«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ» БҮГЭДЭ БУРЯАДАЙ ҺУРГУУЛИНУУД ХООРОНДЫН 9-ДҮГЭЭР НААДАМ
Буддын шажантанай заншалта Сангхын дурадхалаар эмхидхэгдэнэ
Эбээн тэдхэгшэ:
«ТИТАН» гэһэн хамжаануудай бүлэг
- НААДАМАЙ ЗОРИЛГОНУУД:
- Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлөөхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ.
- Хүүгэд, залуушуулые буряад хэлэ үзэхэдэнь урмашуулан дэмжэжэ, түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг, түүхые саашань арьбадхан болбосоруулха хүсэл түрүүлжэ, түрэл арадай баялиг болохо эжы, абынгаа хэлэ хүндэлэн үргэмжэлүүлжэ һургаха.
- НААДАМАЙ ҮНГЭРХЭ БОЛЗОР, ХАЯГ:
- Наадамай I, II шатанууд 2016 оной 1 һарын 29-дэ «Даши Чойнхорлин» гэһэн Буддын шажанай Ехэ һургуулида үнгэрхэ (Ивалгын дасан). Бүридхэл: 1 һарын 29-дэ үглөөнэй 9:00 сагһаа 10:00 саг хүрэтэр.
- Наадамай III шата: 1 һарын 30-да БГТРК-да наадамай телевизионно шата үнгэрхэ.
- Наадамда хабаадагшад
Долоон хүнһөө бүридэһэн бүлгэм соо эхин, дунда, ахамад ангинуудай һурагшад заатагүй орохо ёһотой. Бүлгэмэй бүридэлдэ 70 хубинь басагад байха зэргэтэй (басагад буряад заншалаар үһэеэ гүрэхэ). Командын гэшүүд Буддын шажанай Ехэ һургуулиин танхимуудаар таража, туд тудтаа даабаринуудые дүүргэхэ.
- Наадамай эрилтэнүүд
- Наадамда хабаадагшад түрэл хэлээрээ сүлөө һэдэбээр хөөрэлдэхэ, һанал бодолоо найруулан зохёохо дадал, дүршэлтэй байха.
- Нютаг бүхэниие түлөөлжэ ерэһэн хабаадагшад өөрынгөө нютаг хэлээр хэлэхэ, хөөрэхэ, мүрысөөгөө хамгаалха шухала.
НААДАМАЙ ШАТАНУУД
Табан хушуу мал гэгдэһэн мори, үхэр, хони, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ түрэл хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй. Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.
I ШАТА
- МОРИН ТАЛА: БУРЯАД ХЭЛЭНЭЙ НЮТАГАЙ АЯЛГЫН ТОЛИ
- ХОНИН ТАЛА: МЭДЭЖЭ ЯБАБАЛ, БУЛТАНДА ТУҺАТАЙ
- ҮХЭР ТАЛА: БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ!
- ЯМААН ТАЛА: БУЯН ХЭШЭГ УРЯАЛАЯ!
- ТЭМЭЭН ТАЛА: УРАН ГАРТАН
II ШАТА
БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ: ХАМБЫН ШАН АБАЛГЫН ТЭМСЭЭН
III ШАТА
НААДАМАЙ ТЕЛЕВИЗИОННО ШАТА. БУРЯАДАЙ ТЕЛЕВИДЕНИ
НААДАМДА ОРОХО МЭДҮҮЛГЭ
Аймаг _________________________________Һургуули_______________________
Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ
________________________________________________________________
Холбоо бариха утаһан, e-mail: _______________________________________
_________________________________________________________________
Гэрэй хаяг:____________________________________________________________
Багшын паспортын дугаар болон хэзээ, ямар байгуулга олгоһон тухай мэдээсэл:
_____________________________________________________________________
ИНН, СНИЛС:_______________________________________________________________
Тус мэдүүлгэ 1 һарын 26 болотор exexelen@gmail.com гэһэн сахим хаягаар эльгээхэ.
Ажаглалта: үгтэһэн сагһаа (1 һарын 26-һаа) хойшолуулһан хүдэлмэринүүд хараада абтахагүй (толинуудай түлөө баллнууд табигдахагүй). Наадамай зорилго, ябаса хабаадагшадай хэр зэргэ даабаринуудайнгаа эрилтэнүүдтэ хандахаһаань дулдыдана гэжэ һануулая.
НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД
I ШАТА
- ШАГАЙН МОРИН ТАЛА
Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын урилдаан.
Буряад хэлэнэй нютагай аялгын толи
Тус наадам өөрынгөө нютаг хэлэнэй үгэнүүдые суглуулжа, нютагай аялгын толи бүтээжэ эльгээхэ даабаритай. 2016 ондо энэ ехэ хүдэлмэримнай хэблэгдэхээр хараалагдаад байна. Тиимэ тула эдэ толиингоо үгэнүүдтэ жэшээ оруулжа бэшэхыетнай уряалнабди. Жэшээнүүд ямар байхаб гэбэл, үйлэ үгэнүүд (глагол) мэдүүлэл соо гү, али холбоо үгэ соо оруулагдаһан байха. Нэрэ үгэнүүдые (имена) мэдүүлэл соо гү, үгышье һаа, холбоо үгэнүүд соо оруулжа болоно. Толи соо ороһон үгэ бүхэндэ ямар хэлэлгын хубиб гэжэ тэмдэглэхэ. Жэшээнь:
АХАЛАГЧ юум. н. главный. Ахалагч бухгалтер.
БАРАГДАХ үйлэ үгэ закончиться. Гурил барагдах болоо.
БУУЗ юум н. бузы. Халуун бууз.
ГАВШАГАЙ тэмд. нэрэ ударный. Гавшагай ажилчин.
ААЖИИ юум. н. бабушка. Аажии манайда ерээ.
БЭЭЛЭЙ юум. н. рукавицы. Дулаан бээлэй.
2016 ондо хэблэгдэхэ 10 толи:
- Улаан-Сүхын Шаргалжанай толи
- Кабанскын Корсаковын толи
- Баргажанай Уланай толи
- Захааминай Санагын толи
- Сэлэнгын Ноёхоной толи
- Сэлэнгын Үбэр-Зөөхэйн толи
- Хяагтын Мөөрөөшын толи
- Зэдын Дэрэстэйн толи
- Хяагтын Энхэ-Талын толи
- Зэдын Гэгээтэйн толи
Толи бэлдэхэ даабарида хори хэлэтэй команданууд нютагайнгаа географическа нэрэнүүдэй тайлбари бэлдэхэ – топонимическа толи. Тус наадам зайн (дистанционно) аргаар үнгэрхэ. 1 һарын 25 болотор exexelen@gmail.com гэһэн сахим хаягаар эльгээхэ.
Анхарагты: Хэблэгдэхэ арбан толиин тоодо ороогүй бүлэгүүд энэ ажалаа саашань заатагүй үргэлжэлүүлхэ, 2017 ондо үлөөшэ толинууд хэблэгдэхэ гээд мэдүүлэе. Энэ хүдэлмэри хэхэдээ, http://ehehelen.ru гэһэн сайт дээрэ үгтэһэн Толиин программа хараадаа абан, үгтэһэн асуудалнуудта өөрынгөө нютагай зоной хэлэдэгээр харюунуудые бэшэхэ. Энэ программа соо үгтэһэн үгэнүүд дээрэ үндэһэлэн, өөрынгөө нютаг хэлэнэй онсо үгэнүүдые нэмэн оруулха шухала. Хүдэлмэриин хэмжээн: 2000-3000 үгэһөө үлүү байха зэргэтэй.
- ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА
Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи урилдаан.
а) «Мэдэжэ ябабал, бултанда туһатай» гэһэн сэдэбээр блиц-урилдаан үнгэрхэ. Команда бүхэндэ уридшалан http://ehehelen.ru/blits-urildaan-3/ гэһэн сайт дээрэ үгтэһэн асуудалнуудһаа тэрэ дороо харюусаха асуудалнууд үгтэхэ, мүн зүб харюу олохо хүсэлдэтнай туһалха материал http://ehehelen.ru/hamba-lamyn-sugluulbari/ гэһэн сайт дээрэ үгтэнхэй.
б) «Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй». Энэ шатын гол зорилго хадаа «Буряад орон аяншалагшын анхаралда» гэһэн уряа доро үнгэрхэ. Тиимэһээ видеорепортажай хөөрөө бэлдэхэдээ, айлшадай һонирхол татаха зорилготой байха гээд һануулая. Видеосюжедүүдые http://ehehelen.ru/videomaterialnuud/ix-murysoon/ гэһэн сайт дээрэ хараад, нютаг хэлэн дээрээ репортажаа бэлдэхэ. Үгтэһэн 6 видеосюжедэй али нэгэниинь тудажа болохо.
Эрилтэнүүд:
– видеосюжедэй удхада тааруулһан уран найруулгатай, тодо бодолтой хөөрөө бэлдэхэ;
– шэлэжэ абаһан видеосюжедээ нэрлэхэ, тобшолол гаргаха;
– хөөрэлдөөнэй хэмжээ 180-аад үгэһөө үсөөн бэшэ байха;
Хөөрэлдөөндэ үгтэхэ саг: 2 мин.
- ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА
«Үнеэтэй айл үлдэхэгүй, булагтай газар гандахагүй» гэһэн үгын ёһоор гандашагүй абьяас бэлигээ харуулха урилдаан.
БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ!
а) Хэнэй хэлэн баян бэ?
Команда бүхэнһөө нэгэ-нэгэ түлөөлэгшэ уригдажа, үгтэһэн сэдэбүүдээр үгэ хэлэжэ мүрысэхэ. Һурагшад нэгэ адли ойлгосодо хабаатай үгэнүүдые нютаг хэлэн дээрээ суглуулна, согсолно, уншана, сээжэлдэнэ. Жэшээнь: «Морин» гэһэн үгэдэ хабаатай үгэнүүд: дэлһэн, туруун, хүлэг, унаган, жороо, гүйгөөшэ, зээрдэ, аргамаг, гүйнэ, урилдана г. м. (хори диалект); даага, гүү, дэлэ, сүрэг, агта, собхорхо, хазаха г.м. (сэлэнгын диалект).
Энэ даабари дабтан үгэхэдөө, һурагшадай үгын нөөсэ шалгагдана. Олимпиин нааданай түхэлөөр үнгэрхэ урилдаанда бэлдэһэн нютагай аялгын толиһоо жэшээнүүдые үргэнөөр хэрэглэхэ.
8-дахи наадамай сэдэбүүд үлэнэ: морин, үхэр, нохой, шубуун, гал, уһан.
б) Оньһон үгэ оностой, олоной үгэ тудастай. Харилсан урилдаха наадан: 2 командын нэгэ-нэгэ- түлөөлэгшэд хабаадаха. Бэе бэеынгээ хэлэһэн оньһон үгэ дабтангүй хэлэхэ. Дабтан хэлэһэн гү, али мэдэсынгээ нөөсэ бараһан түлөөлэгшэ шүүгдэһэндэ тоотой болохо.
- ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА
Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа, удаадахи мүрысөө дурадханабди.
БУЯН ХЭШЭГ УРЯАЛАЯ!
а) «Доншуур маани» Уран гоёор, сээжээр уншалгын урилдаан. Мааниин бадагуудые http://ehehelen.ru/donshuur-maani/ гэһэн ссылкээр татажа абаха. Доншуур мааниин үгтэһэн бадагуудта аянга тааруулан, сээжээр уншажа, дуулажа шадаха дадалтай болоод ерэхэ.
б) «Уянгын шүрэ үлхэе»
Гарахаа байһан Гал улаан Бишэн жэлые угтуулан, шог зугаатай, далда удхатай, нютаг хэлэн дээрээ уранаар бэшэг найруулха гэһэн даабари үгтэхэ. Бэшэгтнай тодо хаягтай байха, жэшээнь “Хайшаа, хэндэ: Хориин аймагай, Ааланай һургуулиин һурагшадай бүлэгтэ.
- ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА
Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.
а) Уран гартан
Гэртээ хониной гурбан арһа элдэхэ даабари танда үгтэнэ. Арһанда тусхай һубаряагаар эдеэ түрхижэ, шударжа, сэбэрлэжэ, угаажа болбосоруулаад, юумэ оёхоор болгохые арһа элдэхэ гэдэг.
Энэ хүдэлмэри яажа эмхидхэхэб гэжэ тодорхойлое:
- гурбан арһанай нооһыень хайшалаад, дабһатай уһан соо шиихаад, 7-8 час соо бариха (1-2 кг дабһан, 3 арһанай сүлөө эрьелдэжэ байхаар уһан хэгдэхэ);
- уһанһаа арһануудаа гаргаад, хүрьһыень (мездра) хюһаха, удаань тусхай бодос (раствор) арһандаа түрхихэ (1 литр уһанда 50 грамм 70% уксусна кислота. Уһанай шэрүүн байбал, 200 гр. сода хэжэ уһаа зөөлэрүүлхэ). Һүүлдэнь арһаяа үшөө 6 часай туршада уһан соо байлгаха;
- арһаяа сэбэр уһан соо угаагаад хатааха, удаань дотор талаһаань эмульси түрхихэ. Нэгэ арһандатнай 200-300 грамм эмульси орохо. Арһа элдэлгэдэ тон хэрэгтэй болохо зүйл – эмульси ВСГТУ-эй «Технология кожи и меха» гэһэн факультедтэ хандажа абахада болохо. Утасайнь дугаар: 8-9021-676824, 8-3012-417-222;
- арһаяа сэбэрлэхэ, халимнаха (снимать остатки жира со шкуры). Һүүлдэ арһандаа түрхихэ эдеэ бэлдэхэ: 1 литр халуун уһанда 10 грамм 12-дохи номерой индустриальна тоһо нэмэнэбди, дээрэнь 1 грамм превоцела, 2-3 дуһал скипидар нэмээд, халуун уһанда худхаха. (12-дохи номерой тоһоной үгы байбал, 20-дохи номерой индустриальна тоһо адли хэмжээгээр 5-дахи номерой тоһонтой холижо болоно). Энэ бэлдэһэнээ арһандаа түрхихэ, гараараа эмиржэ, арһаяа элдэхэ хэрэгтэй. Индустриальна тоһо, превоцелла тухай нютагайнгаа шэрээтэ ламанарта, мүн Зоригто ламада энэ утасаар +7 983 429 9855 хандан, зүбшөөл абажа болоно.
Хэрэглэһэн зүйлнүүд юундэ туһатайб гэжэ анхарагты!
– Уксусна кислота – арһаяа элдэб микробһоо сүлөөлнэ;
– Эмульси – арһаяа бүхэ болгоно, мүн зөөлэрүүлнэ;
– Индустриальна тоһон – арһа зөөлэрүүлнэ;
– Превоцелла – тоһо, өөхэнһөө сэбэрлэнэ;
– Скипидар – арһандаа хэрэгтэй бодос шэнгээнэ, зөөлэрүүлнэ
Урда наадамда хониной арһаар угалзатуулан урлажа эхилһэн даабарияа – диванай дэрэ дүүргээд асарха. Гэртээ элдэһэн 3 арһаараа наадамай үедэ басагаднай мэргэжэлтэдэй хүтэлбэри доро мүнөө үедэ хэрэглэхээр зүйлнүүдые бүтээхэ, оёдолой шэнэ онол аргануудтай танилсаха. Ажалдаа хэрэглэхэ утаһа, зүү, хурабша гэхэ мэтые абаад ерэхэ хэрэгтэй.
9-дэхи наадамда оёхо хүдэлмэриинтнай ябаса http://ehehelen.ru/detskie-zimnie-tapochki-iz-meha/ гэһэн сайт дээрэ табигданхай, анхарагты! Бултандатнай амжалта, зохёохы ажалдатнай абьяас хүсэе!
б) Уран баримал
Энэ урилдаанда хабаадагшад сүлөө сэдэбээр бэлдэһэн хоёр уран баримал хэб-зурагуудтайнь абаад ерэхэ. Урилдаанда хабаадагшад жюриин дурадхалаар даабари дүүргэхэ.
II ШАТА
БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. ХАМБА ЛАМЫН ШАН АБАЛГЫН ТЭМСЭЭН
Урда наадануудта үгтэһэн хоёр даабарида үшөө нэгэ ном нэмэгдэнэ:
- «Мэндэлсэн нютагаа найлзуур модон мэтэ баригты” гэһэн ном соо Буряад ороной Бандида Хамба Ламанарта зорюулагдаһан субаргануудай тусхай эрдэм тухай http://ehehelen.ru/shuuteenuudte-murgehe-tus-erdem/
- «Буряадай дасангуудай сахюусанууд»
- «Буддын шажанай нангин шүтөөнүүд – Святыни буддизма. Буддийские святыни Восточной
Сибири и Забайкалья» гэһэн тахилтай, мүргэлтэй газарнууд тухай мэдээсэлтэй ном
нэмэгдэбэ.
Энэ гурбан ном http://ehehelen.ru/nomoi-han/ гэһэн сайтаһаа татажа абаад бэлдэгты. Эдэ номуудай сэдэбэй удхаар тестовэ хүдэлмэри дурадхагдаха.
III ШАТА
«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай һүүлшын шата Буряадай гүрэнэй телевиденидэ үнгэрхэ. 3-дахияа үнгэржэ байһан ТВ-урилдаанда хабаадаха эрилтэнүүд:
- ТВ-наадам сэнхир дэлгэстэ сэхэ дамжуулгын аргаар «Россия-24» гэһэн каналаар 1 һарын 30-да 19.00 сагһаа 21.00 саг болотор харуулагдаха. «Россия-1» каналаар һүүлдэ дабтагдаха.
- ТВ-наадам 9-дэхи нааданай положениин ёһоор үнгэрхэ.
- 9-дэхи наадамда тон олон оноонуудые абаһан эрхим 6 бүлгэм шэлэгдэжэ, ТВ-наадамда хабаадаха. Буряад угсаатанай дүрбэн ехэ бүлэгүүдэй түлөөлэгшэд: сэлэнгын буряадууд, хори, хонгоодор, эхирэд-булагад (баргажанай буряадууд) мүн Улаан-Үдын һургуулинуудһаа нэгэ бүлгэм, Усть-Ордын Буряад тойрогһоо нэгэ бүлгэм. Тодорхойлбол, Захаамин, Аха, Түнхэн, Алайрһаа ерэһэн команданууд сооһоо шалгаржа гараһан бүлэг хонгоодор угсаатаниие ТВ-наадамдэ түлөөлэн наадаха жэшээтэй.
ЭРХИМҮҮДЫЕ УРМАШУУЛАН ШАГНАХА ТУХАЙ
2016 оной 1 һарын 25 үдэр “Эхэ хэлэн – манай баялиг” гэһэн наадамай 1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха. Командын гэшүүдэй абаһан баллнуудаар һууринууд олгогдохо. Наадамда хабаадаһан бүлэг, багша бүхэндэ баталамжанууд үгтэхэ.
Хамба ламын гол шан абалгын тэмсээндэ илагшадта тусхай мүнгэн шангууд барюулагдаха.
ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ
- www.ehehelen.ru гэһэн Интернет-сайт;
- С.Д. Бабуев, Ц.Ц. Бальжинимаева «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» У-Ү., 2004;
- «Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха номой «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг» гэhэн бүлэгүүд;
- Лодон Линховоин «Лодон багшын дэбтэрһээ» У-Ү., 2014;
- Буряадай суута ламанар тухай мэдээн (Интернет);
- Ц, Б. Будаев «Оньһон үгэ оншотой» У-Ү.,1988;
- Г-Д. Дамбаев «Хэндэшье хэрэгтэй һургаал заабаринууд», У-Ү., 2008;
- Святыни буддизма. Буддийские святыни Восточной Сибири и Забайкалья. У-У, 2014;
- «Буряад үнэн» һонин болон бусад сонин, сэтгүүл ба номууд.
Ямар нэгэн асуудалай гарабал, аймагайнгаа шэрээтэ ламанарта, мүн энэ сахим хаягаар хандажа болохо: exexelen@gmail.com Янжима Цыдендамбаевна Ивахиновагай гар утас: +7 951 636 9069
