58-дахи наадамай положени
БУДДЫН ШАЖАНТАНАЙ ЗАНШАЛТА САНГХА
«ДАШИ ЧОЙНХОРЛИН» БУДДЫН ШАЖАНАЙ ЕХЭ СУРГУУЛИ
«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ»
Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын 58-дахи наадам
2024 оной майн 17
Эбээн тэдхэгшэ:
Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаман
НААДАМАЙ ЗОРИЛГОНУУД
– Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлээхэ, эхэ хэлээ хүндэлхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ.
– Наадамай гол зорилго – аман хэлэ хүгжөөхэ, нютаг хэлэнэй үгүүлбэриин аялга һайн ойлгохо, хэлэхэ дадалтай болгохо. Эхэ хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха даабаринуудаа үргэдхэхэ.
– Түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг үзэхэ хүсэлынь урмашуулан дэмжэхэ, хүүгэдэй урлаха, зохёохо арга боломжо хурсадхаха.
НААДАМАЙ САГАЙ ХУБААРИ
«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн hургуулинууд хоорондын наадам Ивалгын дасанда 2024 оной майн 17-до үглөөнэй 10 сагта эхилхэ.
УРИЛДААНАЙ ЯНЗАНУУД:
1) «Монгол хэлэ шудалая»
2) «Буряад һуудал байдал» сэдэбээр тест
3) «САЙНУУ» түсэлөөр пост-бодол, сүлөө хөөрэлдөөн
4) «Бэлигүүн толи»
5) «Доншуур маани»
6) «Арһан урлал»
7) «Һэеы урлал»
8) «Модон дархан»
9) «Уран баримал»
НААДАМАЙ ЭРИЛТЭНҮҮД
– Мэдүүлгэ, Согласие дансануудаа майн 15 болотор exexelen@mail.ru гэһэн сахим хаягаар эльгээгты.
– Тэмсээн бүхэндэ бүлэгүүдһээ 1-1 хүн орохо. Зальбарал, магтаал бүлэгөөрөө сээжээр уншана.
– Басагад буряад заншалаар үһэеэ гүрөөд ерэхэ.
– Соносохо хүдэлмэринүүд радиодамжуулгын эрилтэдэ хүрэхэ ёһотой: аудиофайл бэшэхэдээ хоолойгоо сэбэрээр шэнгээгты. Диктофондо үлүү абяа, шууяа, түерөө оруулхагүй (холодильник, телевизор, радио, телефон болюулха). Түлижэ байһан галай хүүеэнһээ холо ошохо шухала.
– Аудиофайлаа диктофон дээрэ бэшэхэдээ, даабари уншахынгаа урда һурагша нэн түрүүн өөрынгөө нэрэ, нютаг, бүлэг-һургуули, ангияа хэлэхэ. Анхарагты, аудиофайлаа нэрлэхээ бу мартагты (һургуули, номинаци, һурагшын нэрэ).
– Тестэдэ орохо һурагша өөрын али сургуулиин ноутбук абаад ерэхэ. Сайт дээрэ регистраци хээд ерэхэ шухала. Анхарагты: пароль, логиноо бу мартагты!
НААДАМАЙ ШАТАНУУД
Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.
Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.
II ШАТА
МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ
5 һарын 15 болотор exexelen@mail.ru хаягаар эльгээхэ.
Аймаг ________________________Һургуули___________________________
Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ ______________________
Холбоо бариха утаһан, e-mail: ____________________________________
Бүлэгтэ орохо үхибүүдэй обог, нэрэ, анги:
НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД
I ШАТА
ШАГАЙН МОРИН ТАЛА
Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын урилдаан.
БЭЛИГҮҮН ТОЛИ (10 оноо)
Хоер ёсын абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толиноос бусадта хорлохогүй болоод мэхэгүй шударга эдлэснэй үедэ машид үйлдэснэй зургаадчинь Э-Х. Галшиевай «Бэлигүүн толи» һүүлшын хэблэл.
http://ehehelen. ru/wp-content/uploads/2019/01/Beliguun-toli-poslednaya-versiya. pdf
Даабари: «Ёс хоёрой абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толиноос хилэнсэ тэбшэхын үедэ маша үйлдэснэй долоодчинь» бүлэгэй 364-427 нюурта үгтэһэн бүхы сургаалнуудһаа хоёрыень лэ шэлэн абаад, мем, уряа, зарлал зураг болгогты, тэрэ ажалаа хамгаалагты.
Танай зорилго хадаа сургаал соохи үйлэ ушарай һубарил зураглан харуулха бэшэ, һургаалай юрэнхы удха өөһэдөө ойлгожо мем зураха, тэрэнээ хөөрэжэ шадаха.
P.S. «Плакат» гэжэ үгэ оршуулхада уряа, зарлал болохоор зурагууд гээд толи соо үгтэдэг. Һүүлэй үедэ интернет соо плакадай зорилгодо дүтэрхы «мем» гээд нэрлэгдэһэн урлалай зүйл хэрэглэгдэдэг болонхой. «Мем» гэжэ урлалай янза тухай бэшэхэдээ, зураг, фотозураг, видео, үгэ, мэдүүлэл, элдэб тэмдэг, үнгэ, смайлик хэрэглэн, ямар нэгэ ойлгосо олондо мэдүүлхэ, ойлгуулха, тарааха арга гэнэ. Сургаалай удха зүбөөр гаргаха гэжэ оролдогты, нютагайнгаа ламанартай зүбшэн хөөрэлдэгты.
ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА
Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи тэмсээн.
«БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ»
а) Даабаринууд:
Буряад, монгол үгэнүүдэй удха элирүүлхэдэ «Орос-монгол толь», «Буряад-ород толи», «Буряад-ород толи», нютаг үгэнүүдэй толи хэрэгтэй болохо. (www. ehehelen. ru гэһэн сайтын номой һан соо толинууд табигдаха)
Хүндэтэ үхибүүд, 58-дахи урилдаанда ерэхэдэтнай, 53-57-дохи наадамуудта бэлдэһэн толинуудай удхаар таанадтаяа хөөрэлдэхэбди. Эгээл эрхимээр толи зохёоһон, олон үгэ мэдэхэ болоһон һурагшад үндэр оноонуудые абаха зэргэтэй.
Урда наадамуудта үгтэһэн текстнүүдэй үгэ болон мэдүүлэлнүүдые ойлгохо, хэлэхэ аргатай байха. Дабтаха сэдэбүүдтнай эндэ үгтэнэ (Монгол хэлэн).
б) Тестовэ даабари дүүргэлгын даабарида бүлэгһөө 1 хүн орохо ёһотой. «Буряад һуудал байдал» сэдэбтэй тест байха. Бүлэгэй нэгэ гэшүүн сайт дээрэ регистраци хэхэ, дурадхаһан тест энэ урилдаанда ороод, дүүргэхэ аргатай.
Сайт https://xesheel. exexelen.ru/ Как проверять вопросы: дээрэ үгтэһэн тестнүүдээр бэеэ һорихо, мэдэсээ бэхижүүлхэ аргатай. Регистрация и запись на курс: https://disk. yandex. ru/i/qnlziaYiWptcmg
Асуудалнуудые яагаад шалгажа болохоб? урилдаанда бэлдэхэдээ, https://buryadxelen. com/ сайт дээрэ байһан тестнүүдээр, мүн Я. Ивахиновагай «Асуудалнууд, тестнүүд, оршуулганууд» номой 61-71 хуудаһануудта үгтэһэн сэдэбүүдые анхарагты.
в) Санамжа-комментаринууд. 0-10 оноо
Хүндэтэ үхибүүд! «САЙНУУ!» гэһэн түсэлэй «Шагна» гэжэ нэрэтэй аудиогид 2023 оной сентябрь һарада дэбшүүлэгдэбэ. Улаан-Үдэ хотодо ажаһуугшад түрэл хотодоо дура зүрхөө нээһэн аудиогидүүдэй 97 хөөрөөнүүдые ород, буряад хэлэн дээрэ соносохо аргатай болоо. Манай гидүүд соо элдэб нютагай, угай, наһанай, мэргэжэлэй хүнүүд байгаа. Хөөрөөнэйнь сэдэбүүдшье олон: хото городтой түрүүшын уулзалга, түүхэтэ газарнууд, түрэл гудамжа, һуралсалай эмхи гээд, Улаан-Үдэ хотын олондо мэдэгдээгүй түүхэ, арад зон соо алдаршаһан газарнууд, юрын дурсалгануудһаа хизаар ороноо шэнжэлгын сэдэб хүрэтэр.
Нэн түрүүн тус бүлэгтэ https://vk.com/club216208451 ороод, подписка хээд, постнуудтаа лайкнуудые табигты, нүхэдөөрөө хубаалдагты. Бүлэг бүхэнһөө гурбан һанамжа-комментарий бэшэхэ даабари үгтэнэ (эдэ 3 постнууд доро).
1. https://vk.com/club216208451?w=wall-216208451_5344 О памятниках. Намдаков Даши
2. https://vk.com/club216208451?w=wall-216208451_5345 О скульпторе. Эрдэни Цыденове / Уран барималша Эрдэни Цыденов тухай Уланова Надежда
3. https://vk.com/club216208451?w=wall-216208451_5346 Секреты продажи мяса на Центральном рынке / Яагаад мяха худалдадаг тухай Бубеева Туяна
Һанамжануудта эрилтэ: Һанамжа-комментаридаа хандаса, ойлгосоо тодолхо, хөөрөөнэй ушарта өөрын сэгнэлтэ үгэхэ. Эдэ хөөрөөнүүдынь шагнаад, һанамжа бодолоо бэшэхыетнай уряалнабди. Ниислэл хототой холбоотой тон өөрын һонин ушар оруулжа болоно. Арга боломжоороо энэ даабари дүүргэгты. Нютаг хэлээ хэрэглэн бэшэхэ, нэрэ обогоо, бүлгэмэйнгээ нэрэ табигты. Буряад клавиатура, таараха эмодзи-смайлигуудые хэрэглэгты, комментаритнай олон лайктай байбал — һайн.
– Комментарияа аудиофайл болгожо уншаха (аудиофайлай эрилтэнүүд положениин дээрэ);
– һанамжа-комментариингаа ворд вариантын скриншот хэхэ;
– аудио, скриншот хоёроо exexelen@mail.ru хаягаар майн 15 болотор ябуулха
– Орой эльгээһэн ажалнууд хараада абтахагүй!
Нэн түрүүн тус бүлэгтэ https://vk.com/club216208451 ороод, подписка хээд, постнуудтаа лайкнуудые табигты, нүхэдөөрөө хубаалдагты. Бүлэг бүхэнһөө гурбан һанамжа-комментари бэшэхэ даабари үгтэнэ (эдэ 3 постнууд доро).
Тон эрхимүүдые шэлэхэдээ, 58-дахи наадамда постнуудые бэшэһэн һурагшадай дунда уран хөөрөөнэй урилдаа, һанамжа бодолоороо хубаалдаха арга боломжотой сүлөө хөөрэлдөө дурадхахабди.
ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА
Буян хэшэг уряалая
«Доншуур маани» уншахадаа, үгэнүүдынь зүбөөр, сээжээр, тодоор үгүүлэн, бүлэгөөрөө уншаха гэһэн даабариин эрилтэ дүүргэхэ шухала!
www. ehehelen. ru гэһэн сайтын номой һан соо «Доншуур маани» татажа абаад, зүбөөр уншаха. Хоороор уншахынгаа урда һурагшад нэн түрүүн өөһэдынгөө нэрэ, нютаг, бүлэг-һургуули, ангияа хэлэхэ.
ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА
Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа орохо урилдаан.
Оёдолшо басагад арһан урлал, һэеы урлал гэһэн хоёр шэглэлээр хүдэлхэ. Хэһэн оёдол тухайгаа 2 мин соо хөөрэхэ. Хөөрэһэнтнай 0-2 оноогоор, гол ажалтнай 0-8 оноогоор сэгнэгдэхэ. Дүн гаргалгада 0-10 ниитэлһэн оноо табигдаха.
а) Арһан оёдол
– Хүүгэдэй 3-5-тай болотороо умдэхэ буряад маягтай дэгэл оёжо эхилhэнээ дүүргээд ерэхэ.
– Басагад гэртээ бэлдэһэн 52-56 размерэй сээжэбшын хэб асаржа шалгуулха.
– Урилдаанда һая ороһон басагад гэртээ өөртөө таараха бээлэй оёод асарха.
Хониной элдэһэн арһаар, али хэрэгһээ гараһан арһан дэгэлээр (дубленко, хүнжэл, хүүртиг…) оёнобди. Оёходо хэрэгтэй юумээ абаад ерэхэ: канцелярска хутага, хурса хайша, шугам, хурабша, карандаш гү, али ручка, арһа оёдог тусхай зүү — тэбэнэ бэшэ, №10 ниидхэ.
– 2 минутын туршада яагаад оёхо (оёһон) тухайгаа хөөрөө, зугаа хэхэт. Арһан хубсаһан бэедэ һайн нүлөөтэй эдлэл юм. Юунэй арһа, оёдолой ямар зүү хэрэглэнэбта, яагаад хэб бэлдээбта, юу оёжо дүүргээбта г.м. тухай хөөрэхэ. (2 оноо).
б) Һэеы урлал
Гартаа баряад ябаха сүүмхэ һэеыгээр оёод, өөрын дураар гоёогоод асарха (зураг анхарагты). Удаадахи наадамда хэрэглэхэ һэеы худалдан абахат, 1 п.м. һэеы 300 түхэригтэ (50% хямдаралтай). Анхарагты! Оёдолшондо хэрэгтэй хэрэгсэлнүүдые – һэеы шэрэлгэдэ хэрэглэгдэхэ томо зүү, хурса хайша, шугам, хурабша, карандаш гү, али ручка асарха
Хун шэнги дун сагаан һэеы хаана хэрэглэжэ болохоб, юрын бүдөөр оёһонһоо һэеыгээр урлахада хэр хүндэб, оёдолой ямар янзануудые хэрэглээбта, һэеы оёдолдо эгээл шухалань юун бэ гэхэ мэтэ асуудал тодолон, өөрынгөө һанамжа бодолоо хэлэхэ. Гэрэйнгээ даабари яажа дүүргэһэн тухайгаа (пошаговое описание работы 2 мин.) тодорхойгоор хөөрэжэ үгэхэдэ 2 оноо нэмэгдэхэ.
ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА
Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.
а) Модон урлал. Эргэнэг. Үндэрынь 70 см.
Дарханайнгаа ажал тухай 2 минута соо удаа дараалуулан хөөрэжэ үгэгты (пошаговое описание работы).
Танай хэһэн хөөрөөн амяараа сэгнэгдэн, гол ажалайтнай 8,0 оноодо, хөөрэһэнэйтнай 2,0 оноо нэмэгдэхэ.
б) УРАН БАРИМАЛ (пластилин)
Хамартаа эбэртэй гүрөөһэн. Тоти шубуун. Хэмжүүр: үндэрынь – 25 см. Даабариин эрилтэдэ үгтэһэн хэмжүүрһээ үлүү дутуу байхагүй. Пластилинаар урлаһан ажалайнгаа һубарил тухай 2 минута соо удаа дараалуулан хөөрэжэ үгэгты (пошаговое описание работы). Танай хэһэн хөөрөөн амяараа сэгнэгдэн, гол, дүн гаргалгада ниитэлһэн 0-10 оноо табигдаха.
ШАНГУУД ТУХАЙ
1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха.
ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ
1. С. Д. Бабуев, Ц. Ц. Бальжинимаева «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» У-Ү, 2004;
2. https://buryadxelen. com/»Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Минии бэе», «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг»;
3. Бэлигүүн толи http://ehehelen. ru/wp-content/uploads/2019/01/Beliguun-toli-poslednaya-versiya. pdf;
4. «Учение Пандито Хамба Ламы Д. Д. Этигэлова», 2016, 2017, 2018, 2019; 2020; 2021. Ссылкэ: https://docs. google. com/document/d/1ejak22tQ0qVnAr_lr8LIgBuv7LaNDtRtdbjHDGftpQs/edit#heading=h. 3dpy54d6sgj9
https://docs.google.com/document/d/1HoqAYCwUZ3Pdt6vjBfdJyzzbGmR115VxtUYPo4t7StA/edit#
5. «Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи», «Даши Чойнхорлин» университедэй хэблэл, Ивалга, 2016 он;
6. «Буряад үнэн» сонин болон бусад сонин, сэтгүүл, номууд;
7. Галдан Ленхобоев «Ашатын һайхан заяан» ном татажа абагты: http://soyol. ru/culture/books/4356/
8. Лодон Линховоин «Лодон багшын дэбтэрһээ» ном татажа абагты: http://soyol. ru/culture/books/4357/
9. Сүлжээндэ ороод, фейсбук холбоондо Хамба лама Дамба Аюшеевэй хуудаһа хараха;
10. «Буряад хэлэнэй тобшо тайлбари толи», У-Ү, 2004
11. http://soyol. ru/bur/
12. Л. Шагдаров. К. Черемисов. Буряад-ород толи, У-Ү, 2006
Словари-толинууд
https://www.prlib.ru/item/363197
Кручкин Ю. Современный русско-монгольский — монгольско-русский словарь. 2006 Словарь Ю. Кручкина