БУДДЫН ШАЖАНТАНАЙ ЗАНШАЛТА САНГХА
«ДАШИ ЧОЙНХОРЛИН» БУДДЫН ШАЖАНАЙ ЕХЭ СУРГУУЛИ
«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ»
Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын 48-дахи наадам
2022 оной декабриин 23
Эбээн тэдхэгшэ: «Титан» хамжаан
НААДАМАЙ ЗОРИЛГОНУУД
– Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлээхэ, эхэ хэлээ хүндэлхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ
– Наадамай гол зорилго – аман хэлэ хүгжөөхэ, нютаг хэлэнэй үгүүлбэриин аялга һайн ойлгохо, хэлэхэ дадалтай болгохо. Эхэ хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха даабаринуудаа үргэдхэхэ.
– Түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг үзэхэ хүсэлынь урмашуулан дэмжэхэ, хүүгэдэй урлаха, зохёохо арга боломжо хурсадхаха.
НААДАМАЙ САГАЙ ХУБААРИ
Анхарагты!!! «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн hургуулинууд хоорондын наадам Ивалгын дасанда 2022 оной декабриин 23-да, үглөөнэй 10 сагта эхилхэ.
НААДАМАЙ ЭРИЛТЭНҮҮД
– Мэдүүлгэ, Согласие дансануудаа декабриин 20 болотор exexelen@mail.ru гэһэн сахим хаягаар эльгээгты.
НААДАМАЙ ШАТАНУУД
Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.
Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.
II ШАТА
МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ
12 һарын 20 болотор exexelen@mail.ru хаягаар эльгээхэ.
Аймаг ________________________Һургуули___________________________
Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ ______________________
Холбоо бариха утаһан, e-mail: ____________________________________
Хабаадаха үхибүүдэй обог, нэрэ, анги:
1.
2.
3.
НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД
I ШАТА
ШАГАЙН МОРИН ТАЛА
Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын урилдаан.
Бэлигүүн толи. Хоер ёслолой абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толи гэсэн үйлэ. 1-дэхи бүлэг (10 оноо) Э-Х. Галшиевай «Бэлигүүн толи» һүүлшын хэблэл, толи.
Даабари: «Хоер ёслолой абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толи гэсэн үйлэ». 1-дэхи бүлэгэй 1-137 сургаалнуудһаа хоёрыень шэлэн абаад, мем, уряа, зарлал зураг болгогты, тэрэ ажалаа хамгаалагты.
Э-Х. Галшиевай «Бэлигүүн толи» һүүлшын хэблэлэй бүхы бүлэгүүд тухай эхин ойлгосотой болоот. Мүнөө дахин энэ зохёолойнгоо 1-дэхи бүлэгтэ бусаад, сургаалнуудаа тон наринаар шэнжэлэн, даабариингаа эрилтэ гүйсэд дүүргэхые оролдогты.
Танай зорилго хадаа сургаал соохи үйлэ ушарай һубарил зураглан харуулха бэшэ, һургаалай юрэнхы удха өөһэдөө ойлгожо мем зураха, тэрэнээ хөөрэжэ шадаха.
P.S «Плакат» гэжэ үгэ оршуулхада уряа, зарлал болохоор зурагууд гээд толи соо үгтэдэг. Һүүлэй үедэ интернет соо плакадай зорилгодо дүтэрхы «мем» гээд нэрлэгдэһэн урлалай зүйл хэрэглэгдэдэг болонхой гэжэ ажаглахаар. «Мем» гэжэ урлалай янза тухай бэшэхэдээ, зураг, фото- зураг, видео, үгэ, мэдүүлэл, элдэб тэмдэг, үнгэ, смайлик хэрэглэн, ямар нэгэ ойлгосо олондо мэдүүлхэ, ойлгуулха, тарааха арга гэнэ. Сургаалай удха зүбөөр гаргаха гэжэ оролдогты, нютагайнгаа ламанартай зүбшэн хөөрэлдэгты.
ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА
Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи тэмсээн
а) «Баян хэлэтэй арад – ерээдүйтэй» номинацида (3-4 мин.)
Хүндэтэ үхибүүд!
«Баян хэлэтэй арад – ерээдүйтэй» номинацида үгтэхэ даабариин удха хубилгагдаба. Урда жэлнүүдтэ найруулга, үгүүлэл, оршуулга бэлдээд ерэдэг байгаат.
Энэ һуралсалай жэлдэ биледэй гуримаар буряад хэлэ хэр зэргэ мэдэхые элирүүлһэн даабари хэхэт. Мүнөө үгэнүүдэй удха тайлбарилан урилдахабди. Табан даабари үгтэхэ, даабари бүхэн 0-2 оноогоор сэгнэгдэхэ. Даабари сээжээр дүүргэгдэхэ.
Жэшээнүүд:
- Эдэ үгэнүүдые ямар үгэ холбохо аргатайб. Нэрлэгты. Гүйхэ, урилдаха, һүрэхэ, барилдаха, тулалдаха. . . Тамир
- Ородһоо буряадта өөрынгөө ойлгоһоор оршуулагты: благожелательный, доброжелательный, добродушный, отзывчивый, сердечный, душевный.
Аша туһа хүсэгшэ, һайхан хүсэлтэй, зөөлэн сэдьхэлтэй, туһалха хүсэлтэй, үнэн зүрхэнэй, сэдьхэлэй дулаанай.
- Үгын удха тодорхойлогты. «Һаахалзаха» гэһэн үгэ бэеэ дээгүүр һайрхаха гэнэ гү, али баярлаха, хүхихэ гэнэ гү? Һаахарха, һайрхаха гэнэ
- Энэ юун бэ? Номин, оюун, шүрэ, субад. Үнэтэ шулуун
- Энэ үгын удха тайлбарилагты. Түлгэ – нэгэ жэл болоһон хурьган
Декабриин 23-да үнгэрхэ наадамда иимэ түхэлэй даабаринууд үгтэхэ:
1-дэхи даабари: үгтэһэн үйлэ үгэнүүд ямар үгэ тодорхойлжо болохоб гэжэ бодогты.
«Эндэ үгтэһэн гүйхэ, урилдаха, һүрэхэ, барилдаха, тулалдаха гэһэн үгэнүүд бэе һорилгодо, тамирай нааданда хэрэглэдэг, тиимэһээ «тамир» гэжэ үгэтэй холбон хэлэхээр» – гэһэншүү … харюу байхаар һанагдана.
2-дохи даабарида үгтэхэ биледүүд наадамай урда бүридхэгдэхэ. Оршуулагдаха үгэнүүдые таанадтаа уридшалан үгэнэбди. Билед бүхэн соо эндэһээ 7-7 үгэ орохо. Эдэ үгэнүүдые буряадшалхат, өөрын тайлбари үгэхэт.
Нэгэ ойлгосо удхаараа дүтэрхы байхадань, синоним болохо үгэнүүдые хэрэглэнгүй, бүхы ушарта. . . нэгэл үгөө хэлэнэбди. Жэшээнь, даабари соо үгтэһэн благожелательный, доброжелательный, добродушный, отзывчивый, сердечный, душевный үгэнүүдые хэрэглэмээр байгаашье һаань, «һайн хүн» гэхэһээ ондоогоор хэлэнэгүйбди. Энэ хадаа хэлэнэймнай нөөсын тон багахан байһые, үгын удха гүйсэд ойлгодоггүйемнай гэршэлнэ ха юм даа.
Буряад үгэнүүдэй удха элирүүлхэдэ «Орос-монгол толь», «Буряад-ород толи», «Буряад-ород толи» нютаг үгэнүүдэй толи хэрэгтэй болохо.
Энэ даабарида үгтэхэ үгэнүүд. Ородһоо буряадта өөрынгөө ойлгоһоор оршуулагты:
Великолепный, красивый отличный, обворожительный, похвальный, чудесный, превосходный, смешной, забавный, игривый, смехотворный, потешный, уморительный, весёлый, безалаберный, аккуратный, бойкий, жестокий, истинный, упорный, худощавый восприимчивый, бережливый, гуманный ехидный, захудалый, заядлый, зоркий, изнеженный, лощёный, неисправимый, громогласный, шумовой обязательный, невежливый, незаурядный, непутёвый, полоумный, популярный, стремительный, сумасшедший, злой, злопамятный, злополучный, злостный, злорадный, зловещий, зловредный, бесшабашный, бесправный, ворчливый, эффективный, чувствительный, юркий, яростный эрудированный, воспитанный, преданный, открытый, понимающий, безупречный, заботливый, непобедимый, державный, здоровый, прочный, выносливый, нетерпимый, неуклюжий, неудовлетворённый, неспокойный, нескромный, нечёсаный, нечестный, дружелюбный, вежливый, внимательный, добрый, очаровательный, любезный, приятный, хриплый, многоголосый, горластый, невоздержанный, строптивый, робкий, боязливый, малодушный, пугливый, малообщительный, небрежный, неактивный, догадливый, сообразительный, дальновидный, понимающий, смышлёный, умный, разумный, знатный, лицемерный,
3-дахи даабари: Үгын удха тодорхойлогты. «Асуудалнууд, тестнүүд, оршуулганууд» номой 94-95 хууд.
4-дэхи даабари: Энэ юун бэ? «Асуудалнууд, тестнүүд, оршуулганууд» номой 96, 107-114 хууд.
5-дахи даабари: «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи».
б) Бүлэгэй нэгэ гэшүүн сайт дээрэ регистраци хэхэ, удаань маанадай дурадхаһан тест энэ урилдаанда ороод, дүүргэхэ аргатай. Сайт https://xesheel.exexelen.ru/ Как проверять вопросы: дээрэ үгтэһэн тестнүүдээр бэеэ һорихо, мэдэсээ бэхижүүлхэ аргатай. Регистрация и запись на курс: https://disk.yandex.ru/i/qnlziaYiWptcmg
Тестовэ даабари дүүргэлгын даабарида бүлэгһөө 1 хүн орохо ёһотой. Асуудалнуудые яагаад шалгажа болохоб? Энэ сэдэбээр урилдаанда бэлдэхэдээ, https://buryadxelen.com/ сайт дээрэ байһан тестнүүдээр, мүн Я.Ивахиновагай «Асуудалнууд, тестнүүд, оршуулганууд» номой 112-115 хууд. үгтэһэн «Даян дэлхэй» гэһэн сэдэбээр үгтэһэн асуудалнуудые харагты.
в) Хүндэтэ үхибүүд! «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн 48-дахи наадамда буряад хэлэн дээрэ «Нордобой Эрдэни ахайн домогууд» гэһэн бүлэгтэ үгтэһэн табан домогто 5 пост-мэдээ эльгээхэ:
1) Долоон бурханай домог.
2) Үхэрэй 12 жэлдэ ороһон тухай домог.
3) Барасай 12 жэлдэ ороһон тухай домог.
4) Галуу шубууд юундэ хушууржа ниидэдэг бэ.
5) Алтан хараасгай хүн түрэлхитэн хоёрой холбоо тухайһанамжаа бэшэхэ:
«Нордобой Эрдэни ахайн домогууд» бүлэгтэ орогты (вступить в группу), лайк табигты, нүхэдтэеэ хубаалдагты. Эдэ домогуудаар табан һанамжа-пост бэшэн бэлдэхэдээ, дуугаржа байһанаа видео, аудио буулгажа болоно, үгышье һаа текстэдээ гэрэл зураг табижа болохо.
Энэ ажалаа декабриин 20 болотор эльгээхэдээ, эдэ эрилтэнүүдые анхарагты:
– зохёолой удха юрэ хөөрэхэгүй, өөртөө юу ойлгожо абаһанаа тодолон бэшэхэ гү, али зугаалха;
– дамжуулһан мэдээнтнай уншагшадта һонин байха зэргэтэй;
– 300 тэмдэгһээ бага бэшэ хэмжүүрэй байха.
Хэһэн ажалайнгаа скриншодуудые, Word дансаяа exexelen@mail.ru хаягаар декабриин 20 болотор эльгээгты.
ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА
Буян хэшэг уряалая
«Этигэл Хамбын зальбарал » уншахадаа, үгэнүүдынь зүбөөр, сээжээр, тодоор үгүүлэн, бүлэгөөрөө уншаха гэһэн даабариин эрилтэ дүүргэхэ шухала!
www.ehehelen.ru гэһэн сайтын номой һан соо «Этигэл Хамбын зальбарал» татажа абаад, зүбөөр үгүүлэн уншаха (юрэ уншалга). Хоороор уншахынгаа урда һурагшад нэн түрүүн өөһэдынгөө нэрэ, нютаг, бүлэг- һургуули, ангияа хэлэхэ.
ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА
Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа орохо урилдаанаймнай түхэл ондоо болоо.
Оёдолшо басагад арһан урлал, һэеы урлал гэһэн хоёр шэглэлээр хүдэлхэ. Урда урилдаанда ороһон басагад оёжо эхилһэн бээлэй, һэеы шаахайгаа (тапочки) дүүргээд асарха.
Арһан урлалда орохо оёдолшодто сээжэбшын хэб, хониной элдэһэн арһа бэлдээд асарха даабари үгтэнэ.
Һэеыгээр урлал хэхэ басагад багахан үхибүүнэй (1-4 наһанай гү, али өөрын дураар шэлэхэ) комбинезоной хэб хээд асарха. Наадамда һэеыгээр үмдэ, курткатай комбинезон багшатаяа суг оёжо эхилхэ даабари үгтэхэ.
ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА
Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.
а) Модон дархан
Бадра угалза
б) УРАН БАРИМАЛ (пластилин)
10 х 08 см хэмжүүртэй Хилэнсэ хорхой
ШАНГУУД ТУХАЙ
1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха.
ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ
- С.Д. Бабуев, Ц.Ц. Бальжинимаева «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» У-Ү, 2004;
- https://buryadxelen.com/»Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Минии бэе», «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг»;
- «Учение Пандито Хамба Ламы Д.Д.Этигэлова», 2016, 2017, 2018, 2019; 2020; 2021. Ссылкэ: https://docs.google.com/document/d/1ejak22tQ0qVnAr_lr8LIgBuv7La NDtRtdbjHDGftpQs/edit#heading=h.3dpy54d6sgj9
- «Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи», «Даши Чойнхорлин» университедэй хэблэл, Ивалга, 2016 он;
- «Буряад үнэн» сонин болон бусад сонин, сэтгүүл, номууд;
- Галдан Ленхобоев «Ашатын һайхан заяан» ном татажа абагты: http://soyol.ru/culture/books/4356/
- Лодон Линховоин «Лодон багшын дэбтэрһээ» ном татажа абагты: http://soyol.ru/culture/books/4357/
- Сүлжээндэ ороод, фейсбук холбоондо Хамба лама Дамба Аюшеевэй хуудаһа хараха;
- «Буряад хэлэнэй тобшо тайлбари толи», У-Ү, 2004
- http://soyol.ru/bur/
- 11. Л.Шагдаров. К.Черемисов. Буряад-ород толи, У-Ү, 2006
Социальна сетьнүүд соо хубаалдаха
