«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ»
Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын 15 наадам
Буддын шажантанай заншалта Сангхын дурадхалаар эмхидхэгдэнэ
Эбээн тэдхэгшэ: «Абсолют» гэһэн хамжаануудай бүлгэм
«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн hургуулинууд хоорондын Ивалгын дасанда үнгэржэ байдаг заншалта буряад хэлэнэй наадам 2016 оной 12 һарын 23-24-дэ үнгэрхэнь.
Наадамай зорилгонууд
- Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлөөхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ.
- Хүүгэд, залуушуулые буряад хэлэ үзэхэдэнь урмашуулан дэмжэжэ, түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг, түүхые саашань арьбадхан болбосоруулха хүсэл түрүүлжэ, түрэл арадай баялиг болохо эжы, абынгаа хэлэ хүндэлэн үргэмжэлүүлжэ һургаха.
- Эхэ хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха зорилготойгоор үнгэрхэ даабаринуудаа үргэдхэхэ, хүүгэдэй зохёохы арга боломжо хурсадхаха
Наадамай үнгэрхэ болзор, хаяг:
- Наадамай I, II шатанууд 2016 оной 12 һарын 23-да «Даши Чойнхорлин» гэһэн Буддын шажанай Ехэ һургуулида үнгэрхэ (Ивалгын дасан). Бүридхэл: 12 һарын 23-да үглөөнэй 9:00 сагһаа 10:00 саг хүрэтэр.
- 12 һарын 24-дэ БГТРК-да наадамай 9-дэхи телевизионно шата үнгэрхэ.
Наадамда хабаадагшад
Долоон хүнһөө бүридэһэн бүлгэм соо эхин, дунда, ахамад ангинуудай һурагшад заатагүй орохо ёһотой. Бүлгэмэй бүридэлдэ 70 хубинь басагад байха зэргэтэй (басагад буряад заншалаар үһэеэ гүрэхэ).
Наадамай эрилтэнүүд
- Наадамда хабаадагшад түрэл хэлээрээ сүлөө сэдэбээр хөөрэлдэхэ, һанал бодолоо найруулан зохёохо дадал, дүршэлтэй байха.
- Нютаг бүхэниие түлөөлжэ ерэһэн хабаадагшад өөрынгөө нютаг хэлээр хэлэхэ, хөөрэхэ, мүрысөөгөө хамгаалха
Нэмэлтэ мэдээсэл:
- Хүндэтэ һурагшад, тус наадамнай Буддын шажанай Ехэ һургуулиин танхимууд соо үнгэрхэ. Командын гэшүүд танхимуудаар таража, туд тудтаа даабаринуудые дүүргэхэ. Командын гэшүүдэй абаһан баллнуудаар һууринууд олгогдохо.
- Эрхим хүдэлмэринүүдтнай нютагайтнай үдэр ФМ радиогоор дамжуулагдаха.
- Даабаринуудай ехэнхи хубинь (Этигэл Хамбын зальбарал, Доншуур маани, Сагаан Дари эхын магтаал гээд…) урда наадамуудта үгтэһэн байна, тиимэһээ дабтан шэнжэлхэ литература сайтаһаа олохот.
НААДАМАЙ ШАТАНУУД
Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.
Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.
I ШАТА
- МОРИН ТАЛА
а) Нютаг хэлэнэй толи
б) Хоёр хэлэ тэгшэ мэдэе!
- ХОНИН ТАЛА
а) Блиц-урилдаан
б) Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй
- ҮХЭР ТАЛА: Баян хэлэтэй арад – ерээдүйтэй!
а) Хэнэй хэлэн баян бэ?
б) «Этигэл Хамбын сургаалаас насанда хэрэглэхэ шухал бодолнууд»
в) Оньһон үгэ оностой, олоной үгэ тудастай
- ЯМААН ТАЛА: Буян хэшэг уряалая!
а) Этигэл Хамбадаа Зальбарал
б) Доншуур маани
в) Сагаан Дара Эхын магтаал
- ТЭМЭЭН ТАЛА
а) Уран гартан
б) Уран баримал
II ШАТА
БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. Хамбын шан абалгын тэмсээн
НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД
I ШАТА
ШАГАЙН МОРИН ТАЛА
Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын мүрысөөн.
МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ
Аймаг ________________________________________Һургуули______________________
Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ _______________________________________
Холбоо бариха утаһан, e-mail:__________________________________________
Гэрэй хаяг:___________________________________________________________
Багшын паспортын дугаар болон хэзээ, ямар байгуулга олгоһон тухай мэдээсэл:
______________________________________________________________________
ИНН, СНИЛС:_______________________________________________________________
а) Буряад хэлэнэй нютагай аялгын толи
Толи хэблэлдэ бэлдэжэ дүүргэһэн бүлэгүүдһээ бэшэд урда урилдаанда үгэһэн даабаринуудаа дабтанабди. Эгээ һүүлшын эльгээһэн толинуудаар ажаглалтанууд:
Эгээ шухала ажаглалта гэхэдэ, бүхы толинууд буряад шрифтээр тоншоотой бэшэ!
Толиин маяггүй (оформление): гол үгэ жирным шрифтом, саашань хэлэлгын хуби зааха, удхань ба жэшээ. Жэшээгээ ород хэлэн дээрэ оршуулха!
Мүнөөдэрэй мүрысөөндэ эльгээгдэһэн толинуудаар гэхэдэ, иимэ:
1. Толидоо жэшээ оруулаагүй гэхэдэ: Баргажанай Хилганын һургуули, хотын 56-дахи һургуули, үшөө Хяагтын Хүдэрэ-Сомон, Баян-Булагай һургуулинууд аб адли!? 2. Зарим үгэнүүдэйнгээ удха тайлбарилаагүй, миин бэшээд орхижорхинхой гэхэдэ: Ехэ-Нугын (Хяагта), Загастай (Сэлэнгын), Хэжэнгын, Галтайн (Мухар-Шэбэрэй) һургуулинууд.
3. Толинуудтаа хэлэлгын заагаагүй – Гильбирын һургуули, Баргажанай Хилганын һургуули.
4. Һайн бэлдэгдэһэн, харин хэмжээгээрээ багахан толи Дэрээнэй һургуули.
5. Оронгын һургуулиин толи соо ганса иигээд лэ бэшээтэй: аса – вилы, айлшан – гость. Тиигээд дүүрээ, хэлэлгын хуби, удха тайлбари, жэшээгүй!
Үшөө дахин буряад шрифтээр бэшэгты!
Эльгээхынгээ урда шалгыт даа, буряад үгэнүүд алдуутай бэшэгдэнхэйнь үсөөн бэшэ – эшхэбтэр!
Хэһэн хүдэлмэриеэ ба мэдүүлгэеэ 12 һарын 20 болотор exexelen@gmail. com гэһэн сахим хаягаар эльгээгты.
б) Хоёр хэлэ тэгшэ мэдэе!
Хүүгэдэй хүдэлмэри шалгахадаа,үгүүлэлэй удха нютаг хэлэн дээрээ хэр зүб дамжуулагдаһаниинь шухалада тоологдохо. Үгтэһэн үгүүлэл 45 минута соо оршуулаад, удхыень сээжээр дамжуулха
ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА
Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи мүрысөөн.
а) ehehelen.ru сайт дээрэһээ «Гэрэй даабари» гэһэн хуби сооһоо сэдэбүүдые анхарагты (Һүн, мяхан, талхан, ургамалаар буйлуулһан эдеэн…). Уридшалан http://ehehelen.ru/blits-urildaan-xv-naadam/ гэһэн сайт дээрэ эдэ сэдэбүүдээр үгтэһэн асуудалнуудһаа тэрэ дороо нэгэ үгөөр, мүн богонихон мэдүүлэлээр харюусаха асуудалнууд үгтэхэ.
б) «Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй» гэһэн урилдаанда команда бүхэн «Гэрэл зурагай түүхээр…» “Буряад үнэн” сониной “Үнгэрһэн сагай агшам” гэһэн түсэлэй түхэлөөр үнгэрхэ урилдаан. Нютагайнгаа зоной ажабайдалһаа буулгаһан гэрэл зурагуудай (үни холын сагта буулгагдаһан байбал, ехэ һонин байгаа) түүхэ,дасан,субаргануудай барилга болон гэрэл зурагуудай хабаадагшад тухай мэдээн, хэнэй, хэзээ, ямар ушараар г.м. асуудалнуудта харюу бэлдэн, хөөрөө дэлгэлгэдэ 1,5-2 минута үгтэхэ. Гэрэл зурагуудаараа презентаци хээд асарха.
Ажаглалта: заатагүй түрэл гарал тухайгаа хөөрөө дэлгэхэ гэһэн зорилго бү табигты. Бүгэдэндэ мэдээжэ уран зохёолшод, уран бэлигтэн, тамиршад тухай сэдэбүүд удаадахи наадамуудта үгтэжэ болохо.
ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА
«Үнеэтэй айл үлдэхэгүй, булагтай газар гандахагүй» гэһэн үгын ёһоор гандашагүй абьяас бэлигээ харуулха мүрысөөн.
БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ!
а) Хэнэй хэлэн баян бэ?
- Бэеын тамирта туһатай, һайн шанартай эдеэ хоол яажа бэлдэхэ тухай мэдэсэ шалгалгын урилдаан http://ehehelen.ru/henej-helen-bayan-be-xv-naadam/ сайт дээрэ эдеэ хоолой зүйлнүүдэй янзанууд үгтэхэ. Хабаадагшад тусхайлан үгтэһэн сэдэбүүдээр рецептнүүдые тааруулаад, жюридэ уранаар, тодорхойгоор хөөрэхэдөө, хүндын ёһололдо хэлэгдэдэг үгэнүүдые хэрэглэхэ гэжэ оролдогты! (биледэй гурим).
- «Этигэл Хамба ламын сургаалаас насанда хэрэглэхэ шухал бодолнууд» тухай сээжэ мэдэсэтэй байха http://ehehelen.ru/nomoi-san. Эндэ үгтэһэн шухала бодолнуудые нютаг хэлэнэй үгүүлбэритэй болгоод сээжэлдэгты.
б) «Оньһон үгэ оностой, олоной үгэ тудастай» http://ehehelen.ru/onhon-uge-onostoj-xv-naadam/ дээрэ хэдэн бүлэг оньһон үгэнүүд үгтэхэ. Даабари: шэлэһэн оньһон үгынгөө удхаар шог удхатай хөөрөө бэлдэхэт. Хөөрөөгөө дүүргэхэдээ, тэрэ оньһон үгөөрөө тобшолхот. Жэшээнь, энэ ушарай удхаар «Толгойдоо мэдэгдэдэг хэлэн һайн, тогоондо зохидог барюул һайн» гэжэ араднай дэмы хэлсээгүй байна даа гэжэ ойлгохоор.
ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА
Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа, удаадахи мүрысөө дурадханабди.
БУЯН ХЭШЭГ УРЯАЛАЯ!
а) «Этигэл Хамбадаа Зальбарал». Уран гоёор, сээжээр уншалгын урилдаан. Командын гэшүүд жээрэбэй ёһоор тудаһан Зальбаралай бадагуудые уншаха www.ehehelen.ru гэһэн сайтын номой һан соо Этигэлэй хамба ламын бүтээл татажа абаха.
б) «Доншуур маани» сээжээр гүйсэдхэхэ http://ehehelen.ru/donshuur-maani гэһэн хаягаар үгэнь үгтэбэ. Заатагүй нэгэ бадаг бүлэгэй гол дуушан гансаараа гүйсэдхэхэ, удаань бэшэниинь тодон абаад,саашань суг үргэлжэлүүлхэ жэшээтэй.
в) «Сагаан Дара Эхын магтаал» сээжээр гүйсэдхэхэ: http://ehehelen.ru/sagaan-darhin-sedhel-mete-hurdyn-magtaal-xiii-naadam
ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА
Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.
а) Уран гартан
Хүндэтэ басагад, гэртээ хониной гурбан арһа элдэхэ даабари үгтэнэ.
Арһанда тусхай һубаряагаар эдеэ түрхижэ, шударжа, сэбэрлэжэ, угаажа болбосоруулаад, юумэ оёхоор болгохые арһа элдэхэ гэдэг. Энэ хүдэлмэри яажа эмхидхэхэб гэжэ тодорхойлое:
- Энэ жэлэй 3 арһанай нооһыень хайшалаад, дабһатай уһан соо шиихаад, 7-8 час соо бариха (1-2 кг дабһан, 3 арһанай сүлөө эрьелдэжэ байхаар уһан хэгдэхэ).
- Уһанһаа арһануудаа гаргаад, хүрьһыень(мездра) хюһаха, удаань тусхай бодос (раствор) арһандаа түрхихэ (1 литр уһанда 50 грамм 70% уксусна кислота. Уһанай шэрүүн байбал, 200 гр. сода хэжэ уһаа зөөлэрүүлхэ). Һүүлдэнь арһаяа үшөө 6 часай туршада уһан соо байлгаха.
- Арһаяа сэбэр уһан соо угаагаад хатааха, удаань дотор талаһаань эмульси түрхихэ. Нэгэ арһандатнай 200-300 грамм эмульси орохо. Арһа элдэлгэдэ тон хэрэгтэй болохо зүйл – эмульси ВСГТУ-гай кожа-мех факультедэй кафедрада хандажа абахада болохо. Утасайнь дугаар: 89021676824.
- Арһаяа элдэхэ, сэбэрлэхэ, халимнаха (снимать остатки жира со шкуры) Тусхай бэлэдхэл хэжэ, энэ ажал дүүргэнэбди (1 литр халуун уһанда 10 грамм 12-дохи номерой индустриальна тоһо нэмэнэбди. Дээрэнь 1 грамм превоцела, 2-3 дуһал скипидар нэмээд, халуун уһанда худхаха. (12-дохи номерой тоһоной үгы байбал, 20-дохи номерой индустриальна тоһо адли хэмжээгээр 5-дахи номерой тоһонтой холижо бононо). Энэ бэлдэһэнээ арһандаа түрхихэ, гараараа эмиржэ, арһаяа элдэхэ хэрэгтэй. Индустриальна тоһо, превоцелла тухай нютагайнгаа шэрээтэ ламанарта мүн Зоригто ламада хандан энэ утасаар, 8 983 429 9855 зүбшөөл абажа болоно.
Мүн арһа элдэлгэ тухай Ивалгын дасан тусхай кино буулгажа, наадамай сайт дээрэ табинхай, тэрэниие анхарагты. https://www.youtube.com/watch?v=Fgr9PbPGbV4 (17 минутаһаа хараха).
Хэрэглэһэн зүйлнүүд юундэ туһатайб гэжэ анхарагты!
– Уксусна кислота – арһаяа элдэб микробһоо сүлөөлнэ;
– Эмульси – арһаяа бүхэ болгоно;
– Индустриальна тоһон – арһа зөөлэрүүлнэ;
– Превоцелла – тоһо, өөхэнһөө сэбэрлэнэ;
– Скипидар – арһандаа хэрэгтэй бодос шэнгээнэ.
Гэртээ элдэһэн арһаараа мүрысөөнэй үедэ басагаднай мэргэжэлтэдэй хүтэлбэри доро мүнөө үедэ хэрэглэхээр зүйлнүүдые бүтээхэ, оёдолой шэнэ онол аргануудтай танилсаха. Ажалдаа хэрэглэхэ утаһа, зүү, хурабша г.м абаад ерэхэ хэрэгтэй.
Урилдаанай энэ шатада багшын хүтэлбэри доро элдэһэн арһаараа шэнэ урлал бүтээхэ.
Хүндэтэ уран гартан!Арһаар юумэ бүтээхэ гээшэ урматай ажал . Танай ажал иимэ оноонуудаар сэгнэгдэхэ: арһа гараараа элдэлгэ — 10 оноо хүрэтэр, бэлэн арһа (худалдаанай) асарбал, 0 оноо абахат; оёдол – 5 оноо, гэрэй даабари дүүргэлгэдэ 5 оноо хүрэтэр табигдаха (оёхо арһан дэгэлэйнгээ эскиз, лекало бэлдэхэ гэһэн даабаритай байгаат)Эгээ түрүүшынхиеэ ерэһэн басагадта оёдолой оньһотой танилсалга эхинһээнь үгтэхэ. Бултандатнай амжалта, зохёохы ажалдатнай абьяас хүсэе!
б) Модошо дархан (Модон дархан)
Энэ мүрысөөндэ ерэхэдээ, хүбүүд багахан абдар дархалха модо, хэрэгсэл абаад ерэхэ . Багшын хүтэлбэри доро тус ажалай гурим, һубарил сахин, түргөөр, нягтаар, зүбөөр абдараа дархалжа дүүргэхэ.
в) Уран баримал. Ерэхэ жэл угтуулан, тахяагай дүрэ пластилинаар бэлдээд ерэхэ. Эгээ эрхим хүдэлмэринүүдые сувенир болгон шудхаха арга байха. Урилдаанай үедэ хэхэ даабари багша үгэхэ.
БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. Хамба Ламын шан абалгын тэмсээн
«Буряад дасангуудай сахюусанууд, субарганууд, нангин шүтөөн газарнууд», «Изагуурай 5 бурхад»…», «Бэе, хэлэн ба сэдьхэлээр үйлдэдэг 10 нүгэл ба буян» http://ehehelen.ru/hamba-lamyn-shan-abalgyn-temseen-xv-naadam/ .
1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха. Наадамда хабаадаһан һурагшадта ба багшанарта баталамжа һуралсалай шэнэ жэлэй 3-дахи урилдаанай удаа үгтэхэ.
ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ
С.Д. Бабуев, Ц.Ц. Бальжинимаева. «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи»;
«Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг» гэhэн бүлэгүүд.
«Учение Пандито Хамба Ламы Д.Д.Этигэлова» 2016 г.
«Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи» 2016 г.
«Буряад үнэн» һонин болон бусад сонин, сэтгүүл ба номууд;
Ц. Б. Будаев «Оньһон үгэ оншотой» У-Ү.,1988
И. Мадасон «Буряад арадай оньһон, хошоо үгэнүүд», У-Ү,1960
В. Махатов, Х. Цыденова «Алтан гадаһан» У-Ү,2008
Сүлжэндэ ороод, фейсбук холбоондо Хамба лама Дамба Аюшеевэй хуудаһа хараха.
Ямар нэгэн асуудалай гарабал, аймагайнгаа шэрээтэ ламанарта, мүн энэ сахим хаягаар хандажа болохо: exexelen@gmail.com Я. Ц. Ивахиновагай гар утас: +7 951 636 9069