XVII наадам

 «ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ»

Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын XVII наадам

Буддын шажантанай заншалта Сангхын дурадхалаар эмхидхэгдэнэ

Эбээн тэдхэгшэ:

Буряад Уласай Толгойлогшын Засаг газарай Захиргаанай

Мэдээсэл- шэнжэлгын хороон

«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн hургуулинууд хоорондын Ивалгын дасанда үнгэржэ байдаг заншалта буряад хэлэнэй наадам 2017 оной 4 һарын 21-22-то үнгэрхэнь.

 

Наадамай зорилгонууд

• Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлөөхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ.
• Хүүгэд, залуушуулые буряад хэлэ үзэхэдэнь урмашуулан дэмжэжэ, түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг, түүхые саашань арьбадхан болбосоруулха хүсэл түрүүлжэ, түрэл арадай баялиг болохо эжы, абынгаа хэлэ хүндэлэн үргэмжэлүүлжэ һургаха.
• Эхэ хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха зорилготойгоор үнгэрхэ даабаринуудаа үргэдхэхэ, хүүгэдэй зохёохы арга боломжо хурсадхаха

 

 Наадамай үнгэрхэ болзор, хаяг:

• XVII наадамай I шата 2017 оной 4 һарын 21-дэ «Даши Чойнхорлин» гэһэн Буддын шажанай Ехэ һургуулида үнгэрхэ (Ивалгын дасан). Бүридхэл: 9.00 – 10.00
• XVII наадамай 2-дохи шата – XI телевизионно наадам 4 һарын 22-то БГТРК-да үглөөнэй 11:00 сагһаа үдын 13:00 болотор үнгэрхэ.

 

Наадамда хабаадагшад:

Долоон хүнһөө бүридэһэн бүлгэм соо эхин, дунда, ахамад ангинуудай һурагшад заатагүй орохо ёһотой. Бүлгэмэй бүридэлдэ 70 хубинь басагад байха зэргэтэй (басагад буряад заншалаар үһэеэ гүрэхэ).

 

Наадамай эрилтэнүүд:

• Наадамда хабаадагшад түрэл хэлээрээ сүлөө сэдэбээр хөөрэлдэхэ, һанал бодолоо найруулан зохёохо дадал, дүршэлтэй байха.
• Нютаг бүхэниие түлөөлжэ ерэһэн хабаадагшад өөрынгөө нютаг хэлээр хэлэхэ, хөөрэхэ, мүрысөөгөө хамгаалха

 

Нэмэлтэ мэдээсэл: 

1. Хүндэтэ һурагшад, тус наадамнай Буддын шажанай Ехэ һургуулиин танхимууд соо үнгэрхэ. Командын гэшүүд танхимуудаар таража, туд тудтаа даабаринуудые дүүргэхэ. Командын гэшүүдэй абаһан баллнуудаар һууринууд олгогдохо.
2. Эрхим хүдэлмэринүүдтнай нютагайтнай үдэр ФМ радиогоор дамжуулагдаха.
3. Даабаринуудай ехэнхи хубинь (Этигэл Хамбын зальбарал, Доншуур маани, Сагаан Дари эхын магтаал гээд…) урда наадамуудта үгтэһэн байна, тиимэһээ дабтан шэнжэлхэ литература сайтаһаа олохот.
4. Даабари: сэдэб бүхэнһөө өөрын дураар сургаалнуудые сээжэлдэгты, удха дээрэнь бодомжологты (1-45 сэдэбүүдһээ) http://ehehelen.ru/nomoi-san/. Дэлхэйн гайхал боложо, буддын шажанай гүн шанарта удхые хизааргүй үндэртэ үргэжэ шадаһан 12-дугаар Бандида Хамба лама Даша-Доржо Этигэлов 2008 онһоо хойшо онсо саадын аргаар чойнжин лама Бимба Доржиевтай харилсан, дээдын номнол дамжуулна. 16-дахи наадамһаа эхилжэ, Этигэл хамбын сургаалнууд сэдэбүүдтэ хубаагдан үгтэнэ.

 

НААДАМАЙ ШАТАНУУД

Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.

Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.

 

I ШАТА

1. МОРИН ТАЛА

а) Нютаг хэлэнэй толи

б) Хоёр хэлэ тэгшэ мэдэе!

 

1. ХОНИН ТАЛА

а) Блиц-урилдаан

б) Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй

 

1. ҮХЭР ТАЛА: Баян хэлэтэй арад – ерээдүйтэй!

а) Хэнэй хэлэн баян бэ?

б) Оньһон үгэ оностой, олоной үгэ тудастай

 

1. ЯМААН ТАЛА: Буян хэшэг уряалая!

а) Этигэл Хамбадаа Зальбарал

б) Доншуур маани

в) Сагаан Дара Эхын магтаал

 

1. ТЭМЭЭН ТАЛА

а) Уран гартан

б) Уран баримал

 

II ШАТА

БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. 

Хамбын шан абалгын тэмсээн

 

НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД

I ШАТА

ШАГАЙН МОРИН ТАЛА

 

Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын мүрысөөн.

 

МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ

Аймаг ________________________________________Һургуули______________________

Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ _________________________________

Холбоо бариха утаһан, e-mail:__________________________________________

Гэрэй хаяг:___________________________________________________________

Багшын паспортын дугаар болон хэзээ, ямар байгуулга олгоһон тухай мэдээсэл:
______________________________________________________________________

ИНН, СНИЛС:_______________________________________________________________

 

а) Буряад хэлэнэй нютагай аялгын толи

Толи хэблэлдэ бэлдэжэ дүүргэһэн бүлэгүүдһээ бэшэ һургуулинууд урда урилдаанда үгтэһэн даабаринуудаа дабтанабди. Толиингоо удха, бүридхэл нарибшалан харагты – словари оформлять по алфавиту точно по образцу без граф, таблиц, литературных сравнений с указанными курсивами, нумерацией страниц, заглавные слова печатать полужирным шрифтом, новые слова перечислять в конце словаря. Хүдэлмэриин хэмжээн: 2000-3000 үгэһөө үлүү байха зэргэтэй. Эльгээһэн хүдэлмэринүүд бэлдэгдэжэ байһан «Буряад хэлэнэй нютагай аялгын толидо» орохо. Хэһэн хүдэлмэриеэ 4 һарын 10

болотор exexelen@gmail.com гэһэн сахим хаягаар эльгээхэ. 16-дахи наадамда бэлдэһэн толиёо дахин шалгаад, урда наадамануудай энэ урилдаанда үгтэһэн ажаглалтануудые хараадаа абан сэбэрлэгты.

Толи бэлдэхэ даабарида хори хэлэтэй бүлэгүүд нютагайнгаа зоной обог, нэрэ, ара нэрэнүүдэй, нютагайнгаа газар уһанай буряад нэрэнүүдэй удха тайлбарилха гэһэн байгаа. Энэ ажалдаа урданай угай бэшэгүүдые хэрэглэжэ, буряад, эвенк, түгэд нэрэнүүдэй удха тайлбарилагты. Урда наадамда эльгээһэн хүдэлмэринүүдтээ материал нэмэжэ эльгээгты.

 

б) Хоёр хэлэ тэгшэ мэдэе!

Нютаг хэлэндээ оршуулга хэхэ даабари. www.planetaskazok.ruzoshenkom гэһэн хаягаар Михаил Зощенкын үгүүлэлнүүдые оршуулга хэгты. Эндэ үгтэһэн үгүүлэлнүүдые оршуулхадаа, хубаарил анхарагты:

 

Сэлэнгын буряадууд: Сэлэнгэ, Хяагта, Зэдэ, Бэшүүрэй Харлан	Баргажан буряадууд: Баргажан, Хурамхаан	Хонгоодор буряадууд: Аха, Захаамин, Түнхэн, Алайр	Хори буряадууд Хэжэнгэ, Ярууна, Хори, Загарай, Мухар-Шэбэр, Бэшүүр
«Бабушкин подарок!», «Не надо врать»	«Калоши и мороженое», «Золотые слова»	«30 лет спустя», «Находка»	«Великие путешественники», «Урок истории»
Эрхүү буряадууд:	Улаан-Үдэ
«В зоологическом магазине», «Ёлка»	«Показательный ребёнок», «Так просто»

 

Тусхайлан  үгтэһэн үгүүлэлнүүдые заатагүй оршуулха, хэһэн хүдэлмэриеэ урилдаандаа асаржа, жюриин анхаралда табихат. Эрхим хүдэлмэринүүд ФМ радиогоор дамжуулагдаха.

17-дохи наадамай оршуулгын урилдаанай үгүүлэлнүүдэй нэгые жээрэбэй ёһоор наадам дээрээ нютаг хэлэн дээрээ сээжээр хөөрэхэт.

 

Михаил Зощенко (1894-1958) – Орос Уласай мэдээжэ уран зохёолшон. «Лёля и Минька» гэһэн үгүүлэлнүүдэй согсолбори соогоо уран зохёолшо бага наһанайнгаа ушарнуудые дурсажа бэшэһэн юм.

 

ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА

Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи мүрысөөн.

 

а) Блиц-урилдаан 

ehehelen.ru сайт дээрэһээ «Гэрэй даабари» гэһэн хуби сооһоо сэдэбүүдые анхарагты (Ажал хүдэлмэриин зэмсэгүүд, хэрэгсэлнүүд).

Уридшалан http://ehehelen.ru/blits-urildaan-xvii-naadam/ гэһэн сайт дээрэ эдэ сэдэбүүдээр үгтэһэн асуудалнуудһаа тэрэ дороо нэгэ үгөөр, мүн богонихон мэдүүлэлээр харюусаха асуудалнууд үгтэхэ. Ажалай хэрэгсэлнүүд, зэмсэгүүд, ажалда хабаатай үйлэ үгэнүүд  нютагтаа  хэлэдэгээр нэрлэхэт .

 

б) «Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй»

«Дуулаһан – шэхэндэ, үзэһэн – нюдэндэ» – хёрхо нюдэтэй, һүбэлгэн бодолтоной урилдаан.

Сүлөө сэдэбтэй хөөрөө бэлдэхэ, жэшээлэн хэлэбэл, һургуули, нютагтатнай болоһон  ямар нэгэ һонин ушар тухай, бултанда жэшээ боломоор хүнэй ажаябуулга, хоморой үйлэ хэрэгүүд тухай хөөрэжэ болоно.

2,5 минутын  үргэлжэлтэй хөөрөөгөө диктофондо хаалгахадаа, радиодамжуулгын түхэл оруулхат. Жэшээнь: Хүндэтэ радиосоносогшод! Мүнөөдэр  бидэ Яруунын аймагай Иисэнгэ нютаг ерээд байнабди… Буряад ФМ радио шагнажа байһан зоной анхаралда…  Уулзатараа, баяртай г.м.)

Хөөрөөнтнай һонин, нютаг хэлэнэй аянгатай, MP3 файлай абяаниинь тодо, 2,5 минутаһаа үлүү бэшэ. exexelen@gmail.com сахим хаягаар 4 һарын 12 болотор   эльгээхэт.  Наадамда ерэһэн хүүгэд  радиодамжуулгын түхэлтэйгөөр микрофон баряад репортажаа хөөрэхэ.

 

ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА

«Үнеэтэй айл үлдэхэгүй, булагтай газар гандахагүй» гэһэн үгын ёһоор гандашагүй абьяас бэлигээ харуулха мүрысөөн.

 

БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ

а) «Дэлхэйн арадуудай хоол ундан»

Сэлэнгэ буряадай бүлэг –  монгол хоол;

Баргажан буряадай бүлэг –  хитад эдеэн

Хонгоодор буряадай бүлэг – Дунда Азиин арадуудай  хоол

Эрхүү буряадай бүлэг – ород эдеэн

Улаан-Үдын буряадай бүлэг – буряад эдеэн

Хори буряадай бүлэг – кавказдахи арадай хоол

Үгтэһэн сэдэбүүдээ хамгаалжа, ямар нэгэ хоол унданай удха, янза, эдеэ бэлдэхэ гурим, туһатай зүйлнүүд тухайнь удаа дараалан 2 минутын туршада хөөрэхэ гэжэ оролдохо.

 

б) Цырен-Намжил Очировай ямар нэгэ зурагаар хөөрөө (үгүүлэл) бэлдэхэ. Буряад хэлэнэй сахим һураха бэшэгэй Уран зурагай галерей сооһоо зурагуудынь хаража болоно http://ehehelen.ru/tsyren-namzhil-ochirovaj-zuraguud/. Хөөрөөнтнай 2 минутын туршада үнгэрхэдөө, һонин удхатай, нютаг хэлэнэй аянгатай, өөрсэ бодолтой, хурса үгэтэй байха ёһотой. Түхэлөөрөө  монологшье, зүжэглэмэлшье  байжа болоно.

 

ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА

Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа, удаадахи мүрысөө дурадханабди.

 

БУЯН ХЭШЭГ УРЯАЛАЯ!

а) «Этигэл Хамбадаа Зальбарал». Уран гоёор, сээжээр уншалгын урилдаан. Командын гэшүүд жээрэбэй ёһоор тудаһан Зальбаралай бадагуудые уншаха http://ehehelen.ru/etigel-hambyn-zalbaral гэһэн сайтын номой һан соо Этигэлэй хамба ламын бүтээл татажа абаха.

б) «Доншуур маани» сээжээр гүйсэдхэхэ http://ehehelen.ru/donshuur-maani гэһэн хаягаар үгэнь үгтэбэ. Заатагүй нэгэ бадаг бүлэгэй гол дуушан гансаараа гүйсэдхэхэ, удаань бэшэниинь тодон абаад,саашань суг үргэлжэлүүлхэ жэшээтэй.

в) «Сагаан Дара Эхын магтаал» сээжээр гүйсэдхэхэ: http://ehehelen.ru/sagaan-darhin-sedhel-mete-hurdyn-magtaal-xiii-naadam

 

ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА

Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.

 

а) Уран гартан

Хүндэтэ басагад, гэртээ хониной арһа элдэхэ даабари үгтэнэ.

Арһа элдэлгэ тухай Ивалгын дасан тусхай кино буулгажа, наадамай сайт дээрэ табинхай, тэрэниие анхарагты. http://ehehelen.ru/honinoj-arha-eldelge/

 

Гэртээ элдэһэн арһаараа мүрысөөнэй үедэ басагаднай мэргэжэлтэдэй хүтэлбэри доро мүнөө үедэ хэрэглэхээр зүйлнүүдые бүтээхэ, оёдолой шэнэ онол аргануудтай танилсаха. Ажалдаа хэрэглэхэ утаһа, зүү, хурабша г.м абаад ерэхэ хэрэгтэй.

Хүндэтэ уран гартан! Арһаар юумэ бүтээхэ гээшэ урматай ажал. Эсхэбэриһээ үлэһэн багахан танай ажал иимэ оноонуудаар сэгнэгдэхэ: арһа гараараа элдэлгэ – 10 оноо хүрэтэр, бэлэн арһа (худалдаанай) асарбал, 0 оноо абахат; оёдол – 5 оноо, гэрэй даабари дүүргэлгэдэ 5 оноо хүрэтэр табигдаха (оёхо арһан дэгэлэйнгээ эскиз, лекало бэлдэхэ гэһэн даабаритай байгаат).

Түрүүшынхиеэ ерэһэн басагадта оёдолой оньһотой танилсалга эхинһээнь үгтэхэ. Хүндэтэ басагад, энэ удаа ерэхэдээ,

1. арһан дэгэлэй нэгэ эскиз;
2. хэб, лекало;
3. элдэһэн арһа;
4. гадарай торго;
5. Урда наадамуудта оёһон бүхы эдлэлнүүдээ асарха (гутал, малгай-юудэн, бээлэй, хантууза г.м. Танай бүтээлнүүдэй харалга эмхидхэгдэхэ). Бултандатнай амжалта, зохёохы ажалдатнай абьяас хүсэе!

 

б) Модошо дархан (Модон дархан)

17-дохи наадамда «Уран дархан» гэһэн урилдаанда нүүдэл байдалтай зондо таарамаар түхеэрэгдэһэн, задалха хабсархада бэлэн һэеы гэр (1 метрһээ жаа бэшэ диаметртэй) бүтээхэт. Һэеы гэр барихадаа, ажалайнь бүхы һубарил, гурим сахиха шухала. Мүнөө дээрээ һэеы гэр яагаад баридаг бэ гэжэ һонирхожо, гараа дадхаажа байгаарайгты.

 

в) Уран баримал

Уран гартай хүбүүд, басагад! XIII зуун жэлдэхи морин дээрэ һууһан  дайшалхы сэрэгшын дүрэ хээд асарагты – гэрэйтнай даабари сэгнэгдэхэ. Дүршэл шадабаритай болоһон эдир барималшад наадамда ерэжэ, даабарияа тушаагаад, энэл сэдэбээр багшын ударидалга доро хүдэлхэт.

 

II ШАТА

БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. Хамба Ламын шан абалгын тэмсээн

 

Урда тэмсээнүүдэй даабаринуудые дабтаха

Этигэл Хамбын һургаалнууд http://ehehelen.ru/etigel-hamba-lama-tuhaj-hamba-lama-shan-abalgyn-temseen/

 

1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха. Наадамда хабаадаһан һурагшадта ба багшанарта баталамжа һуралсалай шэнэ жэлэй 3-дахи урилдаанай удаа үгтэхэ.

 

ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ

С.Д. Бабуев, Ц.Ц. Бальжинимаева. «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи»;

«Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг» гэhэн бүлэгүүд.

«Учение Пандито Хамба Ламы Д.Д.Этигэлова» 2016 г.

«Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи» 2016 г.

«Буряад үнэн» һонин болон бусад сонин, сэтгүүл ба номууд;

Ц. Б. Будаев «Оньһон үгэ оншотой» У-Ү., 1988

И. Мадасон «Буряад арадай оньһон, хошоо үгэнүүд», У-Ү, 1960

В. Махатов, Х. Цыденова «Алтан гадаһан» У-Ү, 2008

http://ehehelen.ru

Сүлжээндэ ороод, фейсбук холбоондо Хамба лама Дамба Аюшеевэй хуудаһа хараха.

 

Ямар нэгэн асуудалай гарабал, аймагайнгаа шэрээтэ ламанарта, мүн энэ сахим хаягаар хандажа болохо: exexelen@gmail.com Я. Ц. Ивахиновагай гар утас: +7 951 636 9069