мэдээсэл

«Эхэ хэлэн – манай баялиг» Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын XXV наадамай положени

БУДДЫН ШАЖАНТАНАЙ ЗАНШАЛТА САНГХА

«ДАШИ ЧОЙНХОРЛИН» ГЭҺЭН БУДДЫН ШАЖАНАЙ ЕХЭ ҺУРГУУЛИ

 

«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ»

Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын XXV наадам

 2018 оной 10 һарын 20

 Эбээн тэдхэгшэ: БУРЯАД УЛАСАЙ ТОЛГОЙЛОГШЫН БОЛОН

ЗАСАГ ГАЗАРАЙ ЗАХИРГААН

НААДАМАЙ ЗОРИЛГОНУУД

1. Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлээхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ.
2. Хүүгэд, залуушуулые буряад хэлэ үзэхэдэнь урмашуулан, түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг арьбадхаха хүсэл дэмжэжэ, арадаймнай баялиг болохо эхэ хэлээ хүндэлэн үргэлжэлүүлхэ.
3. Эхэ хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха даабаринуудаа үргэдхэхэ, хүүгэдэй зохёохы арга боломжо хурсадхаха.

НААДАМАЙ ЭРИЛТЭНҮҮД

1. Найман хүтэй баг (команда) эхин, дунда, ахамад ангинуудай һурагшад бүридэн орохо ёһотой. Багай бүридэлдэ буряад заншалаар үһэеэ гүрэнхэй 70 хубинь басагад байха зэргэтэй. Бейджигүүдээ бу мартагты!
2. Наадамда орогшод сүлөө сэдэбээр хөөрэлдэхэ, һанал бодолоо найруулан зохёохо дадал, дүршэлтэй байха. Нютаг бүхэниие түлөөлэгшэд өөрын нютаг хэлэн дээрээ хэлэхэ, хөөрэхэ, хэһэн ажалаа хамгаалха.
3. Багуудай (командануудай) тусхай бэлэдхэлтэй нэгэ-нэгэ гэшүүд «Уран гартан», «Уран дархан», «Уран баримал», «Хамба ламын шан абалгын тэмсээн» гэһэн урилдаануудта ороно. Уридшалан шалгагдаха толинуудаа үгтэһэн болзор соонь эльгээгты.

Багай бэшэ гэшүүд хамта (4 хүн) «Хэлэ хүгжөөлгын» даабаринуудые нэгэ доро 1,5-2 часай туршада хэхэ. Бүлэгөөрөө ороод, бүгэдэ нэгэ доро үдэһөө урда даабаринуудаа дүүргэхэ. Буряад хэлэ хүгжөөхэ тэмсээнүүд: хонин талын «Блиц-урилдаан», «Бэлигүүн толи», үхэр талын «5 хушуун мал тухай үгүүлэл», «Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй». Энэ даабарида жюриин гэшүүдэй табиһан оноонууд бүридхэгдөөд, нэгэ сэгнэлтээр табигдаха (Жэшээнь, блиц 0-10 оноо, алдуу заһалга 0-10 оноо, зохёохы хүдэлмэри 0-10 оноо, «Бэлигүүн толидо» 0-10 оноо, хамта = 40.0 оноо.

3. «Ород дуунуудые буряадаараа дуулая» гэһэн анхан удаа үнгэрхэ урилдаан ехэ танхим соо үнгэрхэ. Уридшалан бэлдэһэн фонограммануудаа абяа найруулагшада дуулахын урда тушааха.
4. Үдын хойно багууд (8 хүтэй команда) үрөөнүүдээр таража, «Этигэл Хамбын магтаал», «Доншуур маани», «Сагаан Дара эхын магтаал…» уншаха. Иимэ түхэлөөр үнгэрһэн урилдаанаймнай удаа бүхы оноонууд согсологдожо, һууринууд олгогдохо.

НААДАМАЙ ШАТАНУУД

Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.

Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.

I ШАТА

 МОРИН ТАЛА

а) Нютаг хэлэнэй толинууд

б) Ород дуунуудые буряадаараа дуулая

 

ХОНИН ТАЛА

а) Блиц-урилдаан

б) Бэлигүүн толи

 

ҮХЭР ТАЛА: Баян хэлэтэй арад – ерээдүйтэй!

а) «Табан хушуун мал» сэдэбээр үгтэһэн үгүүлэлэй алдуу заһалга

б) «Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй» зохёохы даабари

 

ЯМААН ТАЛА: Буян хэшэг уряалая!

а) Этигэл Хамбадаа зальбарал

б) Доншуур маани

в) Сагаан Дара Эхын магтаал

 

ТЭМЭЭН ТАЛА

а) Уран гартан

б) Уран баримал

в) Модон дархан

II ШАТА

а) БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ ХАМБА ЛАМЫН ШАН АБАЛГЫН ТЭМСЭЭН

б) ЭТИГЭЛЭЙ ХАМБЫН СУРГААЛНУУД

МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ (10 һарын 17 болотор эльгээхэ)

Аймаг __________________________________Һургуули_____________________________

Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ ___________________________________

Холбоо бариха утаһан, email:___________________________________________________

Гэрэй хаяг:____________________________________________________________

Багшын паспортын дугаар болон хэзээ, ямар байгуулга олгоһон тухай мэдээсэл:
____________________________________________________________________________________________________________________________________________

ИНН ____________________________ СНИЛС:______________________________

НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД

I ШАТА

ШАГАЙН МОРИН ТАЛА

Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын мүрысөөн.

а) Буряад хэлэнэй нютагай аялгын толи

Нютаг хэлэнэй толинуудай түрүүшын толи – 6500 үгэтэй «Шаргалжан нютагай буряад-ород хэлэнэй толи» Санкт-Петербург хотодо «Просвещени» хэблэлдэ гараа, 2-дохи толи – «Мөрөөч, Хилгант нютагууды буряад-ород хэлэнэй толи» 8 сарын 26-да Үндэһэнэй Номой санда баяр үнгэржэ, нютагай зондо тараагдаа. Мүнөө хэблэлдэ Харлан, Ноёхон, Баргажанай Улан нютагуудай толинууд тушаагданхай.

Толи хэблэлдэ бэлдэжэ дүүргэһэн бүлэгүүдһээ бэшэ һургуулинуудта урда урилдаанда үгтэһэн даабаринуудаа дабтанабди. Толиингоо удха, бүридхэл нарибшалан харагты – словари оформлять по алфавиту точно по образцу без граф, таблиц, литературных сравнений с указанными курсивами, нумерацией страниц, заглавные слова печатать полужирным шрифтом. Хүдэлмэриин хэмжээн: 4000-5000 үгэһөө үлүү байха зэргэтэй.

Хори буряадуудай шэнжэлһэн хүдэлмэри амяараа хэблэгдэн гараха, тиимэһээ энэ ажалдаа тон наринаар хандагты! Толи бэлдэхэ даабарида хори хэлэтэй бүлэгүүд нютагайнгаа зоной обог, нэрэ, ара нэрэнүүдэй, нютагайнгаа газар уһанай буряад нэрэнүүдэй удха тайлбарилха гэһэн байгаа. Энэ ажалдаа урданай угай бэшэгүүдые хэрэглэжэ, буряад, эвенк, түгэд нэрэнүүдэй удха тайлбарилагты. Урда наадамда эльгээһэн хүдэлмэринүүдтээ материал нэмэжэ эльгээгты.

б) Ород дуунуудые буряадаараа дуулая

2013 ондо Дагестанда Расул Гамзатовай ««Журавли» в переводе на языки народов России и мира» гэһэн ном хэблэгдээ. Шуһата дайнай талмайһаа бусаагүй эрэлхэг сэрэгшэдтэ дурасхаалай хүшөө болоһон энэ дууе дэлхэйн арадууд өөрын хэлэн дээрэ оршуулаа. Англи, армян, башкир, иврит, чечен, чуваш, осетин, татар, туркмен, түүрэг, хальмаг болон бусад хэлээр номой 28 хуудаһан дээрэ «Журавли» дуунай оршуулга үгтэһэн байна.

Хүндэтэ һурагшад, 25-дахи наадамда бидэшье буряад хэлэнэйнгээ бүхы аянга үгүүлбэринүүд дээрэ энэ гайхамшаг удхатай дуу оршуулажа гүйсэдхэе. Баг (команда) бүхэн Расул Гамзатовай «Журавли» гэһэн дуу нютаг хэлэн дээрээ оршуулжа дуулаха. Оршуулхадаа шүлэгэй түхэл (ритм) алдахагүй гэжэ оролдохо, дуунайнь аялгада тааруулха.

Хэрбэеэ «Журавли» дуунһаа гадна ород хэлэнһээ мэдээжэ дуу өөһэдөө шэлэн  оршуулаад, тэрэнээ гүйсэдхэхэ бэлэн ерэбэлтнай, нэмэри 1-3 оноо табигдаха. Оршуулгануудта ссылкэ  https://ehehelen.ru/orod-duunuudye-buryaadaaraa-duulaya-ludub-ochirovaj-orshuulganuud/

ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА

Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи тэмсээн.

а) Блиц-урилдаан «Табан хушуу мал»

https://ehehelen.ru/blits-urildaan-xxv-naadam/ сайт дээрэ үгтэһэн асуудалнуудта харюу бэлдэхэ.

Энэ урилдаанда бүлгэмэй түлөөлэгшэд 19-дэхи наадамда танилсаһан сэдэбүүдээ дабтан бэхижүүлхэ. Сайт дээрэ үгтэһэн асуудалнуудта харюу үгэхэ ссылкэ. 5 хушуун мал тухай мэдэсэ (уламжалта ажал, эдеэ ундан, эдлэл, аман зохёол г.м) үргэдхэн бэхижүүлхэ зорилготойгоор энэ даабари үгтэнэ.

б) «Бэлигүүн толи». 

1. Хоер ёслолой абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толи гэсэн үйлэ Хоер ёслолой абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толи гэсэн үйлэ Бэлигүүн толи
2. Асуудалнууд, толи

Эндэ Э-Х. Галшиевай зохёолһоо үгтэһэн һургаалнуудай удхатай танилсагты. Удхаарнь асуудалнууд үгтэхэ, тэдэндэ харюусаха аргатай болохо ёһотойт (билет соо 3-3 асуудалнууд байха).

ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА

«Үнеэтэй айл үлдэхэгүй, булагтай газар гандахагүй» гэһэн үгын ёһоор гандашагүй абьяас бэлигээ харуулха мүрысөөн.

БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ

а) «Табан хушуун мал» сэдэбээр үгтэһэн хөөрөөнэй алдуу заһалга.

Танда үгтэхэ үгүүлэлэй даабари соо удхын олон алдуу гаргагдаһан байха. Мэдэсээ (блиц-асуудалнууд) хэрэглэн, алдууень заһаад, нютаг хэлээрээ гол удхыень дамжуулхат, ямар алдуунуудые усадхаһанаа тодорхойлжо үгэхэт. Жэшээнь: …Эреэгшэмнай эшэгэеэ һайхашаан эрхэлүүлнэ, утаар татан бүүхирнэ…. Энэ мэдүүлэл соо 2 алдуу эреэгшэн-үнеэн, үнеэнһээ тугал гарадаг, тиихэдэ үнеэн бүүхирдэггүй, харин үүгэнэдэг.

б) «Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй». 4 мүртэй шүлэг зохёолго.

Бүлэг бүхэндэ шүлэгэй рифмэнүүд болохо үгэнүүд үгтэхэ. Жэшээнь:

……………. ………… тугалхан

………….. ………….мөөдэйхэн

………. ………….. хөөрхэйхэн

…….. ………дуратайхан.

Шүлэгэй түхэл алдангүй (аллитераци, ритм, рифмэ), үгтэһэн үгэнүүдтэ тааруулан 4 мүртэй шүлэг зохёогты, уранаар уншажа үгэгты. Жэшээнь,

Сагаадаймнай нарай тугалхан,

Сахюур сагаахан мөөдэйхэн.

Үбдэглэн үндыбэ хөөрхэйхэн,

Үүгэнэнэ Сагаадайм дуратайхан.

ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА

Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа, удаадахи мүрысөө дурадханабди.

БУЯН ХЭШЭГ УРЯАЛАЯ!

а) «Этигэл Хамбадаа Зальбарал». Уран гоёор, сээжээр уншалгын урилдаан. Командын гэшүүд жээрэбэй ёһоор тудаһан Зальбаралай бадагуудые уншаха http://ehehelen.ru/etigel-hambyn-zalbaral гэһэн сайтын номой һан соо Этигэлэй хамба ламын бүтээл татажа абаха.

б) «Доншуур маани». Сээжээр гүйсэдхэхэ http://ehehelen.ru/donshuur-maani гэһэн хаягаар үгэнь үгтэбэ. Заатагүй нэгэ бадаг бүлэгэй гол дуушан гансаараа гүйсэдхэхэ, удаань бэшэниинь тодон абаад, саашань суг үргэлжэлүүлхэ жэшээтэй.

в) «Сагаан Дара Эхын магтаал». Сээжээр гүйсэдхэхэ: http://ehehelen.ru/sagaan-darhin-sedhel-mete-hurdyn-magtaal-xiii-naadam

ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА

Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.

а) Уран гартан

Хүндэтэ басагад, гэртээ хониной арһа элдэхэ даабари үгтэнэ. Арһа элдэлгэ тухай Ивалгын дасан тусхай кино буулгажа, наадамай сайт дээрэ табинхай, тэрэниие анхарагты: http://ehehelen.ru/honinoj-arha-eldelge/

АРҺА ЭЛДЭЛГЭ ТУХАЙ

Арһа элэлгэ 5 хубиһаа бүридэнэ:

1 – дэбтээлгэ

2 – арһанай хүрьһэ халимнаха (арһанда үлэһэн мяха, тоһо өөхэнһөөнь һалгаха)

3 – угаалга

4 – пикель (арһанай структура-байгуулга хубилалга)

5 – арһа будалгын бодос (арһа нэбтэрүүлхэ, будаг, үнгэ шэнгээхэ)

6 – тоһодолго (арһа зөөлэрүүлгэ, һунаха агшаха аргатай болгохо)

1) Дэбтээлгэ

Хониной арһанай үлүү нооһыень хайшалаад, шоройһоонь сэбэрлэхэ.

– арһаяа хүйтэн уһанда шиихаад, һая үбшэһэндэл болоторнь 12 часай туршада уһан соого байлгаха. Арһанай һая абтаһан байбал, энэ үйлэ 2 дахин түргөөр үнгэрхэ.

2. Арһанай хүрьһэ хюһалга (мездрение)

Дэбтээһэн арһаяа уһан сооһоонь гаргаад, тааруу газарта тараан дэлгэхэ. Хюһуу-раар арһанай хүрьһэ ехэ нягтаар сэбэрлэхэ. Хэрбэеэ дутуу хюһагдаа һаа, арһанай эхүүн үнэр һалахагүй.

3. Угаалга

Арһаа угаахын урда бүлеэхэн уһан соогоо хэдэн удаа сэбэр уһанда зайлажа, угаалганда бэлдэхэ. Бүлеэн уһа руугаа сэбэрлэлгын зүйл-порошок нэмээд, 10-15 минута соо байлгахада болохо.

4) Пикель

– 50-70 литр хүйтэн уһан

– 30 мг 70% уксусна кислота 1 литр уһанда

– 1 литр уһанда 30 гр дабһа хэхэ

Энэ хадаа арһанай байгуулга хубилгаха пикельнэ бодос болоно. Арһаяа энээн соогоо шиихаад, 8-10 часай туршада худхажа,эрьюулжэ байжа баринабди. Пикельнэ бодостой уһанһаа арһаяа гаргаад, уһыень һабируулха, удаань уһаар зайлаха.

5. Арһа будалга

Хэрэглэгдэхэ:

– 50-60 литр уһан (40-45 градусһаа дээшэ байхагүй)

– 1литр уһанда 7 грамм хромбит нэмэхэ (хромбит +79149871453 утаһаар захижа болохо)

– 1 литр уһанда 30 грамм дабһа хэхэ.

Эдэ зүйлнүүдые холин, арһа будалгын бодос бэлдэнэбди. Энээн соогоо арһаяа шииханабди. Арһанда үнгэ оруулалгын гол үйлын шанартай үнгэрхын тула  түрүүшын 3-4 час соо арһаяа үргэлжэ эрьюулжэ, худхажа байха шухала.

Арһа будалга 8-10 часай туршада үнгэрдэг. Уһанайнь дулаан 40 градус байха ёһотой. Дулаасуулгын хэрэгсэл (пушка) табяад, 5-7 час соо орхиходо болохо. Удаань арһаяа гаргаад, уһаар зайлаха, сэбэрлэхэ хэрэгтэй.

6. Тоһодолго — Арһанда түрхихэ эдеэ бэлдэлгэ.

Иимэ зүйлнүүд хэрэгтэй болохо:

1. 40 грамм АИ – 12 түхэлэй тоһон
2. Привацела – 30 грамм
3. Скипидар – 50 мг.

Эдэ бүхы бодосууд дээрэ 1 литр бусалжа байһан уһа нэмэхэдэтнай, һүндэл сайбар үнгэтэй зүйл болохо.

– Хабтагайда һунаан татажа хатааһан (70-80% хатаһан) арһандаа бэлдэгдэһэн бодосоо биирээр түрхигты.

– Арһанайнгаа хатажа эхилхэдэ, хабтагайһаань абаад, гараараа эмиржэ, мушхажа элдэн зөөлэрүүлхэ. Удаань дахин энэ бодосоо арһандаа түрхёод, хабтагар модондоо һунаан хатааха. Түрүүшынхидээл адляар арһанайнгаа хатахада, гараараа нидхэржэ, мушхажа байжа элдэхэ. Бүлеэхэн уһанда зөөлэрүүлгын зүйл нэмээд, арһаяа зайлаха.

Хэрбэеэ асуудалнууд гарабал, +7 914 987 1453 Василий утаһаар хонходооройгты.

Арһаар юумэ бүтээхэ гээшэ урматай ажал. Гэртээ элдэһэн арһаараа басагаднай элдэб зүйлнүүдые бүтээжэ, оёдолой онол аргануудтай танилсадаг. Ажалдаа хэрэглэхэ арһа, утаһа, зүү, хурабша г.м. абаад ерэхэ хэрэгтэй. Энэ ажал иимэ оноонуудаар сэгнэгдэхэ: арһа гараараа элдэлгэ – 10 оноо хүрэтэр, бэлэн арһа (худалдаанай) асарбал, 0 оноо абахат; оёдол – 5 оноо.

Мүнөө һуралсалай жэлэй туршада эрэ хүнэй үмдэхэ арһан дэгэл (дублёнко) оёхо зорилготойбди. Энэ наадамда оёдолой хэрэгсэлнүүдые, элдэһэн арһа, оёжо эхилһэн зүйлнүүдээ абаад ерэхэ.

 

б) Модон дархан. Морин агтын дэлһэ, арһа хүлһэнһөөнь сэбэрлэхэ, хатаһан шорой тооһо хирман унагааха хэрэгсэл – хусуур, хирмуур (скребок) хэхэ.  

в) Уран баримал (пластилин)

Хүндэтэ һурагшад, танай анхаралда хорхой шумуулай дүрэ баримал пластилинаар урлаха даабари үгтэнэ. Сохо, эрбээхэй, зүгы, тэрмээлжэн, олон хүлтэй хорхой (гусеница) г.м. Эдээн сооһоо 3 шумуул шэлэн абагты, өөрын бодолоор шэмэглэгты. Жэшээнь, сохын нюрган дээрэхи толбонуудые буряад угалза болгохо, эрбээхэйн дали дээрэ һайхан сэсэг һуулгаха гэһэншүүгээр зохёохы абьяасаа һорин урлагты. Барималайтнай хэмжүүр 6-8 см бага бэшэ байха ёһотой.

II ШАТА

БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. Хамба Ламын шан абалгын тэмсээн

Этигэлэй Хамбын сургаал

Дэлхэйн гайхал боложо, буддын шажанай гүн шанарта удхые хизааргүй үндэртэ үргэжэ шадаһан 12-дугаар Бандида Хамба лама Даша-Доржо Этигэлов 2008 онһоо хойшо онсо саадын аргаар чойнжин лама Бимба Доржиевтай харилсан, дээдын номнол дамжуулна. Эндээһээ хуулаха ЭХЛ сургаал

Шангууд тухай

1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха.

ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ

 С.Д. Бабуев, Ц.Ц. Бальжинимаева «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи»;

«Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг»;

https://buryadxelen.com/

«Учение Пандито Хамба Ламы Д.Д.Этигэлова», 2016, 2017, 2018; ссылкэ

«Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи» 2016;

«Буряад үнэн» сонин болон бусад сонин, сэтгүүл ба номууд;

Ц. Б. Будаев «Оньһон үгэ оншотой» У-Ү., 1988;

И. Мадасон «Буряад арадай оньһон, хошоо үгэнүүд», У-Ү, 1960;

Замбалова Татьяна «Табан хушуу мал»;

Галдан Ленхобоев «Ашатын һайхан заяан» http://soyol.ru/culture/books/4356/ PDF / 3.9 Мбайт энэ файл татажа абаха;

Лодон Линховоин «Лодон багшын дэбтэрһээ» http://soyol.ru/culture/books/4357/ PDF / 3.65 Мбайт энэ файл татажа абаха;

Сүлжээндэ ороод, фейсбук холбоондо Хамба лама Дамба Аюшеевэй хуудаһа хараха;

http://ehehelen.ru

Ямар нэгэн асуудалай гарабал, аймагайнгаа шэрээтэ ламанарта, мүн энэ сахим хаягаар хандажа болохо: exexelen@gmail.com Я. Ц. Ивахиновагай гар утас: +7 951 636 9069

«Эхэ хэлэн – манай баялиг». Бүгэдэ буряадай һургуулинуудай хоорондо Ивалгын дасанда үнгэржэ байдаг XХIV нааданай дүнгүүд

Наадан заншалта ёһоороо Ивалгын дасанда табан һарын 19-дэ үнгэрөө. Энэ наадануудай гаргашые Буряад Уласай Болбосоролой ба эрдэм ухаанай яаман бэе дээрээ даажа абаһан байгаа.

 

Нэрлэгдэһэн заабаринуудаар элирһэн эрхим һургуулинууд, бүлэгүүд:

 

«БУРЯАД ХЭЛЭН»

гэжэ нэрлэгдэһэн заабарида үрөөн бүридэ шалгарһан эрхим бүлэгүүд:

1. Улаан-Үдэ хотын 29-дэхи Буряад гимнази
2. Бэсүүрэй аймагай Харланай үхибүүдэй бүлэг
3. Зэдын аймагай Доодо-Бургалтайн дунда һургуули
4. Сэлэнгын аймагай Жаргалантын дунда һургуули
5. Улаан-Сүхэ аймагай Шаргалжанай дунда һургуули
6. Хяагтын аймагай Алтайн дунда һургуули
7. Хэжэнгын аймагай Хэжэнгын дунда һургуулиин «Урагшаа» бүлгэм

 

Эрхим зүжэг харуулһанай түлөө Баргажанай  аймагай Уланай дунда һургуулиин һурагшад урмашууландана:

Бадмаев Тамир

Бадмаев Эрдэни

Зурлов Кирилл

 

ЭТИГЭЛ ХАМБАДА ЗАЛЬБАРАЛ, ДОНШУУР МААНИ, САГААН ДАРА ЭХЫН МАГТААЛ

I ҺУУРИ  Хурамхаанай аймагай Гааргын дунда һургуулиин 1-дэхи бүлгэм

II ҺУУРИ  Сэлэнгын аймагай  Сэлэн-Дүүмын дунда һургуули

III ҺУУРИ Сэлэнгын аймагай  Жаргалантын дунда һургуули

 

УРАН ГАРТАН

I ҺУУРИ  Бутитова Дарису, Улас түрын үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернадай 1-дэхи бүлгэм

II ҺУУРИ  Дармаева Лена, Бэсүүрэй  аймагай Харланай үхибүүдэй бүлэг

III ҺУУРИ Чойдонова Алина, Улаан-Үдэ хотын 29-дэхи Буряад гимнази

 

МОДОШО ДАРХАН

I ҺУУРИ  Раднаев Хэшэгто, Зэдын аймагай Доодо-Бургалтайн дунда һургуули

II ҺУУРИ  Бадмаев Заято, Бэсүүрэй  аймагай Харланай үхибүүдэй бүлэг

III ҺУУРИ Дугаржапов Илья, Сэлэнгын аймагай  Сэлэн-Дүүмын дунда һургуули

 

УРАН БАРИМАЛ

I ҺУУРИ  Цыдыпова Катияни, Улаан-Үдэ хотын 29-дэхи Буряад гимнази

II ҺУУРИ  Эрдынеев Олзо, Улаан-Үдэ хотын 54-дэхи дунда һургуулиин «Дүхэриг» бүлгэм

III ҺУУРИ Жамсуев Гарма, Ивалгын аймагай Ивалгын дунда һургуули

 

ХАМБА ЛАМЫН ШАН АБАЛГЫН ТҮЛӨӨ ТЭМСЭЭН

I ҺУУРИ  Дондокова Соелма, Сэлэнгын аймагай  Ноёхоной дунда һургуули

II ҺУУРИ  Батуева Юлия, Хэжэнгын аймагай Хэжэнгын дунда һургуулиин «Жэмбүүр» бүлгэм

III ҺУУРИ Нанзатов Зоригто, Улас түрын үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернад

 

ҺУРГУУЛИНУУД ХООРОНДЫН ЭСЭСЭЙ ДҮНГҮҮД ИИГЭЖЭ ГАРАБА:

 

ҺУУРИ	Һ  У  Р  Г  У  У  Л  И	ОНОО
1	Улаан-Үдэ хотын 29-дэхи Буряад гимнази	116,2
2	Сэлэнгын аймагай  Жаргалантын дунда һургуули	114,5
3	Зэдын аймагай Доодо-Бургалтайн дунда һургуули	113,8
4	Бэсүүрэй  аймагай Харланай үхибүүдэй бүлэг	113,6
5	Хэжэнгын аймагай Хэжэнгын дунда һургуулиин «Жэмбүүр» бүлгэм	109,5
6	Улаан-Үдэ хотын 54-дэхи дунда һургуулиин «Дүхэриг» бүлгэм	101,9
7	Хэжэнгын аймагай Хэжэнгын дунда һургуулиин «Урагшаа» бүлгэм	101,7
8	Сэлэнгын аймагай  Ноёхоной дунда һургуули	98,5
9	Зэдын аймагай  Дэрэстэйн дунда һургуули	98,3
10	Улаан-Сүхэ аймагай Шаргалжанай дунда һургуули	98
11	Улас түрын үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернат	97
12	Сэлэнгын аймагай  Сэлэн-Дүүмын дунда һургуули	93,1
13	Сэлэнгын аймагай  Галуута нуур хотын 4-дэхи дунда һургуули	92,2
14	Хурамхаанай аймагай Гааргын дунда һургуулиин  1-дэхи бүлгэм	91,3
15	Хяагтын аймагай Ехэ-Нугын дунда һургуули	89,2
16	Хяагтын аймагай Алтайн дунда һургуули	89,1
17	Хурамхаанай аймагай Гааргын дунда һургуули 5-дахи ангиин бүлгэм	81,9
18	Ивалгын аймагай Оронгын дунда һургуули	80,1
19	Хяагтын аймагай Энхэ-Талын дунда һургуули	77,1
20	Яруунын аймагай Нарһатын 1-дэхи дунда һургуули	74,85
21	Ивалгын аймагай Ивалгын дунда һургуули	70,9
22	Мухаршэбэрэй аймагай Галтайн дунда һургуули	69,6
23	Баргажанай  аймагай Уланай дунда һургуули	68,4
24	Улаан-Үдэ хотын суглуулагдамал «Тэрэнги» бүлэг	67,8
25	Хяагтын аймагай Мөөрөөшын дунда һургуули	66,6
26	Улаан-Үдэ хотын  «Зандан Жуу» түб	66,5
27	Сэлэнгын аймагай  Үбэр-Зөөхэйн дунда һургуули	64,6
28	Ахын  аймагай Саяанай дунда һургуули	62
29	Хяагтын аймагай Сүбэгтын дунда һургуули	62
30	Хяагтын аймагай Баян-Булагай дунда һургуули	61,8
31	Сэлэнгын аймагай  Харганаагай дунда һургуули	61,5
32	Улаан-Үдэ хотын 28-дахи Элүүржэлгын интернат-һургуули	52,5
33	Ивалгын аймагай Гэльбэрын дунда һургуули	52
34	Хяагтын аймагай Хоронхойн дунда һургуули	52
35	Улаан-Үдэ хотын 13-дахи дунда һургуули	45
36	Улаан-Үдэ хотын 38-дахи дунда һургуули	44,2
37	Ивалгын аймагай Сотниковой дунда һургуулиин 1-дэхи бүлгэм	44
38	Ивалгын аймагай hужаагай дунда һургуули	36,6
39	Улаан-Үдэ хотын 63-дахи дунда һургуули	36
40	Улаан-Үдэ хотын 12-дохи дунда һургуули	35
41	Улаан-Үдэ хотын 40-дэхи дунда һургуули	33
42	Сэлэнгын аймагай  Галуута нуур хотын гимнази	31,5
43	Улаан-Үдэ хотын 2-дохи дунда һургуули	30,5
44	Ивалгын аймагай Дээдэ-Ивалгын дунда һургуули	29,85
45	Улаан-Үдэ хотын 51-дэхи дунда һургуули	29
46	Сэлэнгын аймагай  Галуута нуур хотын «Эбтэй бүлгэм»	27,5
47	Улаан-Үдэ хотын 37-дохи дунда һургуули	27
48	Улаан-Үдэ хотын 20-дохи дунда һургуули	26,5
49	Улаан-Үдэ хотын 50-дахи дунда һургуули	20,5
50	Ивалгын аймагай Сотниковой дунда һургуулиин 2-дохи бүлгэм	19,5
51	Сэлэнгын аймагай  Юрөөгэй дунда һургуули	16
52	Ивалгын аймагай Гүрэльбын дунда һургуули	13
53	Улаан-Үдэ хотын 25-дахи дунда һургуули	11,5
54	Улаан-Үдэ хотын 55-дахи дунда һургуули	0,75

Тодорхой хүсэнэгтэ үгтэнэ itog 24

«Эхэ хэлэн – манай баялиг» Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын XXIV наадамай положени

---

Буддын шажантанай заншалта Сангхын дурадхалаар эмхидхэгдэнэ

Эбээн тэдхэгшэ: Буряад Уласай болбосоролой ба эрдэм ухаанай яаман

Наадамай зорилгонууд

• Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлээхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ.
• Хүүгэд, залуушуулые буряад хэлэ үзэхэдэнь урмашуулан дэмжэжэ, түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг, түүхые саашань арьбадхан болбосоруулха хүсэл түрүүлжэ, түрэл арадай баялиг болохо эжы, абынгаа хэлэ хүндэлэн үргэлжэлүүлхэ хүсэл түрүүлхэ.
• Эхэ хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха зорилготойгоор үнгэрхэ даабаринуудаа үргэдхэхэ, хүүгэдэй зохёохы арга боломжо хурсадхаха.

 Наадамай үнгэрхэ болзор, хаяг:

• XXIV наадам 2018 оной 5 һарын 19-дэ «Даши Чойнхорлин» гэһэн Буддын шажанай Ехэ һургуулида үнгэрхэ (Ивалгын дасан). Бүридхэл: 9.00 – 10.00

Наадамда хабаадагшадта:

1. Найман хүнһөө бүридэһэн бүлгэм соо эхин, дунда, ахамад ангинуудай һурагшад заатагүй орохо ёһотой. Бүлгэмэй бүридэлдэ 70 хубинь басагад байха зэргэтэй (басагад буряад заншалаар үһэеэ гүрэхэ).
2. Анхан даабари бүхэндэ бүлэгүүдһээ тусхай бэлэдхэлтэй 1 гэшүүн ородог байгаа. Мүнөө энэ гуримаар «Уран гартан», «Уран дархан», «Уран баримал», «Хамба ламын шан абалгын тэмсээн» гэһэн номинациин гэшүүд хүдэлхэ. Харин бүлэгэй бэшэ гэшүүд хамта (4 хүн) Хэлэ хүгжөөлгын даабарида хабаадаха (бейджигүүдтэй байха). Тиимэһээ нэгэ үрөө соо 7-8 бүлэгүүд хамта орожо, даабаринуудые дүүргэхэ болоно (нэгэ доро 7-8 үрөө соо 50 гаран бүлэгүүд 1,5-2 часай туршада хүдэлхэ зэргэтэй).

Бүлэгөөрөө хабаадаха тэмсээнүүд: хонин талын «Блиц-урилдаан», «Бэлигүүн толи», үхэр талын; «Сэдэбтэ толи», «Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй». Эдэ урилдаануудта үхибүүд бүлэгөөрөө ороод, бүгэдэ нэгэ доро даабари дүүргэхэ. Наадамда ерэһэн бүхы бүлэгүүд үдэһөө урда туршалгаа гаража дүүргэхэ ёһотой.

3. Үдын хойно команданууд (8 хүн) үрөөнүүдээр таража, «Этигэл Хамбын магтаал», «Доншуур маани», «Сагаан Дара эхын магтаал» уншаха. Иимэ түхэлөөр үнгэрһэн урилдаанаймнай удаа бүхы оноонууд согсологдожо, һууринууд олгогдохо.

Наадамай эрилтэнүүд:

• Наадамда орогшод сүлөө сэдэбээр хөөрэлдэхэ, һанал бодолоо найруулан зохёохо дадал, дүршэлтэй байха.
• Нютаг бүхэниие түлөөлжэ ерэгшэд өөрынгөө нютаг хэлэн дээрээ хэлэхэ, хөөрэхэ, хэһэн ажалаа хамгаалха.

Нэмэлтэ мэдээсэл АНХАРАГТЫ: 

1. Наадамай гуримаар һурагшад танхимуудаар тарахадаа, бүлэгүүдээрээ хүдэлжэ, даабаринуудые дүүргэхэ. Бүлгэмүүдэй абаһан оноонуудаар һууринууд олгогдохо.
2. Наадамай эрилтээр эхин, дунда, ахамад ангинуудай һурагшад заатагүй оролсохо гэһэн заршам хубилгаһан бүлгэмүүдэй оноо дарагдаха. ЭНДЭ ГАНСА АХАМАД АНГИНУУДҺАА БҮРИДЭҺЭН БҮЛГЭМҮҮД ТУХАЙ ХЭЛЭГДЭНЭ.
3. Буряад хэлэ хүгжөөлгын даабарида жюриин гэшүүдэй табиһан оноонууд бүридхэгдөөд, нэгэ сэгнэлтээр табигдаха (Жэшээнь, блиц – 10 оноо, «Бэлигүүн толи” – 8 оноо, сэдэбтэ толи (дотороо 2 оноо табигдаха) 7,0+5.0 оноо , уран хөөрөөн – 10 оноо, гэртээ бэлдэһэн нютаг хэлэнэй толи – 8 оноо,  хамта = 48.0 оноо 6 даабарида).

НААДАМАЙ ШАТАНУУД

Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.

 

Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.

 

I ШАТА

 

1. МОРИН ТАЛА

Нютаг хэлэнэй толи

 

2. ХОНИН ТАЛА

а) Блиц-урилдаан

б) Бэлигүүн толи

 

3. ҮХЭР ТАЛА: Баян хэлэтэй арад – ерээдүйтэй!

а) Сэдэбтэ (тематическа) толи

б) Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй

 

4. ЯМААН ТАЛА: Буян хэшэг уряалая!

а) Этигэл Хамбадаа зальбарал

б) Доншуур маани

в) Сагаан Дара Эхын магтаал

 

5. ТЭМЭЭН ТАЛА

а) Уран гартан

б) Уран баримал

в) Модон дархан

 

НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД

I ШАТА

ШАГАЙН МОРИН ТАЛА

Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын мүрысөөн.

Буряад хэлэнэй нютагай аялгын толи

Толи дээрэ багшанарай хэды жэл соо хүдэлжэ байһан ажалай дүн үнгэрһэн зун хараха аргатай болобобди. Нютаг хэлэнэй толинуудай түрүүшын толи – 6500 үгэтэй «Шаргалжан нютагай буряад-ород хэлэнэй толи» Санкт-Петербург хотодо «Просвещени» хэблэлдэ гаража, нютаг зондоо тараагдаа гэжэ дуулгая. Ном гараһанай баяр Арадай Хуралай ехэ танхим соо 8 һарын 24-дэ үнгэрөө. Мүнөө хэблэлдэ Харлан нютагай толи тушаагданхай, Баргажанай Улан нютагай толи бэлдэгдэжэ байна.

Толи хэблэлдэ бэлдэжэ дүүргэһэн бүлэгүүдһээ бэшэ һургуулинуудта урда урилдаанда үгтэһэн даабаринуудаа дабтанабди. Толиингоо удха, бүридхэл нарибшалан харагты – словари оформлять по алфавиту точно по образцу без граф, таблиц, литературных сравнений с указанными курсивами, нумерацией страниц, заглавные слова печатать полужирным шрифтом. Хүдэлмэриин хэмжээн: 3000-4000 үгэһөө үлүү байха зэргэтэй.

Хори буряадуудай шэнжэлһэн хүдэлмэри амяараа хэблэгдэн гараха, тиимэһээ энэ ажалдаа тон наринаар хандагты! Толи бэлдэхэ даабарида хори хэлэтэй бүлэгүүд нютагайнгаа зоной обог, нэрэ, ара нэрэнүүдэй, нютагайнгаа газар уһанай буряад нэрэнүүдэй удха тайлбарилха гэһэн байгаа. Энэ ажалдаа урданай угай бэшэгүүдые хэрэглэжэ, буряад, эвенк, түгэд нэрэнүүдэй удха тайлбарилагты. Урда наадамда эльгээһэн хүдэлмэринүүдтээ материал нэмэжэ эльгээгты.

ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА

Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи тэмсээн.

а) Блиц-урилдаан «Буряад арадай һуудал, байдал» http://ehehelen.ru/blits-turnir-xxiv-naadam/ гэһэн сайт дээрэ үгтэһэн асуудалнуудта харюу бэлдэхэ.

Энэ урилдаанда бүлгэмэй түлөөлэгшэд урда наадамуудта танилсаһан сэдэбүүдээ дабтан, бэхижүүлэнгээ 20 асуудалда (сайт дээрэхи асуудалнуудһаа) харюу үгэхэ. Буряад арадай һуудал, байдал тодорхойлһон, 5 хушуун мал тухай мэдэсэ үргэдхэһэн, түрэл зоной харилсаа харуулһан үгэнүүдые дабтан бэхижүүлхэ зорилготойгоор энэ даабари үгтэнэ. Түргэн тодо харюунуудаартнай үндэр оноонууд табигдаха.

б) «Бэлигүүн толи» http://ehehelen.ru/beliguun-toli-xxiv-naadam/.Эндэ Э-Х. Галшиевай зохёолһоо үгтэһэн һургаалнуудай удхатай танилсагты. Удхаарнь асуудалнууд үгтэхэ, тэдэндэ харюусаха аргатай болохо ёһотойт (билет соо  2-2 асуудалнууд байха).

 

ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА

«Үнеэтэй айл үлдэхэгүй, булагтай газар гандахагүй» гэһэн үгын ёһоор гандашагүй абьяас бэлигээ харуулха мүрысөөн.

 

БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ

а) Сэдэбтэ (тематическа) толи. Бүлгэмэй гэшүүд билет татан, асуудалнуудта харюусаха.

1) «Хүнэй дотоодо, гадаада тала» http://ehehelen.ru/sedebte-toli-gadaada-tala-xxiv-naadam/

2) «Оршон сагай нэрэ томьёогой толи» http://ehehelen.ru/orshon-sagaj-nere-tomyoogoj-toli-xxiv-naadam/

Бүлэг бүхэнһөө 2-2 хүн хабаадахадаа,  сэдэбүүдээр билет абаад, үгтэһэн үгэнүүдые буряад хэлэн дээрэ оршуулхат.

б) Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй http://ehehelen.ru/uran-ugetej-ulgam-heletej-xxiv-naadam/. Наадамда   ерэһэн үхибүүд сайт дээрэ үгтэһэн 6 онтохонуудай  удха  мэдэхэ болоод ерэхэ. Бүлэгүүдтэ амяарлан   дурадхагдаһан  онтохоной удхаар дэлгэрэнгы хөөрөө бэлдэхэ. Үрөөдэ ороһон хүүгэд  танай хөөрэһэн онтохоной   геройн ябадал шүүлбэрилэн ,   Э-Х. Галшиевай шүлэглэмэл һургаалнуудые баримталан, сэгнэлтэ үгэхэ  аргатай байха ёһотой. (Э-Х. Галшиевай шүлэглэмэл һургаалнуудые эндэ харагты  Уран бэлигтэй 2).

ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА

Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа, удаадахи мүрысөө дурадханабди.

БУЯН ХЭШЭГ УРЯАЛАЯ!

а) «Этигэл Хамбадаа Зальбарал». Уран гоёор, сээжээр уншалгын урилдаан. Командын гэшүүд жээрэбэй ёһоор тудаһан Зальбаралай бадагуудые уншаха http://ehehelen.ru/etigel-hambyn-zalbaral гэһэн сайтын номой һан соо Этигэлэй хамба ламын бүтээл татажа абаха.

б) «Доншуур маани» сээжээр гүйсэдхэхэ http://ehehelen.ru/donshuur-maani гэһэн хаягаар үгэнь үгтэбэ. Заатагүй нэгэ бадаг бүлэгэй гол дуушан гансаараа гүйсэдхэхэ, удаань бэшэниинь тодон абаад,саашань суг үргэлжэлүүлхэ жэшээтэй.

в) «Сагаан Дара Эхын магтаал» сээжээр гүйсэдхэхэ: http://ehehelen.ru/sagaan-darhin-sedhel-mete-hurdyn-magtaal-xiii-naadam

ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА

Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.

а) Уран гартан

Хүндэтэ басагад, гэртээ хониной арһа элдэхэ даабари үгтэнэ. Арһа элдэлгэ тухай Ивалгын дасан тусхай кино буулгажа, наадамай сайт дээрэ табинхай, тэрэниие анхарагты: http://ehehelen.ru/honinoj-arha-eldelge/

АРҺА ЭЛДЭЛГЭ ТУХАЙ

1. Арһаяа уһанда дэбтээхын урдахана үлүү нооһыень хайшалжа абагты.
2. Дэбтээхэ раствор: 10 грамм дабһа 1 литр уһанда хэжэ худхагты, 0,5 формалин нэмэжэ болоно. Уһантнай ходо хүйтэн байха ёһотой, дэбтээхэ сагтнай арһанайнгаа бэлэн болоһонһоо дулдыдаха.
3. Пикель эдеэн: 10-12 грамм уксусна кислота 1 литр уһанда хээд худхаха, 50 грамм дабһа нэмэжэ дахин худхаха. Бэлдэһэн пикель эдеэн соогоо 8-10 час соо арһаяа байлгаха. Дараань арһаяа халимнажа, дахяад энэл эдеэн соогоо 6-8 саг дэбтээн байлгаха.
4. Арһаяа нооһоорнь газаашань харуулаад, 1 һүни дэлгээн хонуулха.
5. Дубитель эдеэн: 4 грамм хромбит, 50 грамм дабһа хоёрые 1 литр уһанда хэжэ худхаха. Энэ бэлдэһэн раствортнай 20-25 градус байха ёһотой. Арһаяа энэ эдеэн соо дэбтээжэ, 10-12 сагай туршада дублени хэхэт. Эхин дээрээ һайса гэдэг худхаха шухала, дараань 1-2 саг болоод заабол худхажа байгты.
6. Арһаяа гаргажа, 8-10 сагай туршада дулаан газарта дэлгээгты (наран доро бэшэ).
7. Нейтрализаци: 1 литр уһанда 4 грамм сода хэгты. Худхаад, арһаяа зөөлэрүүлхын тула 3-4 сагай туршада энэ раствор соо байлгаха. Энээниие хээгүйдэ арһан хахарха, муу болохо.
8. Арһаяа тоһодохо эдеэн: 50 грамм АИ 12 тоһон, 1 томо халбага привацел, 50 мг скипидар, 1 бага халбага сахар. Бүгэдынь худхаад, 1 литр бусалжа байһан уһа нэмээд, һайн худхаха. Сайхан һүнэй үнгэтэй болоһон энэ эдеэгээ арһандаа биирээр түрхихэ. Эдеэ һайса оруулһан арһа элдэхэдэ бэлэн.
9. Арһаяа хатаахадаа тойруулан татаха хэрэгтэй.

Арһа элдэлгээр асуудал байбал, Сультим ламада хандагты: 8 (924) 657-53-00

Арһаар юумэ бүтээхэ гээшэ урматай ажал. Гэртээ элдэһэн арһаараа басагаднай элдэб зүйлнүүдые бүтээжэ, оёдолой онол аргануудтай танилсадаг. Ажалдаа хэрэглэхэ арһа, утаһа, зүү, хурабша г.м. абаад ерэхэ хэрэгтэй. Энэ ажал иимэ оноонуудаар сэгнэгдэхэ: арһа гараараа элдэлгэ – 10 оноо хүрэтэр, бэлэн арһа (худалдаанай) асарбал, 0 оноо абахат; оёдол – 5 оноо. Урда наадануудта дүүргээгүй ажалнуудаа – оёжо байһан арһан дэгэлнүүдээ заабол абаад ерэгты.

б) Модон дархан. Монгол туургатан эртэ сагһаа эхилжэ,хангай дайдаяа,уһа уулаяа  хүндэлэн,амитан бүхэндэ амгалан байдал хүсэн,сай ,сүүгээ үргэдэг заншалтай. 24-дэхи наадамда  модоор һүнэй дээжэ үргэхэ халбага багахан хүнэгтэйнь хэхэ  даабари үгтэнэ.

в) Уран баримал. Хүндэтэ һурагшад, танай анхаралда үгтэһэн үлзын найман тэмдэг болохо “Найман тахил” гэһэн зураг анхарагты. Энэ зурагаар өөһэдын хандаса оруулан, уран баримал бүтээгты.

II ШАТА

БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. Хамба Ламын шан абалгын тэмсээн

Дэлхэйн гайхал боложо, буддын шажанай гүн шанарта удхые хизааргүй үндэртэ үргэжэ шадаһан 12-дугаар Бандида Хамба лама Даша-Доржо Этигэлов 2008 онһоо хойшо онсо саадын аргаар чойнжин лама Бимба Доржиевтай харилсан, дээдын номнол дамжуулна.

Этигэл Хамбын сургаал. http://ehehelen.ru/etigel-hambyn-surgaal-xxiv-naadam/

 

Шагналга тухай

 

1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха.

 

ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ

С.Д. Бабуев, Ц.Ц. Бальжинимаева. «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи»;

В.Махатов, Х.Цыденова «Алтан гадаһан» У-Ү., 2008

«Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг», мүн «Синтаксис» гэhэн бүлэг сооһоо «Хэрэгэй бэшэг» сэдэб анхарагты.

«Учение Пандито Хамба Ламы Д.Д.Этигэлова», 2016, 2017;

«Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи» 2016;

«Буряад үнэн» һонин болон бусад сонин, сэтгүүл ба номууд;

Ц. Б. Будаев «Оньһон үгэ оншотой» У-Ү., 1988

И. Мадасон «Буряад арадай оньһон, хошоо үгэнүүд», У-Ү, 1960

Замбалова Татьяна «Табан хушуу мал»;

Галдан Ленхобоев «Ашатын һайхан заяан» http://soyol.ru/culture/books/4356/ PDF / 3.9 Мбайт энэ файл татажа абаха;

Лодон Линховоин «Лодон багшын дэбтэрһээ» http://soyol.ru/culture/books/4357/ PDF / 3.65 Мбайт энэ файл татажа абаха;

Сүлжээндэ ороод, фейсбук холбоондо Хамба лама Дамба Аюшеевэй хуудаһа хараха;

http://ehehelen.ru

 

Ямар нэгэн асуудалай гарабал, аймагайнгаа шэрээтэ ламанарта, мүн энэ сахим хаягаар хандажа болохо: exexelen@gmail.com

Я. Ц. Ивахиновагай гар утас: +7 951 636 9069

 

Наадамда хабаадаха мэдүүлгэеэ (регистрационый лист) 5 һарын 16 болотор exexelen@gmail.com  хаягаар эльгээгты.

Регистрационный лист 

Аймаг, һургуули:

Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) нэрэ обо:

  

Телефон (обязательно):

Бүлэгэй гэшүүд (состав команды)

№	Нэрэ, обог (имя, фамилия)	Анги (класс)
1
2
3
4
5
6
7

«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ». БҮГЭДЭ БУРЯАДАЙ ҺУРГУУЛИНУУДАЙ ХООРОНДО ИВАЛГЫН ДАСАНДА ҮНГЭРЖЭ БАЙДАГ XХIII НААДАНАЙ ДҮНГҮҮД

 

Наадан заншалта ёһоороо Ивалгын дасанда апрелиин 13-да үнгэрөө. Энэ наадануудай гаргашые Буряад Уласай Соёлой яаман, яаманда хабаатай соёлой, урлалай эмхи зургаанууд бэе дээрээ даажа абаһан байгаа.

 

 

 «БУРЯАД ХЭЛЭН» гэжэ нэрлэгдэһэн заабаринуудаар элирһэн эрхим  бүлэгүүд:

1.  Зэдын аймагай Доодо-Бургалтайн дунда һургуули

2.  Бэсүүрэй  аймагай Харланай үхибүүдэй 1-дэхи бүлэг

3.  Хэжэнгын аймагай Хэжэнгын дунда һургуулиин «Урагшаа» бүлгэм

4.  Хэжэнгын аймагай Хэжэнгын дунда һургуулиин «Жэмбүүр» бүлгэм

5.  Сэлэнгын аймагай  Галуута-Нуур хотын 4-дэхи дунда һургуули

6.   Эрхүү можын Оһын аймагай Үбэсын хүүгэдэй уран бэлигэй

7. Сэлэнгын аймагай  Жаргалантын дунда һургуули

 

ЭТИГЭЛ ХАМБАДА ЗАЛЬБАРАЛ, ДОНШУУР МААНИ, САГААН ДАРА ЭХЫН МАГТААЛ

I ҺУУРИ  Сэлэнгын аймагай  Жаргалантын дунда һургуули

II ҺУУРИ  Буряад Уласай үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернат

III ҺУУРИ Сэлэнгын аймагай  Сэлэн-Дүүмын дунда һургуули

 

УРАН ГАРТАН

 I ҺУУРИ  Дармаева Лена, Бэсүүрэй  аймагай Харланай үхибүүдэй 1-дэхи бүлэг

II ҺУУРИ  Токтохоева Баира, Ивалгын аймагай Оронгын дунда һургуули

III ҺУУРИ Чойдонова Алина, Улаан-Үдэ хотын 29-дэхи Буряад гимнази

 

МОДОШО ДАРХАН

I ҺУУРИ  Бадмаев Заято, Бэсүүрэй  аймагай Харланай үхибүүдэй 1-дэхи бүлэг

II ҺУУРИ  Цынгуев Игорь, Сэлэнгын аймагай  Сэлэн-Дүүмын дунда һургуули

III ҺУУРИ  Гомбоев Цыдып, Баргажанай  аймагай Хилганын дунда һургуули

 

УРАН БАРИМАЛ

I ҺУУРИ  Урбанеев Галсан, Зэдын аймагай Петропавловкын һургуулинуудай бүлэг

II ҺУУРИ  Цыдыпова Катьяни, Улаан-Үдэ хотын 29-дэхи Буряад гимнази

III ҺУУРИ Эрдынеев Олзо, Улаан-Үдэ хотын 54-дэхи дунда һургуули

 

ХАМБА ЛАМЫН ШАНГАЙ ТҮЛӨӨ ТЭМСЭЭН

I ҺУУРИ  Чойдонов Арсений, Зэдын аймагай Петропавловкын һургуулинуудай бүлэг

II ҺУУРИ  Батуева Эржена, Зэдын аймагай Доодо-Бургалтайн дунда һургуули

III ҺУУРИ Нанзатов Зоригто, Буряад Уласай үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей- интернат

НААДАНАЙ ЭСЭСТЭ ҺУРГУУЛИНУУД ХООРОНДЫН ДҮНГҮҮД

 

ҺУУРИ	Һ   У   Р   Г   У   У   Л   И	ОНОО
1	Бэсүүрэй  аймагай Харланай үхибүүдэй 1-дэхи бүлэг	107,7
2	Сэлэнгын аймагай  Жаргалантын дунда һургуули	92,8
3	Хэжэнгын аймагай Хэжэнгын дунда һургуулиин «Жэмбүүр» бүлгэм	91,5
4	Улаан-Үдэ хотын 29-дэхи Буряад гимнази	88,7
5	Зэдын аймагай Доодо-Бургалтайн дунда һургуули	87,5
6	Зэдын аймагай Петропавловкын һургуулинуудай бүлэг	86,5
7	Буряад Уласай үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернат	85,7
8	Хэжэнгын аймагай Хэжэнгын дунда һургуулиин «Урагшаа» бүлгэм	85,4
9	Бэсүүрэй  аймагай Харланай үхибүүдэй 2-дохи бүлэг	83,6
10	Сэлэнгын аймагай  Ноёхоной дунда һургуули	82,95
11	Эрхүү можын Оһын аймагай Үбэсын хүүгэдэй уран бэлигэй байшан	80,9
12	Улаан-Үдэ хотын 54-дэхи дунда һургуули	79,3
13	Зэдын аймагай Цагаатайн дунда һургуули	79,9
14	Сэлэнгын аймагай  Сэлэн-Дүүмын дунда һургуули	77,9
15	Улаан-Үдэ хотын суглуулагдамал «Тэрэнги» бүлэг	77,5
16	Улаан-Сүхэ аймагай Шаргалжанай дунда һургуули	74,8
17	Мухар-Шэбэрэй аймагай Галтайн дунда һургуули	73,1
18	Ивалгын аймагай Оронгын дунда һургуули	69,8
19	Сэлэнгын аймагай  Харганаагай дунда һургуули	65,2
20	Хориин аймагай Хориин 2-дохи дунда һургуули	63,6
21	Захааминай  аймагай Мэлын  дунда һургуули	62,9
22	Баргажанай  аймагай Хилганын дунда һургуули	61,2
23	Сэлэнгын аймагай  Галуута-Нуур хотын 4-дэхи дунда һургуули	58,6
24	Улаан-Үдэ хотын Зандан Жуу түб	56,5
25	Улаан-Үдэ хотын 38-дахи дунда һургуули	55,8
26	Сэлэнгын аймагай  Новоселенгинскын дунда һургуули	52
27	Хурамхаанай аймагай Хурамхаанай 1-дэхи дунда һургуули	51
28	Яруунын аймагай Нарһатын 1-дэхи дунда һургуули	48,1
29	Улаан-Үдэ хотын 49-дэхи дунда һургуули	47,5
30	Сэлэнгын аймагай  Үбэр-Зөөхэйн дунда һургуули	46,6
31	Хяагтын аймагай Хяагта хотын 3-дахи дунда һургуули	43,1
32	Ивалгын аймагай Гэльбэрын дунда һургуули	37,7
33	Ивалгын аймагай Һужаагай дунда һургуули	36
34	Ивалгын аймагай Дээдэ-Ивалгын дунда һургуули	35,1
35	Ивалгын аймагай Доодо-Ивалгын дунда һургуули	33,1
36	Хяагтын аймагай Хяагта хотын 2-дохи дунда һургуули	32,5
37	Сэлэнгын аймагай  Галуута-Нуур хотын гимнази	26,5
38	Улаан-Үдэ хотын 56-дахи физикэ ба тоо бодолгын шэглэлтэй һургуулиин «Солонго» бүлэг	24,6
39	Улаан-Үдэ хотын 19-дэхи дунда һургуули	23,5
40	Захааминай  аймагай Нуртын ба Үлэнтын   дунда һургуулинуудай суглуулагдамал бүлгэм	22
41	Улаан-Үдэ хотын 42-дохи дунда һургуули	20,5
42	Улаан-Үдэ хотын 35-дахи дунда һургуули	20
43	Улаан-Үдэ хотын 46-дахи дунда һургуулиин «Найрамдал» бүлгэм	19
44	Улаан-Үдэ хотын 44-дэхи дунда һургуули	14,7
45	Улаан-Үдэ хотын 32-дохи дунда һургуули	14,5
46	Улаан-Үдэ хотын 57-дохи дунда һургуули	14
47	Улаан-Үдэ хотын 46-дахи дунда һургуулиин «Минии нютаг» бүлгэм	13,5

 

Тодорхой хүсэнэгтэ үгтэнэ itog 23

 

Нааданай хоёрдохи хубидаа үргэлжэлэл хойто үдэрынь, апрелиин 14-дэ Буряадай гүрэнэй Сэнхир дэлгэсэй ба агаарай долгиной хамжаанай сэнхир дэлгэстэ нютаг хэлэнэй гуримаар суглуулагдаһан бүлэгүүдэй нааданай дүнгүүд

 

ҺУУРИ	Б   Ү   Л  Э   Г	ОНОО
1	Хори буряадуудай бүлэг	71
2	Сэлэнгэ буряадуудай бүлэг	70
3	Улаан-Үдэдэ ажаһуудаг буряадуудай бүлэг	62
4	Эрхүү буряадуудай бүлэг	52
5	Хонгоодор буряадуудай бүлэг	50
6	Баргажан буряадуудай бүлэг	48