шанартай үнгэрхын тула түрүүшын 3-4 час соо арһаяа үргэлжэ эрьюулжэ, худхажа байха шухала.
Арһа будалга 8-10 часай туршада үнгэрдэг. Уһанайнь дулаан 40 градус байха ёһотой. Дулаасуулгын хэрэгсэл (пушка) табяад, 5-7 час соо орхиходо болохо. Удаань арһаяа гаргаад, уһаар зайлаха, сэбэрлэхэ хэрэгтэй.
6. Тоһодолго — Арһанда түрхихэ эдеэ бэлдэлгэ
Иимэ зүйлнүүд хэрэгтэй болохо:
- 40 грамм АИ – 12 түхэлэй тоһон
- Привацела – 30 грамм
- Скипидар – 50 мг.
Эдэ бүхы бодосууд дээрэ 1 литр бусалжа байһан уһа нэмэхэдэтнай, һүндэл сайбар үнгэтэй зүйл болохо.
– Хабтагайда һунаан татажа хатааһан (70-80% хатаһан) арһандаа бэлдэгдэһэн бодосоо биирээр түрхигты.
– Арһанайнгаа хатажа эхилхэдэ, хабтагайһаань абаад, гараараа эмиржэ, мушхажа элдэн зөөлэрүүлхэ. Удаань дахин энэ бодосоо арһандаа түрхёод, хабтагар модондоо һунаан хатааха. Түрүүшынхидээл адляар арһанайнгаа хатахада, гараараа нидхэржэ, мушхажа байжа элдэхэ. Бүлеэхэн уһанда зөөлэрүүлгын зүйл нэмээд, арһаяа зайлаха.
Хэрбэеэ асуудалнууд гарабал, +7 914 987 1453 (Василий) утаһаар хонходооройгты.
Арһаар юумэ бүтээхэ гээшэ урматай ажал. Гэртээ элдэһэн арһаараа басагаднай элдэб зүйлнүүдые бүтээжэ, оёдолой онол аргануудтай танилсадаг. Ажалдаа хэрэглэхэ арһа, утаһа, зүү, хурабша г.м. абаад ерэхэ хэрэгтэй. Энэ ажал иимэ оноонуудаар сэгнэгдэхэ: арһа гараараа элдэлгэ – 10 оноо хүрэтэр, бэлэн арһа (худалдаанай) асарбал, 0 оноо абахат; оёдол – 5 оноо.
Мүнөө һуралсалай жэлэй туршада эрэ хүнэй үмдэхэ арһан дэгэл (дублёнко), сээжэбшэ (душегрейка, хантааз) оёхо зорилготойбди. Энэ наадамда оёдолой хэрэгсэлнүүдые, элдэһэн арһануудые!, оёжо эхилһэн зүйлнүүдээ абаад ерэхэ.
б) МОДОН ДАРХАН
Мори ябуулхада хэрэглэдэг ташуур урлаад асарха. Модон эшэдэ гүрэмэл һур бүхэлэн хэһэн хэрэгсэлые ташуур гэдэг. Ташуурай модон эшэ-бүреэ угалза хээгээр урлан шэмэглэхэ даабари.
в) УРАН БАРИМАЛ (пластилин)
Хүндэтэ һурагшад, танай анхаралда уһан далайн амитадые, элдэб түрэлэй загаһа урлаха даабари үгтэнэ. Барималайтнай тоо – 2, хэмжүүр 6-8 см бага бэшэ байха ёһотой.
II ШАТА
БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. Хамба Ламын шан абалгын тэмсээн
Этигэлэй Хамбын сургаал
Дэлхэйн гайхал боложо, буддын шажанай гүн шанарта удхые хизааргүй үндэртэ үргэжэ шадаһан 12-дугаар Бандида Хамба лама Даша-Доржо Этигэлов 2008 онһоо хойшо онсо саадын аргаар чойнжин лама Бимба Доржиевтай харилсан, дээдын номнол дамжуулна. Эндээһээ хуулаха http://ehehelen.ru/nomoi-san/
Шангууд тухай
1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха.
ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ
- С.Д. Бабуев, Ц.Ц. Бальжинимаева «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи»;
- «Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг»;
- https://buryadxelen.com/
- «Учение Пандито Хамба Ламы Д.Д.Этигэлова», 2016, 2017, 2018; ссылкэ
- «Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи» 2016;
- «Буряад үнэн» сонин болон бусад сонин, сэтгүүл ба номууд;
- Ц. Б. Будаев «Оньһон үгэ оншотой» У-Ү., 1988;
- И. Мадасон «Буряад арадай оньһон, хошоо үгэнүүд», У-Ү, 1960;
- Замбалова Татьяна «Табан хушуу мал»;
- Галдан Ленхобоев «Ашатын һайхан заяан»
http://soyol.ru/culture/books/4356/ PDF/ 3.9 Мбайт энэ файл татажа абаха;
- Лодон Линховоин «Лодон багшын дэбтэрһээ»
http://soyol.ru/culture/books/4357/ PDF / 3.65 Мбайт энэ файл татажа абаха;
- Сүлжээндэ ороод, фейсбук холбоондо Хамба лама Дамба Аюшеевэй хуудаһа хараха;
- http://ehehelen.ru
Ямар нэгэн асуудалай гарабал, аймагайнгаа шэрээтэ ламанарта, мүн энэ сахим хаягаар хандажа болохо: exexelen@gmail.com
Я. Ц. Ивахиновагай гар утас: +7 951 636 9069
Положени сонгоол хэлэн дээрэ:
БУДДЫН ШАЖАНЫ ЗАНЧАЛТА САНГХА
«ДАШИ ЧОЙНХОРЛИН» ГЭСЭН БУДДЫН ШАЖАНЫ ЕХ СУРГУУЛЬ
«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ»
Бүгэдэ Буряады сургуулинууд хоорондохь XXVI наадам
2018 оной 11 сарын 17
Эвээн тэдхэгч «Информ-Полис» сонин
НААДАМЫ ЗОРИЛГОНУУД
- Наадам буряад хэлэны гайхамшагты баялиг болох нютаг хэлэнүүды алдангүй үлдеэх, нютаг хэлээрээ харилцах таарамжаты оршон байгуулхын тул эмхидхэгдэж байн.
- Хүүхэд, залуучуулы буряад хэл үзэхэдэнь урмашуулан, түрэл арадыгаа хэл, соёл, урлиг арьвадхах хүцэл дэмжэж, арадымай баялиг болох эхэ хэлээ хүндэлэн үргэлжэлүүлэх.
- Эхэ хэлэныгээ нөөсэ баяжуулах дааваринуудаа үргэдхэх, хүүхэды зохёохы арга боломж хурсадхах.
НААДАМЫ ЦАГЫ ХУВААРЬ
- Наадам Ивалгын дацанд 11 сарын 17-д үглөөны 10 цагаас эхилнэ. Бүридхэл 9.00 цагаас эхилэх.
- Ноябриин 18-д үглөөны 10 цагаас Буряад ФМ радиогы студид эрхим хүдэлмэрьнүүды буулгаварь (запись) үнгэрэх.
НААДАМАЙ ЭРИЛТЭНҮҮД
- Найман хүнты бүлэгт (команда) эхин, дунд, ахамад ангинууды сурагчад бүридхэн орох ёсты. Бүлэгы бүридэлд буряад занчалаар үсѳѳ гүрэнхэй 70 хувинь бацагад байх зэргэты. Бейджигүүдээ бу мартагты!
- Наадамд орогчод сүлөө сэдэвээр хөөрэлцэх, санал бодолоо найруулан зохёох дадал, дүрчэлты байх. Нютаг бүхэны түлөөлэгчэд өөрын нютаг хэл дээрээ хэлэх, хөөрэх, хиисэн ажалаа хамгаалах.
- Бүлэгүүды тусхай бэлэдхэлты нэг-нэг гэшүүнүүд «Уран гартан», «Уран дархан», «Уран баримал», «Хамба ламын шан авалгын тэмцээ» гэсэн урилдаануудт ороно. Уридчалан шалгагдах толинуудаа үгтэсэн болзор цоонь эльгээгты.
Бүлэгы бэш гэшүүнүүд хамта (3-4 хүн) «Хэл хүгжөөлгын» дааварьнууды нэг дор 2 – 2,5 часы туршад хиих. Бүлэгөөрөө ороод, бүгэд нэг дор үдөөс урда дааварьнуудаа дүүргэх. Буряад хэл хүгжөөх тэмцээнүүд: хонь талын «Блиц-урилдаа», «Бэлигүүн толи», «Түрэл нютаг, түрцэн дайда». Эн дааварьда жюриин гэшүүнүүды тависан оноонууд бүридхэгдөөд, нэг цэгнэлтээр табигдах (Жэшээнь, блиц 0-10 оноо, Түрэл нютаг, түрцэн дайда зохёолго – 0-10 оноо, «Бэлигүүн толид» 0-10 оноо. Хамт = 30.0 оноо.
- «Ород дуунууды буряадаараа дуулы» гэцэн урилдаа ех танхим цоо үнгэрэх. Уридчалан бэлэсцэн фонограммануудаа авяа найруулагчад дуулахын урда тушаах.
- «Түрэл нютаг, түрцэн дайда» гэцэн сэдэвээр бэлэсэгдэсэн зохёолгонуудаа уридчалан, ноябриин 15 болотор эльгээгты.
- Үдын хойн бүлэгүүд (8 хүнты команда) үрёонүүдээр тарж, «Этигэл Хамбын магтаал», «Доншуур маани», «Цагаан Дара эхын магтаал…» уншах. Иим түхэлөөр үнгэрсэн урилдаанымай удаа бүхы оноонууд согсологдож, сууринууд олгогдох.
НААДАМЫ ШАТАНУУД
Таван хушуу мал гэгдэсэн морь, үхэр, хонь, ямаа, тэмээгээ үе насаараа үдхэж сууцан буряад зоны ажабайдалы адуу малаас амяарнь харахын аргагүй ем. Тымээс эхэ хэлэндээ зорюулсан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэсэн наадамы шатанууд үндэсэн шагай нааданы буудалнууды нэрээр нэрлэгдэнхэй.
Шагайнууд хонь, ямаа, морь, үхэр, тэмээ гэсэн ондо ондоо үзэгдэлты байдаг ем. Хабтайж бүхыгөөд унасан шагайг «хонь» («бүхэ»), хонхойгоод унасаннь «ямаа» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтосоннь «морь», хээты хажуугаараа өөдөө харасаннь «үхэр», сомсойгоод тогтосоннь «тэмээ» («ёро») болодог ем.
I ШАТ
МОРЬ ТАЛ
а) Нютаг хэлны толинууд
б) Ород дуунууды буряадаараа дуулы
ХОНЬ ТАЛ
а) Блиц-урилдаа
б) Бэлигүүн толи
ҮХЭР ТАЛ:
а) Түрэл нютаг, түрцэн дайда
ЯМАА ТАЛ
а) Этигэл Хамбадаа зальварал
б) Доншуур маани
в) Цагаан Дара Эхын магтаал
ТЭМЭЭ ТАЛ
а) Уран гартан
б) Модон дархан
в) Уран баримал
II ШАТ
а) БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ ХАМБА ЛАМЫН ШАН АВАЛГЫН ТЭМЦЭЭ
б) ЭТИГЭЛЫ ХАМБЫН СУРГААЛНУУД
МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ
(11 сарын 15 болотор эльгээх)
Аймаг __________________________________сургууль_____________________________
Хүтэлбэрилэгч багшын (багшанары) овог нэр ___________________________________
Холвоо барих утас, e-mail: ___________________________________________________
Гэры хаяг:____________________________________________________________
Багшын паспортын дугаар болон хэзээ, ямар байгуулг олгосон тухай мэдээсэл:
____________________________________________________________________________________________________________________________________________
ИНН ____________________________ СНИЛС:______________________________
НААДАМЫ ДҮРИМНҮҮД
I ШАТ
ШАГАЙН МОРЬ ТАЛ
Холо газары ойртуулдаг, хариин зоны нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатарты морин эрдэниин нэрты түрүүчиин мүрысөө.
а) Буряад хэлны нютагы аялгын толи
Нютаг хэлны толинууды түрүүчиин толи – 6500 үгэты «Шаргалжан нютагай буряад-ород хэлэнэй толи» Санкт-Петербург хотод «Просвещени» хэвлэлд гараа, 2-дохь толи – «Мөрөөч, Хилгант нютагууды буряад-ород хэлэнэй толи» 8 сарын 26-д Үндэсэны Номы санд баяр үнгэрж, нютагы зондо тараагдаа. Мүнөө хэвлэлд Харлан, Ноёхон, Баргажаны Улан нютагууды толинууд тушаагданхай.
Толи хэвлэлд бэлэсж дүүргэсэн бүлэгүүдээс бэш сургуульнуудт урда урилдаанд үгтэсэн даабаринуудаа дабтанадь. Толиингоо удха, бүридхэл нарибчалан харагты – словари оформлять по алфавиту точно по образцу без граф, таблиц, литературных сравнений с указанными курсивами, нумерацией страниц, заглавные слова печатать полужирным шрифтом. Хүдэлмэриин хэмжээ: 4000-5000 үгөөс үлюу байх зэргэты.
Хори буряадууды шэнжэлсэн хүдэлмэрс амяараа хэвлэгдэн гарах, тымээс энэ ажалдаа тон наринаар хандагты! Толи бэлэсэх дааварьда хори хэлты бүлэгүүд нютагынгаа зоны овог, нэр, ар нэрнүүды, нютагынгаа газар усны буряад нэрнүүды удха тайлварилах гэсэн байгаа. Эн ажалдаа урданы угы бэчэгүүды хэрэгэлж, буряад, эвенк, түгэд нэрнүүды удха тайлварилагты. Урда наадамд эльгээсэн хүдэлмэрьнүүдтээ материал нэмэж эльгээгты.
б) Ород дуунууды буряадаараа дуулы
2013 онд Дагестанд Расул Гамзатовы ««Журавли» в переводе на языки народов России и мира» гэсэн ном хэвлэгдээ. Чуст дайны талмайгаас буцаагүй эрэлхэг сэрэгчэдт дурасхаалы хүшөө болсон эн дууг дэлхэйн арадууд өөрын хэл дээр орчуулаа. Англи, армян, башкир, иврит, чечен, чуваш, осетин, татар, туркмен, түүрэг, хальмаг болон буцад хэлээр номы 28 хуудас дээр «Журавли» дууны орчуулга үгтэсэн байн.
Хүндэт сурагчад, 25-тть наадамд бидэч буряад хэлныгээ бүхы аянга үгүүлвэрьнүүд дээр эн гайхамшаг удхаты дуу орчуулж гүйсэдхөөдь. Ажалытнай хинан шалгагчад дуу орчуулгад хэдэн алдуу олоод, эдэ ажаглалтанууды оруулна:
а) зохёолы удха хазагайруулкүй; б) үг болон мэдүүлэлнүүды орчуулхадаа, шүлэгынь цохис алдакүй; в) хэмээс үлюу үг, шэнэ бодол нэмкүй (подстрочно орчуулга хииж суранадь); г) нютаг хэлын үгүүлвэрь тодоор гаргах; д) уран зохёол бэчэдэг, шэнжэлдэг мэргэжэлчэдээс тус авкүй; е) үхивүүд өөцэдөө багшатыгаа оршуулха.
26 дахь наадамд энэ эрилтэнүүдт хүрэсэн “Журавли”, “День Победы” Тумэн Гындуновы орчуулгаты дуунууды гүйсэдхэх дааварь танд үгтэн. 1-10 оноогоор цэгнэгдэх. http://ehehelen.ru/orod-duunuudye-buryaadaaraa-duulaya-ludub-ochirovaj-orshuulganuud/
26-дахь наадамд үшөө нэг ород дуу өөцэдөө шэлээд орчуулах дааварь таанарт үгтэнэ. Орчуулга хиихэдээ, үг бүхэны мүрдэж хиих (нужно сделать подстрочный перевод). Орчуулхадаа иим эрилтэнүүды баримталах:
1) ород дууны текстын мүр бүхэны доогуур буряад хэлээр үг бүхэнынь мүрдэж орчуулах (сделать подстрочный перевод);
2) орчуулхадаа имагта нютаг хэлынгээ (диалектнэ) үгэнүүды хэрэглэх;
3) багшанар сурагчадаараа хамт орчуулга хиих.
Орчуулсан текстээ ноябриин 10 болотор badma-yrta@yandex.ru гэсэн электрон хаягаар эльгээх. Танай хиисэн орчуулганууды “Буряад үнэн” сонины редактор Бадмажаб Гындынцыренов шалгаад, танда сөөргэнь буцаах. Б. Гындынцыреновэй гар утасны дугаар: 8-914-058-39-11.
ШАГАЙН ХОНЬ ТАЛ
Ууц дүүрэн хэшэгты, урдаа харах хушуута мал, хонгор дайдымнай чэмэг – хун цагаан хонин эрдэниин нэрты хоёрдохь тэмцээ.
а) Блиц-урилдаа: «Үг тодорхойлы», «Хүны шанар тэмдэгэлцэн үгнүүд» (http://ehehelen.ru/blits-urildaan-xxvi-naadam/). Энд үгтэсэн ойлгосонууды нютаг үгөөр тодорхойлох
б) «Бэлигүүн толи»
- Хоер ёслолы авах орхих тухай хэлсэн бэлигүүн толи гэсэн үйлэ Бэлигүүн толи
- Асуудалнууд, толи
Э-Х. Галшиевай зохёолоос 25-дахь наадамд үгтэсэн сургаалнууды дабтан үгэнэдь. Эн удаа сургаал болосон шүлэгүүды удха өөрын үгөөр тайлварилга даавариин эрилт болох. (Нэг билет цоо 2 асуудал үгтэх).
ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛ
«Үнеэты айл үлэскүй, булагты газар гандакүй» гэсэн үгын ёсоор гандашгүй авьяас бэлигээ харуулах мүрысөө.
«Түрэл нютаг, түрцэн дайда» гэсэн сэдэвээр зохёохы хүдэлмэрь нютаг хэлэн дээрээ (хоёр-гурбан А4 хуудас) бэлэсээд ерэх. Өөрын дураар хүдэлмэриин түхэл (очерк, үгүүлэл, эссе, найруулга, зураглал) шэлж авах. Нютаг ороныгоо түүхэ, байгааль, сонин намтарты зон, ажал хүдэлмэрь тухай бэчэсэн эрхим зохёолгонуудтнай ФМ радиогы долгёор нютагы үдэрнүүдт дамжуулагдах, «Буряад үнэн» сонинд хэвлэгдэх түсэбты.
Зохёолгонуудаа уридчалан, ноябриин 15 болотор эльгээх шухала гэж дуулганадь. «Түрэл нютаг, түрцэн дайда» гэсэн хүдэлмэрёо бүлэгы гэшүүнүүд наадамы үед хамгаалах. Танай хүдэлмэрьт хэр олон нютаг үгэнүүд зүвөөр, зохёолгынгоо удхад тааруулж оруулсантнай цэгнэлтын гол хүтэлвэрь болох.
ШАГАЙН ЯМАА ТАЛ
Сүвэлгэн гээчэнь аргагүй, хурдан түргэннь гайхалты, бэлчээриин сайны бэдэрдэг, бэрхэшээл гэж мэдэдэгүй ямааны зан аварии сайхашааж, удаадахь мүрысөө дурадханадь.
БУЯН ХЭШЭГ УРЯАЛЫ!
а) «Этигэл Хамбадаа зальварал». Уран гоёор, сээжээр уншалгын урилдаа. Командын гэшүүнүүд жээрэвы ёсоор тудасан Зальваралы бадагууды уншах http://ehehelen.ru/etigel-hambyn-zalbaral гэһэн сайтын номы сан цоо Этигэлэй хамба ламын бүтээл татаж авах.
б) «Доншуур маани». Сээжээр гүйсэдхэх http://ehehelen.ru/donshuur-maani гэсэн хаягаар үгэнь үгтэв. Заатагүй нэг бадаг бүлэгы гол дуучан ганцаараа гүйсэдхэх, удаань бэшэнь тодон аваад, цаашань цуг үргэлжэлүүлэх жэшээты.
в) «Цагаан Дара Эхын магтаал». Сээжээр гүйсэдхэх: http://ehehelen.ru/sagaan-darhin-sedhel-mete-hurdyn-magtaal-xiii-naadam
ШАГАЙН ТЭМЭЭ ТАЛ
Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгынгээ нютагт заяа гэж магтуулсан ажалч, бүхэриг тэмээд зорюулагдасан шат. Эжии авын дүрчэл халан авах бацагад, хүвүүдт зорюулагдасан урилдаа.
а) Уран гартан
Хүндэт бацагад, гэртээ хонины арас элдих дааварь үгтэнэ. Арас элдилг тухай Ивалгын дацан тусхай кино буулгаж, наадамы сайт дээр тавинхай, тэрээны анхарагты: http://ehehelen.ru/honinoj-arha-eldelge/
АРАС ЭЛДИЛГ ТУХАЙ
Арас элдилг 5 хувяас бүридэн:
1 – дэбтээлгэ
2 – арасны хүрэс халимнах (арсанд үлдисэн мах, тос өөхөөсэнь салгаах)
3 – угаалга
4 – пикель (арасны структура-байгуулга хувилалга)
5 – арас будалгын бодос (арас нэбтэрүүлэх, будаг, үнгэ шэнгээх)
6 – тоодолго (арас зөөлэрүүлгэ, сунах агшах аргаты болгоох)
1. Дэбтээлгэ
Хонины арасны үлюу ноосынь хайчалаад, шоройгоосонь цэвэрлэх.
– арасаа хүйтэн усанд чэхээд, сая үбчэсэндэл болоторонь 12 часы туршад ус цоогоо байлгах. Арасны сая автасан байгаавал, эн үйл 2 дахин түргөөр үнгэрэх.
2. Арасны хүрэс хусалга (мездрение)
Дэбтээсэн арасаа ус цоогоосонь гаргаад, тааруу газарт тараан дэлгэх. Хусуураар арасны хүрэс ех нягтаар цэвэрлэх. Хэрвээ дутуу хусагдаахнай, арасны эхүүн үнэр салкүй.
3. Угаалга
Арасаа угаахын урда тээ бүлеэхэн ус цоогоо хэд дахин цэвэр усанд зайлж, угаалганд бэлэсэх. Бүлеэн ус руугаа цэвэрлэлгын зүйл-порошок нэмээд, 10-15 минута цоо байлгахад болох.
4. Пикель
– 50-70 литр хүйтэн ус
– 30 мг 70% уксусна кислота 1 литр усанд
– 1 литр усанд 30 гр давас хиих
Эн хадаа арасны байгуулга хувилгах пикельнэ бодос болон гээч. Арасаа энээн цоогоо чэхээд, 8-10 часы туршад худхаж, эрьюулж байж баринадь. Пикельнэ бодосты усанаас арасаа гаргаад, усынь хавируулах, удаа тээнь усаар зайлах.
5. Арас будалга
Хэрэглэгдэх:
– 50-60 литр ус (40-45 градусаас дээш байх ёсгүй)
– 1литр усанд 7 грамм хромбит нэмэх (хромбит +79149871453 утасаар захиж болох)
– 1 литр усанд 30 грамм давас хиих.
Энэ зүйлнүүды холин, арас будалгын бодос бэлэснэдь. Энээн цоогоо арасаа чэхэнэдь. Арасанд үнгэ оруулгын гол үйлы чанарты үнгэрхын тул түрүүчиин 3-4 час цоо арасаа үргэлж эрьюулж, худхаж байхань шухал.
Арас будалга 8-10 часы туршад үнгэрдэг. Усны дулаан 40 градус байх ёсты. Дулаасуулгын хэрэгсэл (пушка) тавяад, 5-7 час цоо орхиход болох. Удаань арасаа гаргаад, усаар зайлах, цэбэрлэх хэрэгты.
6. Тосодолго — Арсанд түрхих эдеэ бэлэсэлгэ
Иим зүйлнүүд хэрэгты болох:
- 40 грамм АИ – 12 түхэлы тос
- Привацела – 30 грамм
- Скипидар – 50 мг.
Энэ бүхы бодосууд дээрээ 1 литр бусалж байсан ус нэмэхэдэтнэй, сүүты адли цайвар үнгэты зүйл болох.
– Хабтагайд сунаан татаж хатаасан (70-80% хатасан) арсандаа бэлэсцэн бодосоо биирээр түрхигты.
– Арасаа хатаж эхилхэд, хабтагайгаасань аваад, гараараа эмирж, мушкаж элдин зөөлэрүүлэх. Удаань дахин энэ бодосоо арасандаа түрхёод, хабтагар модондоо сунаан хатаах. Түрүүчиинхидээл адляар арасаа хатахад, гараараа нидхэрж, мушхаж байж элдих. Бүлеэхэн усанд зөөлэрүүлгын зүйл нэмээд, арасаа зайлах.
Хэрвээ асуудалнууд гараавал, +7 914 987 1453 (Василий) утасаар хонходоорогты.
Арасаар ем бүтээх гээч урматы ажал. Гэртээ элдисэн арсаараа бацагадмай элдэвын зүйлнүүды бүтээж, оёдолы онол аргануудты танилцадаг. Ажалдаа хэрэглэх арас, утас, зүү, хурабч г.м. абаад ерэх хэрэгты. Энэ ажал иим оноонуудаар цэгнэгдэх: арас гараараа элдилгэ – 10 оноо хүрэтэр, бэлэн арас (худалдааны) ацарвал, 0 оноо авахат; оёдол – 5 оноо.
Мүнөө суралцалы жэлы туршад эрэ хүны үмсэх арсан дэгэл (дублёнко), сээжэбч (душегрейка, хантааз) оёх зорилготойдь. Энэ наадамд оёдолы хэрэгсэлнүүды, элдисэн араснууды!, оёж эхилсэн зүйлнүүдээ аваад ерэх.
б) МОДОН ДАРХАН
Морь явуулхад хэрэглэдэг ташуур урлаад ацарах. Модон эшэд гүрэмэл сур бүхэлэн хиисэн хэрэгсэлы ташуур гэдэг. Ташууры модон эшэ-бүреэ угалза хээгээр урлан шэмэглэх дааварь.
в) УРАН БАРИМАЛ (пластилин)
Хүндэт сурагчад, танай анхаралд усан далайн амитады, элдэв түрэлы загас урлах дааварь үгтэнэ. Барималытнай тоо – 2, хэмжүүр 6-8 см баг бэш байх ёсты.
II ШАТ
БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. Хамба Ламын шан авалгын тэмцээ
Этигэлы Хамбын сургаал
Дэлхэйн гайхал болж, буддын шажаны гүн шанарт удхы хизааргүй үндэрт үргэж чадасан 12-дугаар Бандида Хамба лама Даша-Доржо Этигэлов 2008 оноос хойш онсо саадын аргаар чойнжин лама Бимба Доржиевты харилцан, дээдын номнол дамжуулна. Эндээс хуулах http://ehehelen.ru/nomoi-san/
Шангууд тухай
1, 2, 3-дахь суурь эзэлсэн сурагчады бүлэгүүдт ба тэдэны бэлэсцэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдах.
ХЭРЭГЛЭХ НОМ ЗОХЁОЛ
- С.Д. Бабуев, Ц.Ц. Бальжинимаева «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи»;
- «Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг»;
- https://buryadxelen.com/
- «Учение Пандито Хамба Ламы Д.Д.Этигэлова», 2016, 2017, 2018; ссылкэ
- «Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи» 2016;
- «Буряад үнэн» сонин болон бусад сонин, сэтгүүл ба номууд;
- Ц. Б. Будаев «Оньһон үгэ оншотой» У-Ү., 1988;
- И. Мадасон «Буряад арадай оньһон, хошоо үгэнүүд», У-Ү, 1960;
- Замбалова Татьяна «Табан хушуу мал»;
- Галдан Ленхобоев «Ашатын һайхан заяан»
http://soyol.ru/culture/books/4356/ PDF/ 3.9 Мбайт энэ файл татажа абаха;
- Лодон Линховоин «Лодон багшын дэбтэрһээ»
http://soyol.ru/culture/books/4357/ PDF / 3.65 Мбайт энэ файл татажа абаха;
- Сүлжээндэ ороод, фейсбук холбоондо Хамба лама Дамба Аюшеевэй хуудаһа хараха;
- http://ehehelen.ru
Ямар нэг асуудалы гараавал, аймагынгаа шэрээтэ ламанарта, мүн энэ сахим хаягаар хандаж болох: exexelen@gmail.com
Я. Ц. Ивахиновагай гар утас: +7 951 636 9069
