«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ». Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын XIII наадам
Буддын шажантанай заншалта Сангхын дурадхалаар эмхидхэгдэнэ
Эбээн тэдхэгшэ: «Информ-Полис» сонин
«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн hургуулинууд хоорондын Ивалгын дасанда үнгэржэ байдаг заншалта буряад хэлэнэй наадам 2016 оной 10 һарын 28-29-дэ үнгэрхэнь.
Наадамай зорилгонууд
- Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлөөхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ.
- Хүүгэд, залуушуулые буряад хэлэ үзэхэдэнь урмашуулан дэмжэжэ, түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг, түүхые саашань арьбадхан болбосоруулха хүсэл түрүүлжэ, түрэл арадай баялиг болохо эжы, абынгаа хэлэ хүндэлэн үргэмжэлүүлжэ һургаха.
- Эхэ хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха зорилготойгоор үнгэрхэ даабаринуудаа үргэдхэхэ, хүүгэдэй зохёохы арга боломжо хурсадхаха.
Наадамай үнгэрхэ болзор, хаяг:
- Наадамай I, II шатанууд 2016 оной 10 һарын 28-да «Даши Чойнхорлин» гэһэн Буддын шажанай Ехэ һургуулида үнгэрхэ (Ивалгын дасан). Бүридхэл: 10 һарын 28-да үглөөнэй 9.00 сагһаа 10.00 саг хүрэтэр.
- 10 һарын 29-дэ наадамай зургаадахи телевизионно шата БГТРК-да үнгэрхэ.
Наадамда хабаадагшад
Долоон-найман хүнһөө бүридэһэн бүлгэм соо эхин, дунда, ахамад ангинуудай һурагшад заатагүй орохо ёһотой. Бүлгэмэй бүридэлдэ 70 хубинь басагад байха зэргэтэй (басагад буряад заншалаар үһэеэ гүрэхэ).
Наадамай эрилтэнүүд
- Наадамда хабаадагшад түрэл хэлээрээ сүлөө сэдэбээр хөөрэлдэхэ, һанал бодолоо найруулан зохёохо дадал, дүршэлтэй байха.
- Нютаг бүхэниие түлөөлжэ ерэһэн хабаадагшад өөрынгөө нютаг хэлээр хэлэхэ, хөөрэхэ, мүрысөөгөө хамгаалха
Нэмэлтэ мэдээсэл:
- Хүндэтэ һурагшад, тус наадамнай Буддын шажанай Ехэ һургуулиин танхимууд соо үнгэрхэ. Командын гэшүүд танхимуудаар таража, туд тудтаа даабаринуудые дүүргэхэ. Командын гэшүүдэй абаһан баллнуудаар һууринууд олгогдохо.
- Эрхим хүдэлмэринүүдтнай Буряад ФМ радиогоор нютагайтнай үдэр дамжуулагдаха
НААДАМАЙ ШАТАНУУД
Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.
Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.
I ШАТА
- I. МОРИН ТАЛА
а) Нютаг хэлэнэй толи
б) Хоёр хэлэ тэгшэ мэдэе! Уран уншалга
- ХОНИН ТАЛА
а) Блиц-урилдаан
б) Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй
III. ҮХЭР ТАЛА Баян хэлэтэй арад – ерээдүйтэй!
а) Хэнэй хэлэн баян бэ?
б) Оньһон үгэ оностой, олоной үгэ тудастай
в) Уянгын шүрэ үлхэе
- IV. ЯМААН ТАЛА Буян хэшэг уряалая!
а) Этигэл Хамбадаа зальбарал
б) Доншуур маани
в) Сагаан Дара Эхын магтаал
- V. ТЭМЭЭН ТАЛА
а) Уран гартан
б) Уран баримал
II ШАТА
БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. Хамбын шан абалгын тэмсээн
НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД
I ШАТА
ШАГАЙН МОРИН ТАЛА
Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын мүрысөөн.
Мэдүүлгын жэшээ
Аймаг ________________________________________Һургуули______________________
Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ _______________________________________
Холбоо бариха утаһан, e-mail:__________________________________________
Гэрэй хаяг:___________________________________________________________
Багшын паспортын дугаар болон хэзээ, ямар байгуулга олгоһон тухай мэдээсэл:
______________________________________________________________________
ИНН, СНИЛС:_______________________________________________________________
а) Буряад хэлэнэй нютагай аялгын толи
Толи хэблэлдэ бэлдэжэ дүүргэһэн 10 һургуулинуудһаа бэшэд толиингоо ажал үргэлжэлүүлэн, жэшээ, хэлэлгын хубинуудыень тэмдэглээд эльгээгты. Хэһэн хүдэлмэриеэ 10 һарын 25 болотор exexelen@gmail. com гэһэн сахим хаягаар эльгээгты.
б) Хоёр хэлэ тэгшэ мэдэе!
Хүнэй хоорондохи харилсаан, нүхэсэл тухай сургаал болоһон ушарнуудые нютаг хэлэн дээрээ оршуулхат, тэдэнэйнгээ удхаар тобшолол хэхэт (арадай сэсэ мэргэн үгэнүүдые хэрэглэхэ шухала). Оршуулха зохёолнуудые наадамай сайтада ehehelen.ru гэрэй даабари гэһэн бүлэг соо олохот: http://ehehelen.ru/surgaalaj-hooroonuud-xiii-naadam Оршуулһан зохёолоо нэгыень шэлэн абаад, уран уншалгын мүрысөөндэ бэлдэгты. Дүүргэһэн хүдэлмэринүүдээ 10 һарын 25 болотор exexelen@ gmail.com гэһэн сахим хаягаар эльгээхэ.
ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА
Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи мүрысөөн.
а) ehehelen.ru сайт дээрэһээ «Гэрэй даабари» гэһэн хуби сооһоо сэдэбүүдые анхарагты (“Буддын шажанай нэрэ томьёонууд”, “Этигэлэй Хамбын сургаалнууд”, сахим номой “Буряад орон”). Уридшалан http://ehehelen.ru/blits-urildaan-xiii-naadam/ гэһэн сайт дээрэ эдэ сэдэбүүдээр үгтэһэн асуудалнуудһаа тэрэ дороо нэгэ үгөөр, мүн богонихон мэдүүлэлээр харюусаха асуудалнууд үгтэхэ.
б) «Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй»
— Энэ урилдаанда «Информ полис» сониндо хүүгэдтэ зорюулһан «Полисенок» гэһэн тусхай хуудаһа хэблэлдэ зохёон бүтээхэ. Дурадхагдаха сэдэбүүд: «Минии дуратай буряад онтохон»; «Минии дуратай амитад»; «Һургуулидам болоһон энеэдэтэй уушарнууд (комикснууд)». Үгтэһэн даабари гурбан сагай туршада танхим соогоо бүлэгэй нэгэ түлөөлэгшэ бэлдэнэ.
— «Минии нютагай домог» гэһэн сэдэбтэй хүүгэдэй шэрээн саана һуугаад наадаха наада зохёогоод 10 һарын 25 болотор манай exexelen@gmail.com гэһэн мэйл хаягаар эльгээгты. Эрхим нааданууд «Полисёнок» хуудаһандаа хэрэглэгдэхэ, мүн амяарлан хэблэгдэжэ «Новапринт» типографиин шан болохо.
ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА
«Үнеэтэй айл үлдэхэгүй, булагтай газар гандахагүй» гэһэн үгын ёһоор гандашагүй абьяас бэлигээ харуулха мүрысөөн.
БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ!
а) Хэнэй хэлэн баян бэ?
Команда бүхэнһөө нэгэ-нэгэ түлөөлэгшэ толиин сэдэбүүдээр урилдаха. Сэдэб: даян дэлхэй, амитан, шубуун, загаһан, ургамал, хорхой шумуул.
1 шатада «Амитадые» зүбөөр нэрлэхэ;
2 шатада «Ургамалнуудые» зүбөөр нэрлэхэ;
3 шатада «Шубууд» гэһэн сэдэбээр тайлбари үгэхэ;
4 шатада «Загаһад» гэһэн сэдэбээр мэдэсээ шалгуулха;
5 шатада «Хорхой шумуул» гэһэн сэдэбээр хүдэлхэ;
6 шатада – гол тэмсээндэ гарагшад «Хүнэй бэеын хубинууд» гэһэн сэдэбээр урилдаха.
б) «Оньһон үгэ оностой, олоной үгэ тудастай»
Сэдэбүүд: «Орон нютаг», «Ажал хүдэлмэри», «Хүнэй зан абари», «Эрдэм соёл», «Хүнэй харилсаан, гэр бүлэ». Эдэ сэдэбүүдээр удхатай, уянгатай оньһон үгэнүүдые суглуулжа сээжэлдэгты. Урилдаанай түхэлөөр үнгэрхэ энэ тэмсээндэ мүрысэгшэд оньһон үгэнүүдээ уранаар, тодоор нютаг хэлэн дээрээ хэлэхэ ёһотой.
в) Уянгын шүрэ үлхэе
Сүлөө сэдэбээр нютагай хошон зугаа, хөөрөө бэлдэхэ, тэрэнээ зүжэглэн харуулха.
Урилдаанай эрилтэ:
- Хэһэгэй хэмжүүр хоёр минутын туршада үнгэрхөөр хараалагдаха;
- Хүнэй һонирхол татамаар өөрсэ маягтай, уран хөөрөөн байха зэргэтэй;
- Нютаг хэлэнэй үгүүлбэри, аянга дамжуулһан байха.
ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА
Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа, удаадахи мүрысөө дурадханабди.
Буян хэшэг уряалая!
а) «Этигэл Хамбадаа Зальбарал». Уран гоёор, сээжээр уншалгын урилдаан. Командын гэшүүд жээрэбэй ёһоор тудаһан Зальбаралай бадагуудые уншаха www.ehehelen.ru гэһэн сайтын номой һан соо Этигэлэй хамба ламын бүтээл татажа абаха.
б) «Доншуур маани» сээжээр гүйсэдхэхэ http://ehehelen.ru/donshuur-maani гэһэн хаягаар үгэнь үгтэбэ. Заатагүй нэгэ бадаг бүлэгэй гол дуушан гансаараа гүйсэдхэхэ, удаань бэшэниинь тодон абаад, саашань суг үргэлжэлүүлхэ жэшээтэй.
в) «Сагаан Дара Эхын магтаал» сээжээр гүйсэдхэхэ. http://ehehelen.ru/sagaan-darhin-sedhel-mete-hurdyn-magtaal-xiii-naadam/
ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА
Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.
а) УРАН ГАРТАН
Хүндэтэ басагад, гэртээ хониной гурбан арһа элдэхэ даабари үгтэнэ. Арһанда тусхай һубаряагаар эдеэ түрхижэ, шударжа, сэбэрлэжэ, угаажа болбосоруулаад, юумэ оёхоор болгохые арһа элдэхэ гэдэг. Энэ хүдэлмэри яажа эмхидхэхэб гэжэ тодорхойлое:
ХОНИНОЙ АРҺА ЯАЖА ЭЛДЭХЭБ?
Шэнэ рецепт
Бэлдэлгэ:
- Хонинойнгоо арһанай үлүү нооһыень хайшалха.
- Дэбтээлгэ (отмока).
2.1. Хониной арһанда 50-75 литр бүлеэхэн уһан (40 градус) хэрэгтэй болохо. Энэ уһандаа ОП-7 300 мг (энээниие түймэр саралгын ангиһаа (пожарна частьһаа) абаабди. Тус бодос түймэр саралгын хөөһэнэй бүридэлдэ ородог). Энэ уһан соогоо арһаяа 15 минута соо дэбтээнэбди, тиигээд тэрэнээ уһанһаа гарганат.
2.2. Арһаяа гараараа бажуугаад, нэгэ тааруу юумэн дээрэ (верстаг, шэрээ….) дэлгээхэ. Арһанайнгаа хүрьһэ (мездра) хюһажа туршаха хэрэгтэй, энэмнай арһанай һайнаар дэбтэхэдэ туһатай байха. Удаань арһаяа дахяад уһа руунь шиихахат.
2.3. 1 часай туршада арһаяа 2-3 дахин уһанһаа гаргажа, шиихажа байха ёһотой.
2.3. Һүүлдэ арһаяа уһан соонь дэбтэхыень орхинот. Энэ үйлэ хамта 5-6 часай туршада үргэлжэлхэ. Шухалань, уһанайнь бүлеэниинь 40 градусһаа үлүү дутуу байха ёһогүй.
Арһанай хүрьһэ хюһалга (мездрение)
— арһаяа уһанһаа гаргажа, гараараа бажуугаад, тааруу юумэн дээрэ дэлгээжэ, арһанайнгаа хүрьһэ дүүрэн хюһан сэбэрлэхэт.
— 20-28 градусһаа дээшэ бэшэ бүлеэн 50-70 литр уһан хэрэгтэй болохо. 13-15 мг 70% уксус (уксусная кислота), 40 грамм дабһа 1 литр уһанда хэхэ. Иимэ бүридэлөөр бэлдэһэн уһанай зуурмагые (раствор) мэргэжэлтэд “пикель” гээд нэрлэнэ. Энэ бэлдэһэн зуурмаг соогоо 8-10 часай туршада (уһанайнь бүлеэниие хэм соонь (20-28 градус) арһаяа байлгахат;
— арһаяа уһанһаань гаргажа, юумэндэ үлгөөд, уһанайнь шабхаран дууһатар хүлеэхэ хэрэгтэй. Уһанайнь дүүрэн һабхарһанайнь һүүлдэ тэрэнээ зохидоор тааруу юумэн дээрэ 2-3 часай туршада байлгаха, тиихэдэтнай арһантнай өөрынгөө шэгнүүрэй хэмээр сэхэлдин жиигдэхэ ёһотой.
Арһа эдеэшэлүүлгэ (дубление)
— 40-45 градусһаа дээшэ доошошье бэшэ бүлеэхэн 50-70 литр уһа бэлдэхэ;
— 15 грамм хромбита гэһэн зүйл 1 литр уһанда тааруулан бэлдэгты (15 гр. х 45л. “хромбита” гэһэн химическэ бодос олохо гэбэл, ВСГТУ-гай кожа-мех факультедэй кафедрада хандажа болохо);
— 1 литр уһанда 40-50 грамм дабһа хэхэт. Иигэжэ бэлдэһэн уһан (температурань + 40 градус байха ёһотой) соогоо арһаяа 8-10 часай туршада байлгахат. Түрүүшын 3-4 час соо уһаяа саг үргэлжэ худхажа байбалтнай, арһантнай һайнаар эдеэшэхэ.
Соодоор зөөлэрүүлгэ (взрыхление содой)
— 8-9 час соо арһаяа барижа, эдеэшэлүүлһэн уһанһаа 2 литр абаад, тэрээн соогоо 40 грамм сода нэмээд, һайса худхагты. Энэ бэлдэһэн 2 литр уһаяа 4 хубида хубаахат:
а) 1 хубииень арһатай ехэ уһа руу хээд, тон һайнаар худхагты.
б) 1 час болоод, 2-дохи хубииень нэмээд, мүн лэ худхаха хэрэгтэй.
в) үшөө 1 часай үнгэрхэдэ, 3-4 дэхи хубинуудынь нэмээд, һайса худхаарайгты.
г) удаань үшөө 1 часай туршада арһаяа уһан соонь байлгахат. Арһаяа уһанһаань гаргажа, нэгэ юумэндэ нэмэрюулээд, уһанайнь гоожожо дүүрэтэр хүлеэхэт, тиигээд 2-3 час соо хатахыень орхихот.
Арһанай хоро усадхалга (нейтрализация)
50-70 литр уһаяа 30 градус хүрэтэр бүлеэдхээд, 20 грамм сода нэмэхэт. Тэрээн соогоо арһаяа 40 минута соо байлгаад гаргаха. Удаань арһаяа һайнаар зайлаад, гараараа бажуужа, уһанһаань сүлөөлхэт.
Тоһо өөхэнһөөнь сэбэрлэлгэ (обезжирование)
50-75 литр уһанда 100-150 грамм ОП-7 гэһэн зүйл нэмээд, арһаяа һайнаар угаахат. Угааһанайнгаа удаа арһаяа бажуугаад, сэбэрхэн уһан соо зайлахат. Арһаяа юумэндэ нэмэреэд,үлүү уһыень һабарюулха хэрэгтэй.
Хатаалга (сушка)
Эндэ 130х80 см хэмжээнэй хабтагай модо бэлдэхэт. Энэ модондоо хонинойнгоо арһа нооһоорнь доошонь харуулаад торгохот. Арһанайнгаа хүрьһэ хюһахат. Һүүлдэнь арһанай 50% хатаад байхада, үлэһэн хүрьһыень шэрүүн (наждачна) саарһаар үрижэ сэбэрлэхэт. Энээнэй удаа арһанайнгаа 70-80% хүрэтэр хататарнь хүрьһыень сэбэрлэжэл байхаар…
Арһа тоһодолгодо бэлэдхэл (приготовление раствора для жировки)
АИ-12 (тоһон) 40 мг, превоцелла 30 гр. хоёрые холихот. Энээн дээрээ 50 мг скипидар хээд, һайнаар худхахат. Энэ бэлдэһэн зуурмаг (раствор) дээрээ 1 литр һая бусалһан уһа нэмээд худханат, тиихэдэтнай һүнэй үнгэтэй зүйл болохо ёһотой.
Арһа тоһодолго (жировка)
Модондо бэхижүүлэн тохоһон арһандаа урда бэлдэһэн зүйлөө (зуурмаг) биирээр түрхихэт. Түрхиһэн зүйлэй арһанда шэнгэтэр хүлеэгээд, модонһоонь мулталан абахат, тиигээд арһаяа гараараа элдэхэт. Элдэһэн арһандаа үшөө дахин бэлдэһэн зүйлөө биирээр түрхёод, арһаяа һунаан, тэрэ модондоо хатахыень татахат.
Иигэжэ хониной арһанай элдүүриин шатанууд үнгэрнэ.
Гэртээ элдэһэн 3 арһаараа мүрысөөнэй үедэ басагаднай мэргэжэлтэдэй хүтэлбэри доро мүнөө үедэ хэрэглэхээр зүйлнүүдые бүтээхэ, оёдолой шэнэ онол аргануудтай танилсаха. Ажалдаа хэрэглэхэ утаһа, зүү, хурабша г.м абаад ерэхэ хэрэгтэй. Бултандатнай амжалта, зохёохы ажалдатнай абьяас хүсэе!
б) Модошо дархан (Модон дархан)
Энэ мүрысөөндэ ерэхэдээ, хүбүүд багахан хүүгэдэй һууха һандали бэлдээд, шэмэглээд ерэхэ. Наадамда һандали дархалха модо, хэрэгсэл абаад ерэхэ шухала. Багшын хүтэлбэри доро тус ажалай гурим, һубарил сахин, түргөөр, нягтаар, зүбөөр һандали дархалха.
БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. Хамба Ламын шан абалгын тэмсээн
а) Хамба ламын шан абалгын тэмсээнэй дабталгын сэдэбүүд: нангин шүтөөн газарнууд, субаргануудай удха, дасангуудай сахюсанууд, изагуурай табан бурхад, Этигэл Хамбын сургаалаас насанда хэрэглэхэ шухал бодолнууд.
Эндэ тест-даабари үгтэхэ. Асуудалнууд ба сэдэбынь сайт дээрэ табигдаха http://ehehelen.ru
1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха. Мүрысөөндэ хабаадаһан бүлэгтэ ба багшанарта баталамжа бэшэгүүд үгтэхэ.
ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ
С.Д. Бабуев, Ц.Ц. Бальжинимаева. «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи»;
«Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг» гэhэн бүлэгүүд
«Учение Пандито Хамба Ламы Д-Д. Этигэлова». Ивалгын дацан, 2016
«Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи» Ивалгын дацан, 2016
«Буряад үнэн» һонин болон бусад сонин, сэтгүүл ба номууд;
Ц. Б. Будаев «Оньһон үгэ оншотой» У-Ү.,1988
И. Мадасон “Буряад арадай оньһон,хошоо үгэнүүд”, У-Ү,1960
Сүлжөө холбоондо ороод, фэйсбук соо Хамба лама Дамба Аюшеевай хуудаһа хараха
Ямар нэгэн асуудалай гарабал, аймагайнгаа шэрээтэ ламанарта, мүн энэ сахим хаягаар хандажа болохо: exexelen@gmail.com Я. Ц. Ивахиновагай гар утас: +7 951 636 9069
