XXXIII наадам

БУДДЫН ШАЖАНТАНАЙ ЗАНШАЛТА САНГХА «ДАШИ ЧОЙНХОРЛИН» ГЭҺЭН БУДДЫН ШАЖАНАЙ ЕХЭ ҺУРГУУЛИ

«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ» Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын 33-дахи наадам

 2019 оной декабриин 21

Эбээн тэдхэгшэ: Худалдаа-наймаанай «ТИТАН» хамжаан

 

НААДАМАЙ ЗОРИЛГОНУУД

Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлээхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ.

Хүүгэд, залуушуулые буряад хэлэ үзэхэдэнь урмашуулан, түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг арьбадхаха хүсэл дэмжэжэ, арадаймнай баялиг болохо эхэ хэлээ хүндэлэн үргэлжэлүүлхэ.

Эхэ хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха даабаринуудаа үргэдхэхэ, хүүгэдэй зохёохы арга боломжо хурсадхаха.

НААДАМАЙ САГАЙ ХУБААРИ

1. Наадам Ивалгын дасанда 12 һарын 21-дэ үглөөнэй 10-һаа, бүридхэл 9.00 сагһаа эхилхэ.
2. Энэл үдэр декабриин 21-дэ үдэрэй 12 сагһаа «Буряад ФМ» радиодо эрхим хүдэлмэринүүдэй буулгабари 45-дахи, 29-дэхи гэрнүүдтэ үнгэрхэ. Бүлэгэй хүүгэдһээ, багшанарһаа интервью абалга.

НААДАМАЙ ЭРИЛТЭНҮҮД

1. Найма-юһэн хүтэй бүлэгтэ (команда) эхин, дунда, ахамад ангинуудай һурагшад бүридэн орохо ёһотой. Бүлэгэй бүридэлдэ буряад заншалаар үһэеэ гүрэнхэй 70 хубинь басагад байха зэргэтэй. Бейджигүүдээ бу мартагты!
2. Һургуулиин түлөөлэгшэд өөрын нютаг хэлэн дээрээ хэлэхэ, хөөрэхэ, хэһэн ажалаа хамгаалха.
3. «Нютагай бүжэг», «Уран гартан», «Уран дархан», «Уран баримал», «Хамба ламын шан абалгын тэмсээн» гэһэн урилдаануудта тусхай бэлэдхэлтэй гэшүүд тус-тустаа ороно.
4. Мэдүүлгэеэ, уридшалан шалгагдаха толинуудаа үгтэһэн болзор соонь эльгээгты.
5. Бүлэгэй бэшэ гэшүүд хамта (2-3 хүн) «Буряад хэлэнэй» даабаринуудые нэгэ доро 2 часай туршада хэхэ. Үдэһөө урда бүлэгөөрөө ороод, бүгэдэ нэгэ доро даабаринуудаа дүүргэхэ. Буряад хэлэ хүгжөөхэ тэмсээнүүд: хонин талын «Блиц-урилдаан», «Бэлигүүн толи», «Хэлээ баяжуулая!», «Баян хэлэтэй арад ерээдүйтэй». Энэ даабарида жюриин гэшүүдэй табиһан оноонууд бүридхэгдөөд, нэгэ сэгнэлтээр табигдаха.
6. «Ород хэлэнһээ оршуулга. Уран уншалга» гэһэн тэмсээндэ оршуулгаяа асарха, мүн оршуулһан үгүүлэлээ нэгэ доро бултааран уншаха.
7. Үдын хойно бүлэгүүд (8 хүтэй команда) үрөөнүүдээр таража, «Этигэл Хамбын магтаал», «Доншуур маани», «Сагаан Дара эхын магтаал…» сээжээр гүйсэдхэхэ .
8. Иимэ түхэлөөр үнгэрһэн урилдаанаймнай удаа бүхы оноонууд согсологдожо, һууринууд олгогдохо.

 

НААДАМАЙ ШАТАНУУД

Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.

 

Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.

 

I ШАТА

МОРИН ТАЛА

а) Нютаг хэлэнэй толинууд

б) Нютагай бүжэг

 

ХОНИН ТАЛА

а) Блиц-урилдаан «Элдэб асуудалнууд»

б) Бэлигүүн толи

в) Хэлээ баяжуулая! «Та – манда, бидэ – танда»

г) Баян хэлэтэй арад – ерээдүйтэй! (домоглоһон хөөрөөнүүд)

 

ҮХЭР ТАЛА:

Ородой мэдээжэ уран зохёолшодой бэшэһэн богонихон үгүүлэлнүүдые оршуулха, уранаар нэгэ доро бүлэгөөрөө уншаха (хоороор).

ЯМААН ТАЛА

а) Этигэл Хамбадаа зальбарал

б) Доншуур маани

в) Сагаан Дара Эхын магтаал

 

ТЭМЭЭН ТАЛА

а) Уран гартан

б) Модон дархан

в) Уран баримал

II ШАТА

 

ЭТИГЭЛЭЙ ХАМБЫН СУРГААЛНУУД

 

МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ

12 һарын 19 болотор эльгээхэ

 

Аймаг __________________________________Һургуули_____________________________

Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ ___________________________________

Холбоо бариха утаһан, e-mail: ___________________________________________________

Гэрэй хаяг:____________________________________________________________

Багшын паспортын дугаар болон хэзээ, ямар байгуулга олгоһон тухай мэдээсэл:
____________________________________________________________________________________________________________________________________________

ИНН ____________________________ СНИЛС:______________________________

 

 НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД

I ШАТА

ШАГАЙН МОРИН ТАЛА

Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын мүрысөөн.

а) Нютаг хэлэнэй толинууд

Толи хэблэлдэ бэлдэжэ дүүргэһэн бүлэгүүдһээ бэшэ һургуулинууд урда урилдаанда үгтэһэн даабаринуудаа дабтанабди. Толиингоо удха, бүридхэл нарибшалан харагты. Словари оформлять по алфавиту точно по образцу без граф, таблиц, литературных сравнений с указанными курсивами, нумерацией страниц, заглавные слова печатать полужирным шрифтом. Хүдэлмэриин хэмжээн: 4000-5000 үгэһөө үлүү байха зэргэтэй. Жэшээ: Толи бэлдэхэ гурим

Хори буряадуудай шэнжэлһэн хүдэлмэри амяараа хэблэгдэн гараха, тиимэһээ энэ ажалдаа тон наринаар хандагты! Толи бэлдэхэ даабарида хори хэлэтэй бүлэгүүд нютагайнгаа зоной обог, нэрэ, ара нэрэнүүдэй, нютагайнгаа газар уһанай буряад нэрэнүүдэй удха тайлбарилха гэһэн байгаа. Энэ ажалдаа урданай угай бэшэгүүдые хэрэглэжэ, буряад, эвенк, түгэд нэрэнүүдэй удха тайлбарилагты. Урда наадамда эльгээһэн хүдэлмэринүүдтээ материал нэмэжэ эльгээгты.

б) Нютагай бүжэг. Хүндэтэ һурагшад, «Нютагай бүжэг» гэһэн урилдаанда таанадаа уринабди!

Эхэ байгаали хүнэй зан абарида, хараа бололдо тон ехэ хүсэ үгэдэг. Тиимэһээ бүжэг нааданай удха, хүдэлсэ, маяг гол түлэб түрэл байгаалиин жама ёһоор элирхэйлэгдэнэ. Нютаг нютагай бүжэгүүд өөрын хэлбэритэй, илгаатай байдаг. Танай зорилго хадаа бүжэгэй хүсөөр нютагайнгаа зоной зан абари, түүхэ, амидаралайнь өөрын онсотой, ажал хүдэлмэритэй танилсуулга болоно.

 «Нютагай бүжэг» гэһэн урилдаанай эрилтэнүүд:

1. Бүжэгтэ ганса басагад бэшэ, заабол хүбүүд оролсохо ;
2. Бүжэг хүбүүд хүтэлхэ ёһотой;
3. Бүжэгэй үргэлжэлэл 3 минутаһаа үлүү гарахагүй;
4. Бүжэглэгшэд нюргаараа харагшад (зрительнүүд) тээшэ эрьехэгүй;
5. Бүжэглэхэдөө, бэеэ тойрон эрьелдэхэгүй г.м. эрилтэнүүдтэй урилдаанай тусхай положени ород хэлэн дээрэ уншаад танилсагты    http://ehehelen.ru/polozhenie-nyutagaj-buzhig/

 

ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА

Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи тэмсээн.

а) Блиц-урилдаан: Элдэб асуудалнууд. «Саашань, саашань…» нааданай түхэлөөр үнгэрхэ http://ehehelen.ru/blits-urildaan-33-naadam/ (10 оноо)

б) Бэлигүүн толи. «Хоер ёслолой абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толи гэсэн үйлэ» (10 оноо) Э-Х. Галшиевай «Бэлигүүн толи» һүүлшын хэблэл, толи. Ном сооһоо 140, 141, 145, 146, 166, 167, 194, 195, 197, 199 һургаалнуудай удхатай гүнзэгыгөөр танилсагты. (ссылкэ) Һургаал болоһон шүлэгүүдэй удхаар зурагуудые зураад, өөрын үгөөр тайлбарилха дадалтай болоод ерэхэ.

в) Хэлээ баяжуулая. Сахим һураха номһоо «Минии бэе», нааданай сэдэб  энэ сайт дээрэ https://buryadxelen.com/  харагты.

«Бидэ – танда, таанар – манда» гэһэн бүлэгүүд хоорондо «Энэ юун бэ?» гээд асуудал табижа, мэдэсэеэ шалгаха наадан. Минута хахадай (1,5 мин) туршада 10-10 зурагуудые зүбөөр нэрлэхэ тэмсээн. «Хүнэй бэе»  сэдэбэй ойлгосо үгэнүүдые хадуун абагты. Хэдыень зүбөөр нэрлэжэ шаданаб, тэды оноо табихат. (0-10 оноо).  Шалгалтын биледүүд (зурагууд) бүлэгүүдтэ үгтэхэ).

Бүлэг бүхэн энэ урилдаанда   юрын карандаш баллуур (простой карандаш и ластик) хоёрые абаад ерэхэ ёһотой.

г) Баян хэлэтэй арад – ерээдүйтэй! (домоглоһон хөөрөөнүүд, притчи). Ород хэлэн дээрэ уншаад, удхыень буряадаар дамжуулха, асуудалнуудта харюусаха. (ссылкэ Баян хэлэтэй арад)

 

ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА

ОРОД ХЭЛЭНҺЭЭ ОРШУУЛГА, УРАН УНШАЛГА

«Үнеэтэй айл үлдэхэгүй, булагтай газар гандахагүй» гэһэн үгын ёһоор гандашагүй абьяас бэлигээ харуулха мүрысөөн.

а) «Уран зохёол оршуулга, уран уншалга»

Даабари: Танай һонорто мэдээжэ уран зохёолшод Максим Горький, Аркадий Гайдар, Эдуард Успенский , Татьяна Домаренок гэгшэдэй хүүгэдтэ зорюулан бэшэһэн үгүүлэлнүүд үгтэнэ. Нэгэ үгүүлэл шэлэн абаад, нютаг хэлэнэйнгээ аялгада оруулан оршуулха, бүхы бүлэгөөрөө нэгэ доро уранаар уншаха дадалтай болохо.  Ород хэлэнһээ оршуулга

 

ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА

Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа, удаадахи мүрысөө дурадханабди.

БУЯН ХЭШЭГ УРЯАЛАЯ!

а) «Этигэл Хамбадаа зальбарал». Уран гоёор, сээжээр уншалгын урилдаан. Командын гэшүүд жээрэбэй ёһоор тудаһан Зальбаралай бадагуудые уншаха. http://ehehelen.ru/etigel-hambyn-zalbaral гэһэн сайтын номой һан соо Этигэлэй хамба ламын бүтээл татажа абаха.

б) «Доншуур маани». Сээжээр гүйсэдхэхэ http://ehehelen.ru/donshuur-maani гэһэн хаягаар үгэнь үгтэбэ. Заатагүй нэгэ бадаг бүлэгэй гол дуушан гансаараа гүйсэдхэхэ, удаань бэшэниинь тодон абаад, саашань суг үргэлжэлүүлхэ жэшээтэй.

в) «Сагаан Дара Эхын магтаал». Сээжээр гүйсэдхэхэ: http://ehehelen.ru/sagaan-darhin-sedhel-mete-hurdyn-magtaal-xiii-naadam

ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА

Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.

а) УРАН ГАРТАН

1. Хүндэтэ басагад, гэртээ хониной арһа элдэхэ даабари үгтэнэ. Арһа элдэлгэ тухай Ивалгын дасан тусхай кино буулгажа, наадамай сайт дээрэ табинхай, тэрэниие анхарагты: http://ehehelen.ru/honinoj-arha-eldelge/
2. Оёдолдо хэрэглэгдэхэ 50 үгэнүүдые буряадаар мэдэхэ болоод ерэхэ http://ehehelen.ru/oyodoldo-hereglegdehe-ugenuud/

АРҺА ЭЛДЭЛГЭ ТУХАЙ Арһа элдэлгэ

Арһаар юумэ бүтээхэ гээшэ урматай ажал. Гэртээ элдэһэн арһаараа басагаднай элдэб зүйлнүүдые бүтээжэ, оёдолой онол аргануудтай танилсадаг. Ажалдаа хэрэглэхэ арһа, утаһа, зүү, хурабша г.м. абаад ерэхэ хэрэгтэй. Энэ ажал иимэ оноонуудаар сэгнэгдэхэ: арһа гараараа элдэлгэ – 10 оноо хүрэтэр, бэлэн арһа (худалдаанай) асарбал, 0 оноо абахат; оёдол – 5 оноо.

б) МОДОН ДАРХАН

Хүндэтэ һурагшад, урилдаанайнгаа даабаритай танилсагты. Хүбүүд хэһэн ажалаа дэлгэрэнгыгээр хөөрэхэ, дарханда хэрэглэгдэдэг үгэнүүдые зүбөөр хэлэхэ. Эдэ үгэнүүдые мэдэхэ болоод ерэхэ:

1. Хэмжүүр – метка, юумэнэй ута богониие, үргэн нариниие хэмжэлгэ.
2. Нарин дархан – ювелир, гоёолтонүүдые үнгэтэ түмэрөөр дархалалга.
3. Мүнгэшэ дархан – ювелир по серебру, мүнгөөр гоёолто хэдэг хүн.
4. Хабшуур—тиски, юумэ хабшан бүхэлдэг зэмсэг.
5. Шэмхүүргэ – шипчики, жэжэ хубинуудые шэмхэн абадаг хэрэгсэл.
6. Шүбгэ – шило, түмэр нүхэлдэг табан самсаалтай зэмсэг.
7. Хуурай – напильник, жэгдэлэн үридэг түмэр хэрэгсэл (үрэбтэр).
8. Гортиг – циркуль, юумэнэй хоорондохи зай хэмжэдэг, түхэреэлэн зурадаг зэмсэг.
9. Һиилэхэ – насечка по металлу, урлал дээрэ элдэб хээ гаргалга.
10. Таблалга – чеканка, түбын гаргаһан угалзатай хэбтэ сохин, элдэб угалза, зураг гаргалга.

Хоёр захыень түхэреэлүүлэн зохёогдоһон, хорёод сантиметр утатай, оёортоо угалза, хээтэй бообо бариха хабтагар модон хэб дархалаад ерэхэ гэһэн даабари үгтэнэ.

 

в) УРАН БАРИМАЛ (пластилин)

Эрбэдэй дүрэ пластилинаар урлан бүтээһэн ажалаа хөөрэхэ. Эдэ үгэнүүдые мэдэхэ, хэрэглэхэ:

1. Хүрэг, уран баримал – скульптура
2. Дүрсэ урлагша, урлагша – ваятель
3. Шулуун дүрсэ – каменное изваяние
4. Шабалга – лепка
5. Сээжэ бэеын дүрсэ – бюст
6. Мухарюулха – катать
7. Дараха, хашажа дараха – прижать
8. Зохёон урлагша – бүтээгшэ, творец
9. Хэб хэхэ, жэшээ бэлдэхэ – моделировать.
10. Урлаха – создать, сваять

  

 

II ШАТА

БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. Хамба Ламын шан абалгын тэмсээн

Этигэлэй Хамбын сургаал

Дэлхэйн гайхал боложо, буддын шажанай гүн шанарта удхые хизааргүй үндэртэ үргэжэ шадаһан 12-дугаар Бандида Хамба лама Даша-Доржо Этигэлов 2008 онһоо хойшо онсо саадын аргаар чойнжин лама Бимба Доржиевтай харилсан, дээдын номнол дамжуулна. Эндээһээ хуулаха ЭХС декабрь 2019

ШАНГУУД ТУХАЙ

1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха.

ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ

• С.Д. Бабуев, Ц.Ц. Бальжинимаева «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» У-Ү, 2004;
• https://buryadxelen.com/ «Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг»;
• «Учение Пандито Хамба Ламы Д.Д.Этигэлова», 2016, 2017, 2018; ссылкэ
• «Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи», «Даши Чойнхорлин» университедэй хэблэл, Ивалга, 2016 он;
• «Буряад үнэн» сонин болон бусад сонин, сэтгүүл, номууд;
• Галдан Ленхобоев «Ашатын һайхан заяан» http://soyol.ru/culture/books/4356/PDF/ 3.9 Мбайт энэ файл татажа абаха;
• Лодон Линховоин «Лодон багшын дэбтэрһээ»http://soyol.ru/culture/books/4357/PDF / 3.65 Мбайт энэ файл татажа абаха;
• Сүлжээндэ ороод, фейсбук холбоондо Хамба лама Дамба Аюшеевэй хуудаһа хараха;
• http://ehehelen.ru
• Буряад үгын тайлбари толи(«Буряад хэлэнэй тобшо тайлбари толи», У-Ү, 1992 он)
• Ород-буряад толи («Ород-буряад толи», У-Ү, 2008 он, авт. Л.Шагдаров, Н. Очиров)