мэдээсэл

«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ». НАЙМАДАХИ НААДАНДА ХАМБА ЛАМЫН ШАН АБАЛГЫН ТЭМСЭЭН СОО НЭМЭЛТЭ МЭДЭЭСЭЛ

Хүндэтэ багшанар!

Хамба ламын шан абалгын мүрысөөндэ үгтэһэн «Буряад дасангуудай сахюусанууд» гэһэн  сэдэбээр тестовэ хүдэлмэри дурадхагдаха.

Финалда гарагшадта  нэмэлтэ асудалнууд болгон, «Хамба ламанарай субаргануудай тодорхой эрдэм» гэһэн сэдэбээр,  урда нааданай
гуримаар, даабаринууд үгтэхэ.

Һурагшадайтнай  Хамбын асуудалнуудта харюусахаар бэлэн байхые  хүсэнэбди!

 

Эмхидхэгшэд

ТОЛИИН ПРОГРАММАТАЙ ТАНИЛСАГТЫ

Хүндэтэ багшанар!

Таанарай суглуулһан толинуудтай танилсаад байхадаа, ехэ хүдэлмэри хэгдэжэ байна гэжэ ойлгобобди. Саашань хэхэ ажалдатнай туһа болгон лексикын тусхай программа жэшээ болгон эльгээнэбди. Нютаг аялгын толиин үгын гүнзэгы баялигые суглуулхын тула эльгээгдэһэн лексикын программын жэшээгээр өөрынгөө нютаг хэлэнэй үгэнүүдые нэмэн оруулхыетнай дурадханабди. Энэ программа хараадаа абан, үшөө ондоо танай нютагта хабаатай ажаүйлэдбэридэ хэрэглэгдэдэг үгэнүүдые оруулхыетнай уряалнабди. Жэшээнь: һамар сохилго, агнуури, шажан мүргэл г.м. дээрэ үндэһэлжэ багша үшөө өөрөө олон үгэнүүдые толи руугаа оруулха бэзэ гэжэ найданабди.

Энэ программаар суглуулһан үгэнүүдээ алфавидай гуримаар толидоо оруулаад эльгээхэ.

 

ЛЕКСИКА

Как у вас называется:

а) жилое помещение вообще (общее название) – гэр, тура, байшан, соол тахтар болгоос…

б) теплое жилое здание – модон гэр, булгааһан

в) деревянная юрта –

г) войлочная юрта – эһэгээ гэр, һэеы гэр

д) другие виды жилого помещения – холбоо гэр, залгаа гэр, хоёр дабхар гэр

2. Нижний настил внутри помещения, по которому ходят –

— низ комнаты, настил в доме – поол, палааха, оёор, шала

3. Верхняя часть, внутреннее покрытие жилого помещения, верх комнаты – потолок, үһээ

4. Поперечная балка, поддерживающая потолок – маатинса, маатха, митнаа, нюрга модон

5. Верхняя часть здания, служащая его наружным покрытием:

а) кровля, крыша – хушалта, дараансаг, хаалга

б) пространство между кровлей и потолком (чердак) – гэрэй орой, шардааг

6. Застекленное отверстие дома с рамой – сонхо, шагаабар, шаваагар, онгоошхо

7. Тонкая стенка, разделяющая помещение на части (перегородка) – таһалга, үрөө, халхабша

8. Кирпичное устройство для нагревания помещений – пеэшэ, соол, шабар пеэшэ

9. Кухонная печка с чугунным покрытием – пилтаа, шэрэм, ханза, булхаан

10. Железное устройство для отопления помещений (железная печка) – түмэр пеэшэн, сансоол, яндан

11. Наружный печной дымоход –

а) железный – түрбаа

б) кирпичный – пеэшиин хоолой, үрхэ, өрхө

12. Приспособление для запирания двери:

а) металлическое – үүдэнэй шэбхэ, үүдни гохо, хүшилгэ, тээг

б) деревянное – шэбхэ, тэртэ

13. Прикрепленная к стене горизонтальная доска для ставки различных предметов – таг, данхаэ, адяар, поолко

14. а) на чем вешают одежду – үлгэбшэ, үлгүүр, һобой, беэшэлхэ

б) петля, пришитая к одежде, для вешания – үлгөө, үлгэсэ

15. Ступенчатое приспособление – (ступенька, крыльцо)

а) для входа в помещение – гэшхүүр

б) для подъема и спуска – дамжуур, абируулга

16. Колодезный журавль – азарга модон, худагы дүүжэ, гонзоли

17. Стойка журавля-колодца – бахана, худагай остоолбо, цахо

18. Изгородь из сплетенных прутьев и ее виды – шүргэ, хүшэлтэ, тын, харши

19. Заостренная толстая палка для изгороди (кол) – гадаһан, һаднаг, хабшалга, гацуу

20. Помещение для содержания скота:

а) утепленное – дал

б) открытое – хотон, хилээб

21. Мебель для спальни (кровать) – орон, шэрээ, харвайт, харпаати

22. Детская кровать и ее виды – үлгүй, үүбэй, зыбкэ

23.Большой продолговатый ящик для хранения вещей:

а) железный (сундук) – сундууг

б) деревянный (абдар) – ханза, хобдо, абдар

24. Небольшой ящик для хранения вещей – хайрсаг, яашиг, хоорьбо, дэгтэньди

25. Выдвижной ящик стола (или буфета, комода) – һугалга, сугалго, шургуул, таталга

26. Жбан для сбивания масла – һаба, хүрэнгэ, бэлмэр, торха

27. Мутовка для сбивания масла – бүлүүр, аша, сасюур

28. Невысокая деревянная кадка:

а) для отстаивания молока – торхо, хүнүг, тапхаансаг, байлгуур, тэпхээр

б) для квашения и замешивания теста – хавашняа

29. Узкий обод, надеваемый на бочку или кадку – боолто, сүхэ, татаасуу, ооброч

30. Небольшой продолговатый сосуд из выдолбленного дерева:

а) для просеивания муки – сээлэнсэ

б) для резания мяса – тэпшэ, шидага, хобол, корыто

в) для кормления свиней – эдюур

г) для поения скота (у колодца и т.д.) – хобоо, онгосо

31. Чем просеивают муку (сито) – һагшуур, шэгшүүр, һайгуур, шэльтюур

32. Чем мешают тесто – худхуур, хутхуурга, һэрбээ, мотоопко

33. На чем носят ведра – үргэбшэ, тээг, гохо, хоромиисол

34. Как у вас называется:

а) пиала – аяга, тагша, олхо

б) фарфоровый сосуд для питья – шаазан аяга

в) стеклянный сосуд для питья – шэл аяга, хонхор, хонхосой

35. Фарфоровая тарелочка, на которую ставят стакан – бүлюутсэ, яланхай, ялбаашха

36. Посуда круглой формы с широким плоским дном – таваг, аяга, тареэлкэ, тарёолко

37. Приспособление для еды с несколькими зубцами – виилкэ, һэрээ, шүбэгэ, хатхуур

38. Металлическая посуда для жаренья – усхавардаа, хувардаа, халаабар

39. Сосуд для воды или молока:

а) железный – һуулга, бидруу

б) деревянный – хүнэг

в) бадьи у колодца – зантуу, бидаруу, утхуури

40. Как у вас называется:

а) сосуд с ручкой и носиком для кипячения чая – гүсэ, заваяа, шаанаг

б) небольшой сосуд для заварки чая – дэвэр, хальтанаг, заваарниг, запаарниг

в) кофейник – домбо

41. Стекло, дающее отражение находящихся перед ним предметов – гэрэл, толи, зеэрхэл, харуур

42. То, чем добывается огонь путем чирканья – зуруул, шиира, шударуул, спиишкэ

43. Приспособление для запирания чего-нибудь ключом – суурга, замак, тилууса, бархак

44. Чем отмыкается и запирается замок – түлтюур, неэбрэ, шурап, хюлууса

45. Специальный камень для точки и шлифовки: (брусок)

а) твердый – бүлюу, хаэрак, пшоолко

б) мягкий – ниилүүр

46. Палка для опоры при ходьбе (тросточка) – таяк, һорьбо, тулгуур, модон

47. Витая длинная прядь для завязывания (веревка) – аргамжа, мушхамал, борообши, эрмэр

48. Чем подметают пол – хамуур, беэник, харганаа, эльбүүр

49. Из чего пекут хлеб (мука) – гурил, талхан, сагаан талхан

50. Хлебобулочные изделия и их виды – хэлеэмэ, талха, барюубша, халааша, хотируулга, сартюутха, лёпёошхо, хайрадаһан, булаша

51. Как называются:

а) сливки – зөөхээ, сүсөгүй

б) сметана – бөлмөг

52. Пленка на остывшем кипяченом молоке – үрмэ, үрөм, хүшөөдэһэн, хүшөөмэг

53. Кислые квашенные молочные продукты для питья и для курения водки (тарасун) – тарасуун

54. Сыворотка, остающаяся при сбивании масла из сметаны – иилгэдэһэн, ээдэмэг, паахта

55. Жидкий отстой свернувшегося молока – һайба, шара шүүһэн, шара осо

56. Остатки при просеивании муки (отруби) – һагшадаһан, шэгшэдэһэн, ооторьби

57. Стеганая ватная куртка – тилогреэкэ, тэжүүрхэ, хупайха

58. а) мужская верхняя одежда из пиджака и брюк – костюум, больтоог, подоопхо

б) пиджак отдельно – хостюум, хүүртииг

в) брюки – үмдэн, шарваар

59. Верхняя женская одежда, заменяющая кофту и юбку (платье) – плаати, морин самса, халдайха

60. Мужское белье, носимое под брюками (кальсоны) – дотор үмдэн, хольсоон, поштааниг

61. Кусок ткани, нашитый на одежду (заплатка) – халааһан, халаадуун, нүхөөс, хатхааса

62. Петля для пуговицы:

а) круглый – бөшгө, бүтүү, итагабша, түдүүли

б) плоский – тобшиин нүхэ, шагтын нүхэ

63. Отрезок ткани (лоскуток) – үртэһэн, өөдэһэн, залгаадуун, хайшалдаһан

64. Маленький мешочек:

а) матерчатый – хүүдэй, агсаа, хаптага, үрэмгээ

б) кожаный – хууханаг, зумасха, зулматха

65. Кусок ткани для мытья:

а) пола – тряапка

б) стола – аршуул, үрүүр, даава

в) посуды – аршуул, тряапка

66. Чехол теплый, надеваемый поверх унтов – дуктуй, пампалай, пэнии

67. Обувь и ее виды (опрос подробный): годоһон, гутаһан, гутуун, гутал, боэтог, башмаг, шарси, бүд гутал

68. Часть унтов, пришиваемая к голенищу:

а) спереди – хоншоор, пеэрдэ, пирдаа

б) сзади (задник) – үльмэ, зуузай

в) союзка – хапха, хапхаг, тангалай

и т.д.

69. Подстилка на внутренней части подошвы обуви – дөрөнхө, улапша, хагдан, стеэлькэ

70. Войлочная подстилка на кровать:

а) стеганая – шэрдэг, дэветхэр, иһэгээ

б) обитая материей – гадартаэ дэвитхэр, үнгэли

71. а) украшения круглой формы, надеваемые на пальцы рук (есть ли разница между колечком и перстнем) – бэһэлиг, ороэдоһон, орёодоһон, дүрөө бэһэлиг, больдруу

б) серьги и ее виды – һиихэ

в) браслет – бугааг

72. а) отелившаяся самка крупного рогатого скота – үнеэн, неэн, үхэр

б) скот вообще – мал, адаһан

73. Бык-производитель – буха, заэла

74. Кастрированный бык – сар, сара, шара, үрхэр, үхэр

75. Кастрация скота:

а) ягнят, козлят – заһаха, шэмхэхэ, эмнихэ

б) телят и быков – заһаха, шэмхэхэ

в) жеребят и молодых жеребцов – агталха, арлигха, хүнгүлхэ

г) свиней-самцов – заһаха, шэмхэхэ

76. Комолый скот:

а) от рождения комолый – мухар, тоэмог, ёотон үхэр

б) со сломанным одним рогом – хугурһан, һорог эбэртээ

в) со сломанными рогами –

77А. Подзывные слова:

а) для лошадей – тпа, тпа тп-тп

б) коров – ө-ө, өө-өө, мөө-мөө

в) овец – маээ-маээ, баар-баар, тпрьуу- тпрьуу

г) коз – шуу-шуу, шоог-шоог

д) свиней – шууг-шууг

е) кур и цыплят – тиипэ, хууд-хууд

ж) собак – э-э, чэ-чэ

з) верблюдов –

77Б. Назовите отгонные слова:

а) лошадей – һоош-һоош, һааш-һааш, һээш-һээш

б) коров – һэшэ-һэшэ

в) верблюдов –

г) овец – тадь-тадь, һадь-һадь

д) коз – тадь-тадь, һадь-һадь, цадь-цадь

е) кур – ч-ч

ж) собак – сыдь-сыдь

з) свиней –

77В. Назовите понуждающие слова:

а) для лошадей – һылоо-һылоо, ноо-ноо, ш-ш-ш

б) верблюдов –

в) волов, (быков) рабочий скот –

77Г. Назовите слова служащие для остановки:

а) для лошадей – др-др, дв-дв

б) коров – һаа-һаа/хаа-хаа

в) верблюдов –

г) овец – хулай-хулай, хулбай-хулбай

д) коз – эшэгээ-эшэгээ

77Д. Назовите слова, которыми заманивают ягнят и козлят для отделения их от маток – гүргы-гүргы

77Е. Назовите слова, которыми заставляют лечь верблюда – һүг-һүг, һог-һог, сүүг-сүүг

78. Как у вас называется:

а) ржание лошади – инсагаалха

б) мычание коровы – мөөрэхэ

в) блеяние овец – маараха

79. Необъезженная необученная лошадь – эмниг, ардаг, агта, мураа

80. Челка лошади – һамбаэ, хүхөл, цаншуг

81. Ягненок – хуриган, бугшаа, хүрэ

82. Козел-производитель – тэхэ, ухана, бабана

83. Коза – ямаан, шоогой

84. Козленок – эшэгэн, эшэгэ, шэшүүхээ

85. а) мягкие и нежные волоски под шерстью козы – хөөвэр, ноолуур, даахи, пүүхэ

б) мягкие и нежные волоски под шерстью овцы – хөөвэр

86. Детеныш свиньи – поршоонхо, тороэ, гакаэн күвүү

87. Намордники телят и их виды – хамагша, шүргэ, борхобшо

88. Откармливать для забоя – бордохо, шахаха

89. Работник, который пасет скот – пастуух, үхэршэн, харуулшан

90. Работница, которая доит коров и ухаживает за ними – һаалишан, неэшэн, даяарха

91. Птенец:

а) у курицы – дальбараа, ангаахаэ, сэплёонхо, тахяае хүвүүн

б) у диких птиц – ангаахаэ, ангалзуур

92. Животное при доме которое ловит мышей – миисгээ, мии, хоошхо, муура, приисгээ, хысхэ

93. Место косьбы сена – сапшалан, хадлан

94. Хлебное растение из зерен которого приготавливают белую муку – шэниисэ, улаан таряан, улаан талхан

95. Семена хлебных злаков (зерно) – орооһон, ороод, таряан, талхан, зерноо, зээрнэ

96. Зеленая масса недозревшего овса или других зерновых – зелёонхо, ногоон һолоомон

97. а) Стог сена – сомоо, һүри

б) стог хлеба – зароод, таряани сомоо

98. Картофель – хартаабха, хортоопхо, бүүльвэ, гүүльвэ, яабал, яавалха

99. Сорные растения, засоряющие хлеба (сорняки на поле) – бог үвэһэн, буртаг, таряанаэ үбһэн

100. Навоз и другие вещества, вносимые в почву для повышения урожайности:

а) местное органическое удобрение (навоз) – наг шэбхэ, шэроэ, бааһан

б) искусственное удобрение – үгтэгжүүлгэ

101. Мастерская для ручной ковки металла – хүүдинсэ, дарханаэ гэр, хиһайн гэр, шиһа

102. Инструмент для зажимания обрабатываемого предмета (в кузнице) – аварга, үлирвэ, хазалуур, хүсхы, шилсаа,тисаа

103. а) клещи (кузничные) – харшаг, хапчиг, хапчуур, зали түмэр

б) щипцы (домашние для печки) – үлирвэ, хапшаг, гали хаэшэ

104. Прожигательное шило (жигало) – сорьюур, сорьюул, хатхуур, хударга

105. Круг со спицами, насаженный на ось телеги – мөөр, мөөрэ,мөөри, дугуй, дунгуруг, зөөрэнхээ, холисоо, дзэнгэртээ, зээрэмхээ

106. Железный обруч, которым обтянут обод колеса – шиинэ, мөөри ула, балоон

107. Спицы колеса – гасуу, паальса, сиигаһан, һэрвээ

108. Ось телеги – гол, тээли, сүй

109. Конские путы на две передние и одну заднюю – шүдэр, гуривалаа, гурбалдзаа

110. а) то, чем мажут ось телеги – давирхаэ, дзоохо, дзөөхээ

б) смола дерева – усмалаа, зөөгэ, дзөөхөө

111. Ремень, протягиваемый через седелку – сэртээниг, шэмбүүр, шожоолхо

112. Подушечка на седле – маюуза, олонсог, подуушха

113. Кожаная подстилка под седло поверх потника – хэжэм, дэбһэн, гүльмэ, дөрөөбшө

114. Прикрепленный к палке ремень, служащий для понукания животных:

а) кнут (длинный) – боожын ташуур, ташуур, минаа, биилджи

б) плетка (короткая) – ташуур, минаа

115. Топор:

а) для колки дров (общее название) –сообон сүхэ, сомхор һүхэ, согодо һүхэ, мохоо һүхэ, түлеэни һүхэ, сарбагай

б) плотничий – хурса һүхэ, дархании һүхэ, сүхэ, сарба һүхэ

в) другие виды: ооли, аталга

116. Инструмент для гладкого строгания дерева – харуул, шударга, урбаанха

117. Ручная пила:

а) ножовка –гар сюрөө, хутаган сюрөө, ножоопхо

б) лучковая пила – хүбшэтээ сюрөө

118. Укрепленный на четырех ножках брус для распиловки дров – азарга, асхаама, сноог, хүлты модон

119. Плоский с двух сторон кусок дерева небольшой толщины (доска) – хаптагаэ, зартагаэ, харша, доосхо

120. Тонкий слой дерева, срезанный рубанком – зомгооһон, зунгааһан, хартагай, зомгоол, харуулдаһан, стрүүжэ, харуули, зоргодоһон, харуулай зомгооһон

Щепки – зомгооһон, зунгааһан, зартагай, зомгоол

121. а) медведь – баавгай, хара гүрөөһэн, бартасаи, баахалдаэ

б) табу – дахата, тайгын эзэн

122. а) хищное животное, родственное собаке (волк) – шоно, гарюуһан, боохоэ

б) табуистическое название волка – боолхо, гарюуһа, ута һүүлтэ, хээрын нохой, убша

123. Волчонок – шонойн гүлгөн, шонойн хүвүүн, бэлтэргэ, бэлтэрэг

124. Суслик – зумбараа, үрхэ, ебраашха, зумри

125. Голубь – гулабхаа, тагтаа, бурхан шувуун

126. Лебедь – хун, сагаан шувуун

127. а) комнатная муха – батагана, батаганаан, хара илааһа, ялааһан

б) зеленая муха – үтэнэй батаганаан, үтэнэй ялааһан

128. Комар – бүхэтэр батагана, боргооһон, бургус, илаа

129. Мошка – мухар бошхо, бургуусу, хамаргүй батагана, тавагай сагаан

130. Хищная пресноводная зубастая рыба с удлиненным телом – сурхай, сордон, шоошмой, шүүхэ

131. Пресноводная рыба с темно-зеленой спиной и с колючими верхними плавниками – алгана, шаргалаг, тэпхэр, оохони

132. Карась – хөөлэнтии, хашаргани, зоодой, үхэр загас, хэлтэгэ

133. Наружные органы дыхания у рыб (жабры) – зангалаэ, хамаа, ами татааша, жаабар

134. а) невод и его части – губшуур, зүдхэ

б) сеть и ее части – уһу боохо боолто, сеэдхэ, гүльмэ

в) другие виды рыболовной снасти –  гүр, моордо, ходоодо, гуршаага

135. Небо – тэнгэри, огторгоэ

136. а) звезды (общее название) – одон, мүшэн, одо мүшэ

б) полярная звезда – алтан гадаһан, алтан гадас

в) большая медведица – долоон өвөгөн, өвөгөд

г) плеяда звезд – бөөн мүшэн, сог мүшэн, мүшэ

д) Венера –үүрээ солбон, солбон

137. Искусственный спутник Земли – спүүтниг, һолир

138. Затмение солнца – нара сиртэхэ, арааха зальдиха

139. Лето – зун, нажар

140. Завтрашний день – үглөөдэр, маргааша, маргаар

141. Плохая ненастная погодка – сиибараан, шиибараан, запхан

142. а) дождь – бороо, хура

б) ливень – аадар, хэһэг хура

в) моросящий дождь – (затяжной)- бороо шэдэршэ баэна, гуран шээрэн, шэбэр бороо

143. Радуга – һолонго, үнэгэн шээг

144. Роса – шүүдэр, шииг, набсаа

145. Кочка – һэпхүүл, дэгэнүүл, болдог

146. Рододендрон (багульник) – тэрэнги, эрэ нүкэр, багуульниг, тэрэльжи

147. Красная лилия (сарана)

а) цветок: улаалзай, һараана

б) корнеплод: түмэс, тибэс, тивэһэн

148. Шиповник – нохоэн хоншоор, нохоэн хушуун, улаан халаахаэ

149. Одуванчик – нямняа, бамбаахаэ, шар цэцэг, сүүн сэсэг, нямнин баабхаэ

150. Подорожник – тава һалаа, таван хурган, тава намшаһан, шөрмөһөн ногоон, хурьган набчаа

151. Полынь горькая – өрмөдөһөн, хонин шаралжа, гашуу өрмөдөһөн, сарван

152. Термины родства:

а) отец — ава, бааваэ, паапа

б) дед по отцу — үвэгэн ава, баавай, үвгөө, отоо или өтөө баавай, атаабай, таавай, отоовой, деэдэ ава

в) дед по матери — нагса ава, баавай

г) дядя по отцу — авага, баавай, баавай дяадяа

д) старший брат — ахаэ, авагай, баавай

Если несколько старших братьев, то имеют ли они дифференцированные названия – ахадай, баханхай, бишииханхай,дундахай, дундай, екхай

а) сын — хүвүүн, хүү, албатай

б) внебрачный или незаконнорожденный сын — олзо хүвүүн, онгоошхын хүвүүн, хайдай, шүрүгө

в) мать — эжы, иибии, маама

г) бабушка по матери — нагса төөби, нагса эжы

д) бабушка по отцу — хүгшэн эжы, хүгшөө, эмэгээ, өтөө иибии, эжы, төөбии, төөдээ

е) тетя по отцу — авагаэ, абжаа, дайдай, ахуудай

ж) жена старшего брата — һайханбгай,авгайхан, ахай, авагай

з) старшая сестра- авагай, абжаа, баавай, эгэши, хээтээ

и) дочь — басаган, хүүхэн, үсин

к) девушка — басаган, хүүгэн, дүүхээ, шаастай, һабига авагаа, үсин

л) жена — һамаган, гэрэгы, хатабай, хатагтай, убсанса, хатан

м) ребенок — хөөхээ, бүүбээ, дяадяа, няа

н) муж

Примечание: При собирании материалов и ответов на вопросы по терминам родства следует иметь в виду, что одно и то же слово может иметь два или более значений, или одно и то же лицо может иметь два и более значений, или одно и то же лицо может иметь два и более названий. Так, например, ава означает «папа», а иногда и вежливое обращение к пожилому человеку вообще. С другой же стороны ава означает не только «папа», но и отец, вместе с тем «отец» в точном смысле слова будет «эсэгэ».

Кроме того, между терминами родства примерно с одним и тем же лексическим значением могут быть стилистические различия. Например, такие слова как һамаган, гэргэн, убсанса

в общем означает «жена», но при более точном определении их значений они могут быть дифференцированы һамган «жена» гэрэгэн

просторечное «баба» и убсанса «супруга высокопоставленного лица».

153. Затылок – гэзэгэ, духа, шэлэ, хулхаэ

154. Коса:

а) общее название – гэзэгэ, саажа

б) у девушек (или девочек)- саажа, гэзэгэ, чаачаг

в) у молодых женщин –  һабига, гүрлээ, гэзэгэ

г) пожилых женщин – боолто, гэзэгэ, үһэ

155. Лоб – духа, сохо, маньялай, маганай

156. Висок – сабиргай, чанчаг, шанаа, цамархай

157. Дугообразная полоска над глазами (бровь) – нидхэ, хүмүтхө, броови

158. Ключица – ээм, эгэм, тобчолуур, умарюун, ээмэг

159. Мизинец – шигшии, шуудаэ, һиишэг

160. Как сказать: низкий – наптар, огтор, оодон, тайгтар, охор,намхан, намтар

161. Хочется спать – үргэһэн, ноэр, унтуун хүрэхэ

162. а) сон – үргэһэн, ноэр

б) сновидение – зүүдэн

163. а) о человеке, который заикается – ээрүү, тальтаруу, хэлхээ

б) заикаться — ээрэхэ, хэлхээрхэ

164. Заноза (в теле) – шэртэһэн, үргөс, модон

165. Читать – уншаха, дуудаха

166. Писать – бэшэхэ, зурха

167. Мыслить – бодохо, шэбшихэ, һанаха
168. Открывать – нээхэ, онгойлгохо, тайлха

169. Встретиться – уулзаха, золгохо, ушарха

170. Бить – сосихо, һүгэхэ, наншаха, налиха

171. Убегать – тэрьелхэ, зугтаха, зугтааха

172. Бросать, кидать – шэдэхэ, ообордохо

173. Разговаривать – хөөрөлдөхө, зугаалха, яриха, хүүр хэлсэхэ

174. Спешить, торопиться – яараха, мэндэхэ, шамдаха

175. Сепарировать (молоко) – машииндаха, мушхаха, ашалха, бүлэхэ

176. Просеивать (муку) – шэгшэхэ, һагшаха, һайгуурдаха

 

ОНЬҺОН ҮГЭ ОНОСТОЙ, ОЛОНОЙ ҮГЭ ТУДАСТАЙ

Шагайн үхэр талада «Баян хэлэтэй арад — ерээдүйтэй» гэһэн хубиин «Оньһон үгэ оностой, олоной үгэ тудастай» гэһэн мүрысөөндэ хэрэглэжэ боломоор буряад арадай оньһон үгэнүүдые таная анхаралда дурадханабди.

Харилсан наадаха мүрысөөн: оньһон үгэ эхилхэдэнь, үргэлжэлүүлэн дүүргэхэ. Нааданда 2 командын түлөөлэгшэд хабаадаха. Нэгэнэйнгээ оньһон үгын эхин хуби хэлэхэдэ, нүгөөдэнь хоёрдохи хубииень хэлэжэ  дүүргэхэ. Удаань наадаяа ээлжэлэн үргэлжэлүүлхэ. Жэшээнь: Горхо хараагүй аад – оньһон үгын 1-дэхи хуби. Гуталаа бү тайла – 2-дохи хубинь.

Эндээ дараад оньһон үгэнүүдые хаража болохо ОНЬҺОН ҮГЭНҮҮД

«УРАН БЭЛИГТЭЙ, УЛЬГАМ ХЭЛЭТЭЙ» ГЭҺЭН МҮРЫСӨӨНЭЙ ХҮҮХЭЛДЭЙН КИНО

«Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй» гэһэн сэдэбээр команда бүхэн жюриин дурадхаһан сэдэбээр мультфильмын хэһэгүүдые эндэ хараад http://ehehelen.ru/mulfilmnuud/ , удхадань тааруулан «ами оруулха».

Хүүхэлдэйн киногой хэһэгүүдтэ тааруулһан хөөрөөгөө уранаар найруулжа үзэхэ.

Мүрысөөнэй эрилтэнүүд:

– мультфильмын сюжет өөһэдөө зохёохо,;

– шэлэжэ абаһан хүүхэлдэйн киногой геройнуудые нютаг хэлэн дээрээ «хөөрэлдүүлхэ»;

– хөөрэлдөөнэй хэмжээ 200-гаад үгэһөө үсөөн бэшэ байха;

ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ» БҮГЭДЭ БУРЯАДАЙ ҺУРГУУЛИНУУД ХООРОНДЫН 8-ДУГААР НААДАМ

Буддын шажантанай заншалта Сангхын дурадхалаар эмхидхэгдэнэ

Эбээн тэдхэгшэ: «Информ-Полис» гэһэн хэблэлэй байшан

 

«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн hургуулинууд хоорондын Ивалгын дасанда үнгэржэ байдаг буряад хэлэнэй заншалта наадам 2015 оной 12 һарын 18-19-дэ үнгэрхэ.

1. Наадамай зорилгонууд

• Наадам-мүрысөөн буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлөөхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ.
• Хүүгэд, залуушуулые буряад хэлэ үзэхэдэнь урмашуулан дэмжэжэ, түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг, түүхые саашань арьбадхан болбосоруулха хүсэл түрүүлжэ, түрэл арадай баялиг болохо эжы, абынгаа хэлэ хүндэлэн үргэмжэлүүлжэ һургаха.

2. Наадамай үнгэрхэ болзор, хаяг:

• 2015 оной 12 һарын 18-да Ивалгын дасанда болохо.
• Бүридхэл 12 һарын 18-да үглөөнэй 9.00 сагһаа 10.00 саг хүрэтэр.
• 12 һарын 19-дэ БГТРК-да наадамай телевизионно шата үнгэрхэ.

3. Наадамда хабаадагшад

 

Долоон хүнһөө бүридэһэн бүлгэм соо эхин, дунда, ахамад ангинуудай һурагшад заатагүй орохо ёһотой. Бүлгэмэй бүридэлдэ 70 хубинь басагад байха зэргэтэй (басагад буряад заншалаар үһэеэ гүрэхэ).

4. Наадамай эрилтэнүүд

• Наадамда хабаадагшад түрэл хэлээрээ сүлөө һэдэбээр хөөрэлдэхэ, һанал бодолоо найруулан зохёохо дадал, дүршэлтэй байха.
• Нютаг бүхэниие түлөөлжэ ерэһэн хабаадагшад өөрынгөө нютаг хэлээр хэлэхэ, хөөрэхэ, мүрысөөгөө хамгаалха шухала.

 

Нэмэлтэ мэдээсэл: Хүндэтэ һурагшад, тус наадамнай Буддын шажанай Ехэ һургуулиин танхимууд соо үнгэрхэ. Наадамда хабаадаха командын гол бүридэл – 7 хүн. Командын гэшүүд танхимуудаар таража, туд тудтаа даабаринуудые дүүргэхэ. Командын гэшүүдэй абаһан баллнуудаар һууринууд олгогдохо.

 

НААДАМАЙ ШАТАНУУД

Табан хушуу мал гэгдэһэн мори, үхэр, хони, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ түрэл хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй. Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.

I ШАТА

1. МОРИН ТАЛА: БУРЯАД ХЭЛЭНЭЙ НЮТАГАЙ АЯЛГЫН ТОЛИ
2. ХОНИН ТАЛА: НЮТАГТАА НЭРЭТЭЙ, АРАДТАА СЭНТЭЙ
3. ҮХЭР ТАЛА: БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ!
4. ЯМААН ТАЛА: БУЯН ХЭШЭГ УРЯАЛАЯ!
5. ТЭМЭЭН ТАЛА: УРАН ГАРТАН

II ШАТА

БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ: ХАМБЫН ШАН АБАЛГЫН ТЭМСЭЭН

 

III ШАТА

НААДАМАЙ ТЕЛЕВИЗИОННО ШАТА. БУРЯАДАЙ ТЕЛЕВИДЕНИ

 

НААДАМДА ОРОХО МЭДҮҮЛГЭ

 

Аймаг _________________________________Һургуули_______________________

Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог  нэрэ

________________________________________________________________

Холбоо бариха утаһан, e-mail: _______________________________________

_________________________________________________________________

Гэрэй хаяг:____________________________________________________________

Багшын паспортын дугаар болон хэзээ, ямар байгуулга олгоһон тухай мэдээсэл:
_____________________________________________________________________

ИНН, СНИЛС:_______________________________________________________________

 

Тус мэдүүлгэ 12 һарын 15 болотор exexelen@gmail.com гэһэн сахим хаягаар эльгээхэ.

 

НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД

I ШАТА

 

1. ШАГАЙН МОРИН ТАЛА

Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын мүрысөөн.

 

а) Минии нютаг ерээдүйдэ

Гэрэй даабари: «Информ-полис» сониной редакциин дурадхалаар «Минии нютаг ерээдүйдэ» гэһэн сэдэбтэ найруулгануудай урилдаан соносхогдоно. Найруулгын түхэл – сүлөө, хэмжүүр – 300 үгэһөө үсөөн бэшэ. Танай эльгээһэн эрхим хүдэлмэринүүд «Информ-полис» сониной сайт дээрэ табигдаха.

б) Буряад хэлэнэй нютагай аялгын толи

Тус мүрысөөн өөрынгөө нютаг хэлэнэй үгэнүүдые суглуулжа, нютагай аялгын толи бүтээжэ эльгээхэ даабаритай. Эльгээһэн үгэнүүдтээ жэшээ болгон мэдүүлэлнүүдые нэмэхэ. Жэшээнь: Соол – гэр – дом. Нёдондо зун соолоо барижа дүүргээбди.

Анхарагты: Энэ хүдэлмэри хэхэдээ, http://ehehelen.ru гэһэн сайт дээрэ үгтэһэн Толиин программа  хараадаа абан, үгтэһэн асуудалнуудта өөрынгөө нютагай зоной хэлэдэгээр харюунуудые бэшэхэ.  Энэ программа соо үгтэһэн үгэнүүд дээрэ үндэһэлэн, өөрынгөө нютаг хэлэнэй онсо үгэнүүдые нэмэн оруулха шухала. Хүдэлмэриин хэмжээн: 2000-3000 үгэһөө үлүү байха зэргэтэй. Танай эльгээһэн хүдэлмэринүүд бэлдэгдэжэ байһан «Буряад хэлэнэй нютагай аялгын толидо» орохо аргатай.

Толи бэлдэхэ даабарида хори хэлэтэй команданууд нютагайнгаа географическа нэрэнүүдэй тайлбари бэлдэхэ – топонимическа толи. Тус мүрысөөн зайн (дистанционно) аргаар үнгэрхэ. 12 һарын 15 болотор exexelen@gmail.com гэһэн сахим хаягаар эльгээхэ.

2. ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА

Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи мүрысөөн.

а) «Нютагтаа нэрэтэй, арадтаа сэнтэй» гэһэн сэдэбээр блиц-урилдаан үнгэрхэ. Команда бүхэндэ уридшалан www.ehehelen.ru гэһэн сайт дээрэ үгтэһэн асуудалнуудһаа тэрэ дороо харюусаха асуудалнууд үгтэхэ.

б) «Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй» гэһэн сэдэбээр команда бүхэн жюриин дурадхаһан сэдэбээр мультфильмын хэһэгүүдые www.ehehelen.ru гэһэн сайт дээрэ хараад, удхадань тааруулан «ами оруулха». Хүүхэлдэйн киногой хэһэгүүдтэ тааруулһан хөөрөөгөө уранаар найруулжа үзэхэ.

Мүрысөөнэй эрилтэнүүд:

– мультфильмын сюжет өөһэдөө зохёохо,;

– шэлэжэ абаһан хүүхэлдэйн киногой геройнуудые нютаг хэлэн дээрээ «хөөрэлдүүлхэ»;

– хөөрэлдөөнэй хэмжээ 200-гаад үгэһөө үсөөн бэшэ байха;

Хөөрэлдөөндэ үгтэхэ саг: 3 минута.

 

3. ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА

 «Үнеэтэй айл үлдэхэгүй, булагтай газар гандахагүй» гэһэн үгын ёһоор гандашагүй абьяас бэлигээ харуулха мүрысөөн.

 

БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ!

а) Хэнэй хэлэн баян бэ?

Команда бүхэнһөө нэгэ-нэгэ түлөөлэгшэ толиин сэдэбүүдээр урилдаха. Һурагшад нэгэ адли ойлгосодо хабаатай үгэнүүдые нютаг хэлэн дээрээ суглуулна, согсолно, уншана, сээжэлдэнэ. Жэшээнь: «Морин» гэһэн үгэдэ хабаатай үгэнүүд: дэлһэн, туруун, хүлэг, унаган, жороо, гүйгөөшэ, зээрдэ, аргамаг, гүйнэ, урилдана г. м. (хори диалект); даага, гүү, дэлэ, сүрэг, агта, собхорхо, хазаха г.м. (сэлэнгын диалект).

Энэ даабари үгэхэдөө һурагшадай үгын нөөсэ шалгагдана. Олимпиин нааданай түхэлөөр үнгэрхэ мүрысөөндэ бэлдэһэн толиһоо жэшээнүүдые үргэнөөр хэрэглэхэ.

Сэдэбүүд: нохой, морин, хонин, үхэр, шубуун, газар, уһан, гал.

 б) Оньһон үгэ оностой, олоной үгэ тудастай. Харилсан наадаха мүрысөөн: оньһон үгэ эхилхэдэнь, үргэлжэлүүлэн дүүргэхэ. Нааданда 2 командын түлөөлэгшэд хабаадаха. Нэгэнэйнгээ оньһон үгын эхин хуби хэлэхэдэ, нүгөөдэнь хоёрдохи хубииень хэлэжэ  дүүргэхэ. Удаань наадаяа ээлжэлэн үргэлжэлүүлхэ. Жэшээнь: Горхо хараагүй аад – оньһон үгын 1-дэхи хуби. Гуталаа бү тайла – 2-дохи хубинь.  www.ehehelen.ru гэһэн сайт дээрэ жэшээ оньһон үгэнүүд хаража болохо.

4. ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА

Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа, удаадахи мүрысөө дурадханабди.

 

БУЯН ХЭШЭГ УРЯАЛАЯ!

 а) «Этигэл Хамбадаа Зальбарал». Уран гоёор, сээжээр уншалгын урилдаан. Командын гэшүүд жээрэбэй ёһоор тудаһан Зальбаралай бадагуудые уншаха. www.ehehelen.ru гэһэн сайтын номой һан соо Этигэлэй хамба ламын бүтээл татажа абаха.

б) «Хоёр хэлэ тэгшэ мэдэе»

«Информ-полис» газетын хуудаһануудһаа 15-20 минутын туршада оршуулагдаха даабаринууд үгтэхэ.

в) «Уянгын шүрэ үлхэе»

Командануудай хоорондохи урилдаан. Нютаг нютагуудай урданай дуунуудые гүйсэдхэлгэ. Дуун тухайгаа тобшо мэдээ үгэхэ (дуу хэнһээ, хэды наһатай хүнһөө бэшэжэ абаабта, дуунай мүндэлһэн түүхэ тухай юу мэдэхэбта г.м.)

 

5. ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА

Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата.  Эжы абын дүршэл халан абаха басагад,  хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.

а) Уран гартан

8-дахи урилдаанда,  хүндэтэ басагад,  гэртээ хониной гурбан арһа элдэхэ даабари  танда үгтэнэ.

Арһанда тусхай һубаряагаар эдеэ түрхижэ, шударжа, сэбэрлэжэ, угаажа болбосоруулаад, юумэ оёхоор болгохые арһа элдэхэ гэдэг. Энэ хүдэлмэри яажа эмхидхэхэб гэжэ тодорхойлое:

• энэ жэлэй 3 арһанай нооһыень хайшалаад, дабһатай уһан соо шиихаад, 7-8 час соо бариха (1-2 кг дабһан, 3 арһанай сүлөө эрьелдэжэ байхаар уһан хэгдэхэ).
• Уһанһаа арһануудаа гаргаад, хүрьһыень (мездра) хюһаха, удаань тусхай бодос (раствор) арһандаа түрхихэ (1 литр уһанда 50 грамм 70% уксусна кислота. Уһанай шэрүүн байбал, 200 гр. сода хэжэ уһаа зөөлэрүүлхэ). Һүүлдэнь арһаяа үшөө 6 часай туршада уһан соо байлгаха.
• Арһаяа сэбэр уһан соо угаагаад хатааха, удаань дотор талаһаань эмульси түрхихэ. Нэгэ арһандатнай 200-300 грамм эмульси орохо. Арһа элдэлгэдэ тон хэрэгтэй болохо зүйл – эмульси ВСГТУ-эй «Технология кожи и меха» гэһэн факультедтэ хандажа абахада болохо. Утасайнь дугаар: 89021676824.
• Арһаяа сэбэрлэхэ, халимнаха (снимать остатки жира со шкуры). Һүүлдэ арһандаа түрхихэ эдеэ бэлдэхэ. 1 литр халуун уһанда 10 грамм 12-дохи номерой индустриальна тоһо нэмэнэбди. Дээрэнь 1 грамм превоцела, 2-3 дуһал скипидар нэмээд, халуун уһанда худхаха. (12-дохи номерой тоһоной үгы байбал, 20-дохи номерой индустриальна тоһо адли хэмжээгээр 5-дахи номерой тоһонтой холижо болоно). Энэ бэлдэһэнээ арһандаа түрхихэ, гараараа эмиржэ, арһаяа элдэхэ хэрэгтэй. Индустриальна тоһо, превоцелла тухай нютагайнгаа шэрээтэ ламанарта, мүн Зоригто ламада энэ утасаар — 89834299855 хандан, зүбшөөл абажа болоно.

Хэрэглэһэн зүйлнүүд юундэ туһатайб гэжэ анхарагты!

–  Уксусна кислота – арһаяа элдэб микробһоо сүлөөлнэ;

–  Эмульси – арһаяа бүхэ болгоно;

–  Индустриальна тоһон – арһа зөөлэрүүлнэ;

–  Превоцелла –  тоһо, өөхэнһөө сэбэрлэнэ;

–  Скипидар – арһандаа хэрэгтэй бодос  шэнгээнэ

Гэртээ элдэһэн  3 арһаараа  мүрысөөнэй үедэ басагаднай мэргэжэлтэдэй хүтэлбэри доро мүнөө үедэ  хэрэглэхээр зүйлнүүдые бүтээхэ, оёдолой шэнэ онол аргануудтай танилсаха. Ажалдаа хэрэглэхэ утаһа, зүү, хурабша г. м абаад ерэхэ хэрэгтэй. Бултандатнай амжалта, зохёохы ажалдатнай абьяас хүсэе!

б) Уран баримал

Энэ мүрысөөндэ хабаадагшад  сүлөө сэдэбээр бэлдэһэн хоёр уран баримал хэб-зурагуудтайнь абаад ерэхэ. Урилдаанда хабаадагшад жюриин дурадхалаар даабари дүүргэхэ.

 

II ШАТА

БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. ХАМБА ЛАМЫН ШАН АБАЛГЫН ТЭМСЭЭН

 «Буряадай дасангуудай сахюусанууд» гэһэн сэдэбээр тестовэ хүдэлмэри үгтэхэ. www.ehehelen.ru гэһэн сайт дээрэ дасангуудай сахюусанууд тухай мэдээсэл татажа абаха.

 

III ШАТА

«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай һүүлшын шата Буряадай гүрэнэй телевиденидэ үнгэрхэ. 2-дохиёо үнгэржэ байһан ТВ-урилдаанда хабаадаха эрилтэнүүд:

• ТВ-мүрысөөн сэнхир дэлгэстэ сэхэ дамжуулгын аргаар «Россия-24» гэһэн каналаар 12 һарын 19-дэ 19.00 сагһаа 21.00 саг болотор харуулагдаха. «Россия-1» каналаар һүүлдэ дабтагдаха.
• ТВ-мүрысөөн 8-дахи нааданай положениин ёһоор үнгэрхэ.
• 8-дахи мүрысөөндэ тон олон оноонуудые абаһан эрхим 6 бүлгэм шэлэгдэжэ, ТВ-мүрысөөндэ хабаадаха. Буряад угсаатанай 4 ехэ бүлэгүүдэй түлөөлэгшэд: сэлэнгын буряадууд, хори, хонгоодор, эхирэд-булагад (баргажанай буряадууд) мүн Улаан-Үдын һургуулинуудһаа 1 бүлгэм, Усть-Ордын Буряад тойрогһоо 1 бүлгэм. Тодорхойлбол, Захаамин, Аха, Түнхэн, Алайрһаа ерэһэн команданууд сооһоо шалгаржа гараһан бүлэг хонгоодор угсаатаниие ТВ-мүрысөөндэ түлөөлэн наадаха жэшээтэй.

 

ЭРХИМҮҮДЫЕ УРМАШУУЛАН ШАГНАХА ТУХАЙ

2015 оной 12 һарын 18 үдэр “Эхэ хэлэн – манай баялиг” гэһэн мүрысөөнэй 1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха. Мүрысөөндэ хабаадаһан бүлэг бүхэндэ баталамжанууд үгтэхэ.

Хамба ламын гол шан абалгын тэмсээндэ илагшадта тусхай мүнгэн шангууд барюулагдаха.

 

ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ

• www.ehehelen.ru гэһэн Интернет-сайт;
• С. Д. Бабуев, Ц. Ц. Бальжинимаева. «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» У-Ү., 2004;
• «Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг» гэhэн бүлэгүүд;
• Лодон Линховоин. «Лодон багшын дэбтэрһээ» У-Ү., 2014;
• Буряадай суута ламанар тухай мэдээн (Интернет);
• Ц, Б. Будаев. «Оньһон үгэ оншотой” У-Ү.,1988;
• «Буряад үнэн» һонин болон бусад сонин, сэтгүүл ба номууд.

 

Ямар нэгэн асуудалай гарабал, аймагайнгаа шэрээтэ ламанарта, мүн энэ сахим хаягаар хандажа болохо: exexelen@gmail.com Янжима Цыдендамбаевна Ивахиновагай гар утас: +79516369069