XVIII наадам

«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ»

Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын XVIII наадам

Буддын шажантанай заншалта Сангхын дурадхалаар эмхидхэгдэнэ

Эбээн тэдхэгшэ:

Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаман

2017 оной 5 һарын 26-27

Наадамай зорилгонууд

• Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлөөхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ.
• Хүүгэд, залуушуулые буряад хэлэ үзэхэдэнь урмашуулан дэмжэжэ, түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг, түүхые саашань арьбадхан болбосоруулха хүсэл түрүүлжэ, түрэл арадай баялиг болохо эжы, абынгаа хэлэ хүндэлэн үргэмжэлүүлжэ һургаха.
• Эхэ хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха зорилготойгоор үнгэрхэ даабаринуудаа үргэдхэхэ, хүүгэдэй зохёохы арга боломжо хурсадхаха.

 Наадамай үнгэрхэ болзор, хаяг:

• XVIII наадамай 1-дэхи шата 2017 оной 5 һарын 26-да «Даши Чойнхорлин» гэһэн Буддын шажанай Ехэ һургуулида үнгэрхэ (Ивалгын дасан). Бүридхэл: 9.00 – 10.00
• XVIII наадамай 2-дохи шата XII телевизионно наадам 5 һарын 27-до Буряадай гүрэнэй телевиденидэ үглөөнэй 11:00 сагһаа үдын 13:00 болотор үнгэрхэ.

Наадамда хабаадагшадта:

1. Долоон-юһэн хүнһөө бүридэһэн бүлгэм соо эхин, дунда, ахамад ангинуудай һурагшад заатагүй орохо ёһотой. Бүлгэмэй бүридэлдэ 70 хубинь басагад байха зэргэтэй (басагад буряад заншалаар үһэеэ гүрэхэ).
2. Тус наадамнай Буддын шажанай Ехэ һургуулиин танхимууд соо үнгэрхэ. Командын гэшүүд танхимуудаар таража, туд тудтаа даабаринуудые дүүргэхэ. Командын гэшүүдэй абаһан баллнуудаар һууринууд олгогдохо.

Наадамай эрилтэнүүд:

• Наадамда хабаадагшад сүлөө сэдэбээр хөөрэлдэхэ, һанал бодолоо найруулан зохёохо дадал, дүршэлтэй байха.
• Нютаг бүхэниие түлөөлжэ ерэһэн хабаадагшад өөрынгөө нютаг хэлэн дээрээ хэлэхэ, хөөрэхэ, мүрысөөгөө хамгаалха.

Нэмэлтэ мэдээсэл: 

1. 1. Наадамай эрилтээр эхин, дунда, ахамад ангинуудай һурагшад заатагүй хабаадаха гэһэн заршам хубилгаһан бүлгэмүүдэй оноо дарагдаха. Эндэ ганса ахамад ангинуудһаа бүридэһэн бүлгэмүүд тухай хэлэгдэнэ.
2. Наадамай оноо тоололгын комисси бүридхэгдэхэ. Аймагуудһаа гурбан багша ээлжээгээр комиссиин гэшүүд боложо, бүхы оноо тоололсожо, наадамай дүн гаргалсаха.

 

НААДАМАЙ ШАТАНУУД

Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.

Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.

I ШАТА

1. МОРИН ТАЛА

а) Нютаг хэлэнэй толи

б) Хоёр хэлэ тэгшэ мэдэе!

2. ХОНИН ТАЛА

а) Блиц-урилдаан

б) Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй

3. ҮХЭР ТАЛА: Баян хэлэтэй арад – ерээдүйтэй!

а) Эжынэрэй эрхилдэг ажал эрхим басагад халан абана

б) Шэрэ, биирын удха ехэ

4. ЯМААН ТАЛА: Буян хэшэг уряалая!

а) Этигэл Хамбадаа Зальбарал

б) Доншуур маани

в) Сагаан Дара Эхын магтаал

5. ТЭМЭЭН ТАЛА

а) Уран гартан

б) Уран баримал

в) Модон дархан

II ШАТА

БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. 

Хамбын шан абалгын тэмсээн

 

НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД

 

I ШАТА

ШАГАЙН МОРИН ТАЛА

Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын мүрысөөн.

МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ

Аймаг ________________________________________Һургуули__________________________________

Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ ______________________________________________

Холбоо бариха утаһан, e-mail:_______________________________________________________________

Гэрэй хаяг:_______________________________________________________________________________

Багшын паспортын дугаар болон хэзээ, ямар байгуулга олгоһон тухай мэдээсэл:
________________________________________________________________________________________

ИНН, СНИЛС:_____________________________________________________________________________

а) Буряад хэлэнэй нютагай аялгын толи

Толи хэблэлдэ бэлдэжэ дүүргэһэн бүлэгүүдһээ бэшэ һургуулинууд урда урилдаанда үгтэһэн даабаринуудаа дабтанабди. Толиингоо удха, бүридхэл нарибшалан харагты – словари оформлять по алфавиту точно по образцу без граф, таблиц, литературных сравнений с указанными курсивами, нумерацией страниц, заглавные слова печатать полужирным шрифтом. Хүдэлмэриин хэмжээн: 2000-3000 үгэһөө үлүү байха зэргэтэй. Эльгээһэн хүдэлмэринүүд бэлдэгдэжэ байһан «Буряад хэлэнэй нютагай аялгын толидо» орохо. Хэһэн хүдэлмэриеэ ба мэдүүлгэеэ 5 һарын 23 болотор exexelen@gmail.com гэһэн сахим хаягаар эльгээхэ. Бэлдэһэн толиёо дахин шалгаад, урда наадамануудай энэ урилдаанда үгтэһэн ажаглалтануудые хараадаа абан сэбэрлэгты.

Хори буряадуудай шэнжэлһэн хүдэлмэри амяараа хэблэгдэн гараха, тиимэһээ энэ ажалдаа тон наринаар хандагты! Толи бэлдэхэ даабарида хори хэлэтэй бүлэгүүд нютагайнгаа зоной обог, нэрэ, ара нэрэнүүдэй, нютагайнгаа газар уһанай буряад нэрэнүүдэй удха тайлбарилха гэһэн байгаа. Энэ ажалдаа урданай угай бэшэгүүдые хэрэглэжэ, буряад, эвенк, түгэд нэрэнүүдэй удха тайлбарилагты. Урда наадамда эльгээһэн хүдэлмэринүүдтээ материал нэмэжэ эльгээгты.

б) Хоёр хэлэ тэгшэ мэдэе!

Нютаг хэлэндээ оршуулга хэхэ даабари. Энэ хаягаар үгтэһэн Ородой эрхим уран зохёолшодой үгүүлэлнүүдые оршуулхат http://ehehelen.ru/orodoj-erhim-uran-zohyoolshodoj-uguulelnuud/

1. Сэлэнгын буряадууд: Сэлэнгэ, Хяагта, Зэдэ, Бэсүүрэй Харлан

В.Сухомлинский «Скажи человеку «Здравствуйте», «Легенда о материнской любви», «Юрко-тимуровец»

2. Хонгоодор буряадууд: Аха, Захаамин, Түнхэн, Алайр

Т. Ломбина «У каждого своё счастье», В. Сухомлинский «Я больше не буду», «Самые ласковые руки» 

3. Эрхүү буряадууд:

В.Сухомлинский «Кто кого ведёт домой», «Седьмая дочь», Борис Ганаго «Они забыли»

4. 4. Баргажан буряадууд: Баргажан, Хурамхаан

В. Осеева «Навестила», сказка «Благодарные статуи», В. Сухомлинский «Бабушка отдыхает» 

5. Хори буряадууд: Хэжэнгэ, Ярууна, Хори, Загарай, Мухар-Шэбэр, Бэшүүр

В. Сухомлинский «Как соловьиха поит свох деток», «Как родился Василко», «Все добрые люди – одна семья».

6. Улаан-Үдэ:

В.Сухомлинский «Сказка о Гусыне», «Именинный обед», Борис Алмазов «Горбуша»

 

Тусхайлан оршуулһан хүдэлмэриеэ урилдаандаа асаржа, жюриин анхаралда табихат. Оршуулгын урилдаанай үгүүлэлнүүдэй нэгые наадам дээрээ нютаг хэлэн дээрээ сээжээр хөөрэхэт. Эрхим хүдэлмэринүүд ФМ радиогоор дамжуулагдаха.

ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА

Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи мүрысөөн.

а) Блиц-урилдаан

ehehelen.ru сайт дээрэһээ «Мүрысөөнэй даабаринууд» гэһэн хуби сооһоо сэдэбүүдые анхарагты.

http://ehehelen.ru/blits-urildaan-xviii-naadam/ гэһэн сайт дээрэ үгтэһэн асуудалнуудта харюу бэлдэхэ.

Энэ урилдаанда командын түлөөлэгшэ бүхэн 2 минутын туршада нэгэ үгөөр олон зүб харюу үгэхые оролдохо. Асуудалда харюугүй байгаа һаа, «саашань» гээд, үгтэһэн саг соогоо 2 минутын туршада хэн олон зүб харюу үгэнэб гэжэ урилдаха.

 

б) «Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй»

«Дуулаһан шэхэндэ, үзэһэн нюдэндэ» – хёрхо нюдэтэй, һүбэлгэн бодолтой радиорепортернуудай урилдаан.

Радиодамжуулгада сүлөө сэдэбээр хошон үгэ, хүхюу зугаа, холшор аяг харуулһан 2 минутын үргэлжэлтэй хөөрөө бэлдээд ерэхэ. Хөөрөөнтнай һонин, шог зугаатай, нютаг хэлэнэй аянгатай, MP3 файлай абяаниинь тодо, 2 минутаһаа үлүү бэшэ exexelen@gmail.com сахим хаягаар 5 һарын 25 болотор эльгээхэт.

ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА

«Үнеэтэй айл үлдэхэгүй, булагтай газар гандахагүй» гэһэн үгын ёһоор гандашагүй абьяас бэлигээ харуулха мүрысөөн.

БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ

а) «Эжынэрэй эрхилдэг ажал эрхим басагад халан абана» (шэнжэлэлгын хүдэлмэри)

Сэлэнгэ буряадай бүлэг – эрмэгтэй гутал

Баргажан буряадай бүлэг – арһа элдэлгэ

Хонгоодор буряадай бүлэг – нооһон хүнжэл

Эрхүү буряадай бүлэг – эхэнэр хүнэй дэгэл

Улаан-Үдын буряадай бүлэг – олбог, тохом (шэрдэг)

Хори буряадай бүлэг – тойробшо малгай

Үгтэһэн сэдэбүүдээр хөөрөө бэлдэхэдээ, ажалайнь һубарил, үйлэдэлгэ, ямар хэрэгсэлнүүд хэрэглэгдэхэб гэжэ тэмдэглэхэ. Бэлдэхэ зүйлэйнгөө түүхэ, удха тухай тобшоор хэлэхэ. Хөөрөөндэ 2 минута үгтэхэ.

 

б) «Шэрэ, биирын удха ехэ»

Энэ урилдаанда хабаадагшад ямар нэгэ зурагаар хөөрөө (үгүүлэл) бэлдэхэ. Буряад хэлэнэй сахим һураха бэшэгэй «Уран зурагай» галерей соо «Үйлэ байдал» http://ehehelen.ru/ujle-bajdal-gehen-sedebeer-zuraguud-xviii-naadam/ гэһэн сэдэбэй зурагуудынь хаража болоно.

Хөөрөөнтнай 2 минутын туршада үнгэрхэдөө, һонин удхатай, нютаг хэлэнэй аянгатай, өөрсэ бодолтой, хурса үгэтэй байха ёһотой. Түхэлөөрөө монологшье, зүжэглэмэлшье байжа болоно.

 

ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА

Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа, удаадахи мүрысөө дурадханабди.

БУЯН ХЭШЭГ УРЯАЛАЯ!

а) «Этигэл Хамбадаа Зальбарал». Уран гоёор, сээжээр уншалгын урилдаан. Командын гэшүүд жээрэбэй ёһоор тудаһан Зальбаралай бадагуудые уншаха http://ehehelen.ru/etigel-hambyn-zalbaral гэһэн сайтын номой һан соо Этигэлэй хамба ламын бүтээл татажа абаха.

б) «Доншуур маани» сээжээр гүйсэдхэхэ http://ehehelen.ru/donshuur-maani гэһэн хаягаар үгэнь үгтэбэ. Заатагүй нэгэ бадаг бүлэгэй гол дуушан гансаараа гүйсэдхэхэ, удаань бэшэниинь тодон абаад,саашань суг үргэлжэлүүлхэ жэшээтэй.

в) «Сагаан Дара Эхын магтаал» сээжээр гүйсэдхэхэ: http://ehehelen.ru/sagaan-darhin-sedhel-mete-hurdyn-magtaal-xiii-naadam

 

ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА

Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.

а) Уран гартан

Хүндэтэ басагад, гэртээ хониной арһа элдэхэ даабари үгтэнэ. Арһа элдэлгэ тухай Ивалгын дасан тусхай кино буулгажа, наадамай сайт дээрэ табинхай, тэрэниие анхарагты. http://ehehelen.ru/honinoj-arha-eldelge/ Гэртээ элдэһэн арһаараа басагаднай элдэб зүйлнүүдые бүтээжэ, оёдолой онол аргануудтай танилсадаг. Ажалдаа хэрэглэхэ утаһа, зүү, хурабша г.м. абаад ерэхэ хэрэгтэй.

17-дохи наадамда үгтэһэн ажалаа түгэсхэжэ байһан басагад оёһоноо дүүргээд, мүнөө наадамда ерэжэ, оёһоноо тушаагаад, сүлөөтэй болохот. Бэшэ оёдолшоднай урда наадамда эхилһэн ажалаа саашань үргэлжэлүүлхэ (ямар шатада хүрөөд ябаһаниинь багшада тэмдэглээтэй).

Хүндэтэ уран гартан! Арһаар юумэ бүтээхэ гээшэ урматай ажал.

Эсхэбэриһээ үлэһэн багахан танай ажал иимэ оноонуудаар сэгнэгдэхэ: арһа гараараа элдэлгэ – 10 оноо хүрэтэр, бэлэн арһа (худалдаанай) асарбал, 0 оноо абахат; оёдол – 5 оноо, гэрэй даабари дүүргэлгэдэ 5 оноо хүрэтэр табигдаха (оёхо арһан дэгэлэйнгээ эскиз, лекало бэлдэхэ гэһэн даабаритай байгаат).

Түрүүшынхиеэ ерэһэн басагадта оёдолой оньһотой танилсалга эхинһээнь үгтэхэ. Хүндэтэ басагад, энэ удаа ерэхэдээ, арһан дэгэлэй нэгэ эскиз; хэб, лекало; элдэһэн арһа; гадарай торго; урда наадамуудта оёһон бүхы эдлэлнүүдээ асарха (гутал, малгай-юудэн, бээлэй, хантууза г.м.) Танай бүтээлнүүдэй харалга эмхидхэгдэхэ. Бултандатнай амжалта, зохёохы ажалдатнай абьяас хүсэе!

АРҺА ЭЛДЭЛГЭ ТУХАЙ

1. Арһаяа уһанда дэбтээхын урдахана үлүү нооһыень хайшалжа абагты.
2. Дэбтээхэ раствор: 10 грамм дабһа 1 литр уһанда хэжэ худхагты, 0,5 формалин нэмэжэ болоно. Уһантнай ходо хүйтэн байха ёһотой, дэбтээхэ сагтнай арһанайнгаа бэлэн болоһонһоо дулдыдаха.
3. Пикель эдеэн: 10-12 грамм уксусна кислота 1 литр уһанда хээд худхаха, 50 грамм дабһа нэмэжэ дахин худхаха. Бэлдэһэн пикель эдеэн соогоо 8-10 час соо арһаяа байлгаха. Дараань арһаяа халимнажа, дахяад энэл эдеэн соогоо 6-8 саг дэбтээн байлгаха.
4. Арһаяа нооһоорнь газаашань харуулаад, 1 һүни дэлгээн  хонуулха.
5. Дубитель эдеэн: 4 грамм хромбит, 50 грамм дабһа хоёрые 1 литр уһанда хэжэ худхаха. Энэ бэлдэһэн раствортнай 20-25 градус байха ёһотой. Арһаяа энэ эдеэн соо дэбтээжэ, 10-12 сагай туршада дублени хэхэт. Эхин дээрээ һайса гэдэг худхаха шухала, дараань 1-2 саг болоод заабол худхажа байгты.
6. Арһаяа гаргажа, 8-10 сагай туршада дулаан газарта дэлгээгты (наран доро бэшэ).
7. Нейтрализаци:  1 литр уһанда 4 грамм сода хэгты. Худхаад, арһаяа зөөлэрүүлхын тула 3-4 сагай туршада энэ раствор соо байлгаха.  Энээниие хээгүйдэ арһан хахарха, муу болохо.
8. Арһаяа тоһодохо эдеэн: 50 грамм АИ 12 тоһон, 1 томо халбага привацел, 50 мг скипидар, 1 бага халбага сахар. Бүгэдынь худхаад, 1 литр бусалжа байһан уһа нэмээд, һайн худхаха. Сайхан һүнэй үнгэтэй болоһон энэ эдеэгээ арһандаа биирээр түрхихэ. Эдеэ һайса оруулһан арһа элдэхэдэ бэлэн.
9. Арһаяа хатаахадаа тойруулан татаха хэрэгтэй.

Асуудалнууд байбал, Сультим ламада хандагты: 8 (924) 657-53-00  

б) Модон дархан

18-дахи наадамда «Уран дархан» гэһэн урилдаанда зосоонь һү тараг суглуулжа бүлэдэг модон амһарта – һаба (бүлэмүүр….) болон айраг бүлэхэдэ хэрэглэгдэдэг, дороо һэрбээтэй худхуур, һабын хабхаг дархалаад асарха. Хэмжүүрээрээ һабатнай ажалдаа хэрэглэмээр байха зэргэтэй (юрэнхы хэмжүүрэй).

в) Уран баримал

Уран гартай хүбүүд, басагад! Үгтэһэн зураг хараад, гэртээ һорилго хэгты:

Найман хүлтэй, гарьдын толгойтой арсаланай бэетэй амитанай байдалыень олон янзаар бүтээхэ. Адлирхуу түхэлэй хүдэлмэри наадам дээрэ үгтэхэ. Гэртээ хэһэн хүдэлмэритнай сэгнэгдэхэгүй!

II ШАТА

БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. Хамба Ламын шан абалгын тэмсээн

Дэлхэйн гайхал боложо, буддын шажанай гүн шанарта удхые хизааргүй үндэртэ үргэжэ шадаһан 12-дугаар Бандида Хамба лама Даша-Доржо Этигэлов 2008 онһоо хойшо онсо саадын аргаар чойнжин лама Бимба Доржиевтай харилсан, дээдын номнол дамжуулна. Даабари: сэдэб бүхэнһөө өөрын дураар сургаалнуудые сээжэлдэгты, удха дээрэнь бодомжологты (1-55 сэдэбүүдһээ) http://ehehelen.ru/nomoi-san/.

16-дахи наадамһаа эхилжэ, Этигэл хамбын сургаалнууд сэдэбүүдтэ хубаагдан үгтэнэ, тус нааданда байгша 45 асуудалнууд дээрэ үшөө 24 нэмэгдэбэ. Урда тэмсээнүүдэй даабаринуудые дабтаха.

Этигэл Хамбын һургаалнууд http://ehehelen.ru/etigel-hamba-lama-buyan-tuhaj-hamba-lamyn-shan-abalgyn-temseen/

Шагналга тухай

1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха. Наадамда хабаадаһан һурагшадта ба багшанарта баталамжа һуралсалай шэнэ жэлэй 3-дахи урилдаанай удаа үгтэхэ.

ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ

С.Д. Бабуев, Ц.Ц. Бальжинимаева. «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи»;

«Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг» гэhэн бүлэгүүд.

«Учение Пандито Хамба Ламы Д.Д.Этигэлова» 2016

«Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи» 2016

«Буряад үнэн» һонин болон бусад сонин, сэтгүүл ба номууд;

Ц. Б. Будаев «Оньһон үгэ оншотой» У-Ү., 1988

И. Мадасон «Буряад арадай оньһон, хошоо үгэнүүд», У-Ү, 1960

http://ehehelen.ru

Сүлжээндэ ороод, фейсбук холбоондо Хамба лама Дамба Аюшеевэй хуудаһа хараха.

Ямар нэгэн асуудалай гарабал, аймагайнгаа шэрээтэ ламанарта, мүн энэ сахим хаягаар хандажа болохо: exexelen@gmail.com Я. Ц. Ивахиновагай гар утас: +7 951 636 9069