Буддын шажантанай заншалта Сангха
«Даши Чойнхорлин» Буддын шажанай Ехэ һургуули
«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ»
Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын 35-дахи наадам
Эбээн тэдхэгшэ: БУРЯАД УЛАСАЙ СОЁЛОЙ ЯАМАН
2020 оной майн 15
НААДАМАЙ ЗОРИЛГОНУУД
– Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлээхэ, эхэ хэлээ хүндэлхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдээ.
– Хүүгэдые буряад хэлэ үзэхэдэнь урмашуулан, түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг арьбадхаха хүсэл дэмжэнэ.
– Эхэ хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха даабаринуудаа үргэдхэхэ, хүүгэдэй зохёохы арга боломжо хурсадхаха.
НААДАМАЙ САГАЙ ХУБААРИ
Анхарагты!!! Наадам майн 15 хүрэтэр сахим түхэлөөр үнгэрхэ. Дүн гаргалга, илагшадые шагналга он-лайн майн 18-да үдэрэй 15.00 сагта үнгэрхэ. Наадамай эрилтэнүүдые сайн уншагты.
НААДАМАЙ ЭРИЛТЭНҮҮД
а) Мэдүүлгэеэ болон дүүргэһэн даабаринуудаа майн 15 болотор сахим хаягаар exexelen@gmail.com эльгээгты.
б) Бүлэгүүдэй тусхай бэлэдхэлтэй гэшүүд «Уран дархан», «Уран баримал» гэһэн урилдаануудта гэрэл зурагуудые эльгээхэ. Сахим хаяг: exexelen@gmail.com
в) Буряад хэлэ хүгжөөхэ тэмсээнүүд: «Бэлигүүн толи», «Хэлээ баяжуулая!», «Баян хэлэтэй арад ерээдүйтэй». Бэлдэһэн ажалнуудаа майн 15 хүрэтэр бэлдээд эльгээхэ энэ хаягаар: exexelen@gmail.com
г) «Ород хэлэнһээ оршуулга». Уран уншалга» гэһэн тэмсээндэ оршуулгаяа 1 һурагшаар нютаг хэлэнэй үгүүлбэреэр уншуулаад, энэ хаягаар эльгээхэ: exexelen@gmail.com
Анхарагты: 35-дахи наадамай буряад хэлэ хүгжөөхэ «Бэлигүүн толи», «Хэлээ баяжуулая!», «Баян хэлэтэй арад ерээдүйтэй», «Ород хэлэнһээ оршуулга» гээд тэмсээнүүдтэ илагшад тус-тустаа шагнагдаха гээд тэмдэглэе.
д) «Этигэл Хамбын магтаал», «Доншуур маани», «Сагаан Дара эхын магтаал…» уншалгаар урда наадамуудта һайн дүн харуулһан бүлэгүүд тусхайлан Улаан-Үдэ ерэжэ, магтаал болон ород хэлэнһээ оршуулһан дуунуудаа студи соо миндаһан дээрэ бэшүүлхэ. Наадамай дүнгүүд соо Улаан-Үдэ уригдаха бүлэгүүд нэрлэгдэхэ.
ж) Сахим хаягаар эльгээһэн хүдэлмэринүүдтэй шүүгшэд танилсажа, урилдаанаймнай бүхы оноонууд согсологдоод, он-лайн аргаар Zum болон Ютуб дээрэ табигдаха видео соо һууринууд олгогдохо, шангууд барюулагдаха.
З) Хүндэтэ һурагшад, багшанар! «Эхэ хэлэн-манай баялиг» гэһэн 35-дахи наадамай хэмжээндэ Буряад Уласай элдэб наһанай, олон ондоо аймагуудай үхибүүдтэ хизаар ороноо шэнжэлэлгын хүдэлмэриин удхатай, сэдхүүлшэнэй ажалай эхин ойлгосонуудтай танилсуулха «Буряадай нангин тахигдаха газарнууд эдир репортёрнуудай нюдөөр – Достопримечательности Бурятии глазами юных репортеров» гэһэн түсэлдэ бэлигтэй һурагшадые шэлэн абалгын шата үнгэрхэ. Үхибүүдэй энэ наадамда дүүргэһэн хүдэлмэри, багшанарай зууршалга-бэшэг, һурагшын урда жэлэй наадамуудай дүн г.м. согсолоод, тус түсэлдэ дэмжэлгэ үнгэрхэ гэжэ дуулгая. Түсэл тухай тодорхой мэдээн-ссылкэ https://президентскиегранты.рф/public/application/item?id=541083B1-9298-4E8D-8CB0-FBED7D61E281
НААДАМАЙ ШАТАНУУД
Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.
Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.
II ШАТА
ЭТИГЭЛЭЙ ХАМБЫН СУРГААЛНУУД
МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ
(5 һарын 10 болотор exexelen@gmail.com хаягаар эльгээхэ)
Аймаг ________________________Һургуули___________________________
Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ ______________________
Холбоо бариха утаһан, e-mail: ____________________________________
Гэрэй хаяг: __________________________________________________
Багшын паспортын дугаар болон хэзээ, ямар байгуулга олгоһон тухай мэдээсэл:
________________________________________________________________
ИНН ____________________________ СНИЛС:___________________________
НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД
I ШАТА
ШАГАЙН МОРИН ТАЛА
Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын мүрысөөн.
а) Нютаг хэлэнэй толинууд
Толи хэблэлдэ бэлдэжэ дүүргэһэн бүлэгүүдһээ бэшэ һургуулинууд урда урилдаанда үгтэһэн даабаринуудаа дабтанабди. Толиингоо удха, бүридхэл нарибшалан харагты. Словари оформлять по алфавиту точно по образцу без граф, таблиц, литературных сравнений с указанными курсивами, нумерацией страниц, заглавные слова печатать полужирным шрифтом. Хүдэлмэриин хэмжээн: 4000-5000 үгэһөө үлүү байха зэргэтэй. Жэшээ: Толи бэлдэхэ гурим
Хори буряадуудай шэнжэлһэн хүдэлмэри амяараа хэблэгдэн гараха, тиимэһээ энэ ажалдаа тон наринаар хандагты! Толи бэлдэхэ даабарида хори хэлэтэй бүлэгүүд нютагайнгаа зоной обог, нэрэ, ара нэрэнүүдэй, нютагайнгаа газар уһанай буряад нэрэнүүдэй удха тайлбарилха гэһэн байгаа. Энэ ажалдаа урданай угай бэшэгүүдые хэрэглэжэ, буряад, эвенк, түгэд нэрэнүүдэй удха тайлбарилагты. Урда наадамда эльгээһэн хүдэлмэринүүдтээ материал нэмэжэ эльгээгты.
ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА
Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи тэмсээн.
а) Бэлигүүн толи. «Хоёр ёслолой абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толи гэсэн үйлэ» (10 оноо) Э-Х. Галшиевай «Бэлигүүн толи» һүүлшын хэблэл, толи.
Ном сооһоо. һургаалнуудай удхатай гүнзэгыгөөр танилсагты. Һургаал болоһон 136, 160, 162, 191, 194, 204, 219, 259, 271, 278. Эндэһээ 2 шүлэгүүдые шэлээд, удхаарнь зурагуудые зураад, өөрын үгөөр тайлбарил бэшээд эльгээхэ.
б) Хэлээ баяжуулая
Хэлээ баяжуулая! Илалта мандуулһан ара талын ветерануудай габьяа үнэн бодотоор сэгнэхэ, нэрыень мүнхэлхэ, алдар солыень дуудаха зорилго табин, нютагайнгаа хүнэй жэшээ дээрэ үндэһэлһэн хөөрөө «Эдир репортёр» дамжуулгада тусхайлан бэлдээд, тэдэ сэрэгшэдэй гурбалжан бэшэг, гэрэл зураг, дурасхаалай зүйлнүүд болон бэшэ һонин юумэн тухай хөөрөө бэлдэхэ (үргэлжэлэл 3-5 мин). Бэлдэһэн ажалаа диктофон дээрэ нютаг хэлээрээ уншаад, MP3 файл гэрэлзурагтайнь exexelen@gmail.com эльгээхэ.
г) Баян хэлэтэй арад – ерээдүйтэй!
АЛДАР СОЛЫН ХҮШӨӨ – ОБЕЛИСК СЛАВЫ
Нютагтаа бодхоогдоһон хүшөөгэй түүхэтэй танилсаха (хэды ондо, хэн баряаб, хэды сэрэгшэдэй нэрэ мүнхэлһэн хүшөөб г.м.), мэдээнүүдые олохо, шэнжэлгэ, бэдэрэлгын ажал хэхэ. Нютагаархин бүхэнэйтнай хэн нэгэ түрэлынь Агуу Илалта дүтэлүүлэлсэһэн байна. Алдар солын хүшөө тухай 3-5 минутын баримтата хөөрөө бэлдэжэ, ажалаа диктофон дээрэ нютаг хэлээрээ уншаад, MP3 файл, гэрэлзурагтайнь exexelen@gmail.com эльгээхэ.
ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА
ОРОД ХЭЛЭНҺЭЭ ОРШУУЛГА, УРАН УНШАЛГА
«Үнеэтэй айл үлдэхэгүй, булагтай газар гандахагүй» гэһэн үгын ёһоор гандашагүй абьяас бэлигээ харуулха мүрысөөн.
а) «Уран зохёол оршуулга, уран уншалга»
Даабари: Танай һонорто уран зохёолшод Леонид Пантелеев, Сергей Алексеев, Анатолий Митяев гэгшэдэй Эсэгын дайн тухай бэшэһэн үгүүлэлнүүд үгтэнэ. Нэгэ зохёол шэлэн абаад, нютаг хэлэнэйнгээ үгүүлбэридэ оруулан оршуулха. Бүлэгэй 1 гэшүүн ураар уншаад, диктофон дээрэ бэшээд, MP3 файлаа энэ хаягаар exexelen@gmail.com эльгээгты. Рассказы о войне
Анхарагты: Оршуулһан үгүүлэлтнай А4 нэгэ хуудаһанһаа ехэ бэшэ болотор хуряамжалагдаһан (сокращ.) байха.
ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА
Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа, удаадахи мүрысөө дурадханабди. Энэ удаа тус урилдаан хойшолуулагдаба.
БУЯН ХЭШЭГ УРЯАЛАЯ!
Энэ урилдаанда урда наадануудта һайн дүн харуулһан бүлэгүүд магтаал болон ород хэлэнһээ оршуулһан дуунуудаа Улаан-Үдын мэргэжэлтэ студи соо миндаһан дээрэ бэшүүлхэ.
ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА
Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.
а) МОДОН ДАРХАН
Хүндэтэ һурагшад, урилдаанайнгаа даабаритай танилсагты. Субаргын хумхын үүдэнэй бадарhaн һиилэмэл угалза. Үндэрынь 40 см.
в) УРАН БАРИМАЛ (пластилин)
Хүндэтэ һурагшад, бурханай үйлэ бүтээгшэ Шаншан бурханай дүрэ урлаха.
Онлайн түхэлөөр үнгэрхэ наадамда уран дархашуул болон уран барималшад! Хэһэн бүтээлнүүдэйнгээ гэрэл зурагуудые эльгээгты, шүүгшэ Чимит лама фотозурагуудаартнай оноонуудые табиха (хүүгэдэйнгээ нэрэ бэшэхээ бу мартагты).
ШАНГУУД ТУХАЙ
35-дахи наадамай буряад хэлэ хүгжөөхэ «Бэлигүүн толи», «Хэлээ баяжуулая!», «Баян хэлэтэй арад ерээдүйтэй», «Ород хэлэнһээ оршуулга» гээд тэмсээнүүдтэ илагшад тус-тустаа шагнагдаха гээд тэмдэглэе. Наадамай 4 шатаар үгтэһэн 7 урилдаануудта шалгарагшадта диплом болон мүнгэн шангууд барюулагдаха.
Наадамда эрхилэн, 1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань 30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэригэй мүнгэн шангууд, дипломууд, тусхай бэлэгүүд барюулагдаха.
ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ
- С.Д. Бабуев, Ц.Ц. Бальжинимаева «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» У-Ү, 2004;
- https://buryadxelen.com/ «Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Минии бэе», «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг»;
- «Учение Пандито Хамба Ламы Д.Д.Этигэлова», 2016, 2017, 2018, 2019; ссылкэ
- «Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи», «Даши Чойнхорлин» университедэй хэблэл, Ивалга, 2016 он;
- «Буряад үнэн» сонин болон бусад сонин, сэтгүүл, номууд;
- Галдан Ленхобоев «Ашатын һайхан заяан» http://soyol.ru/culture/books/4356/ PDF/ 3.9 Мбайт энэ файл татажа абаха;
- Лодон Линховоин «Лодон багшын дэбтэрһээ»http://soyol.ru/culture/books/4357/ PDF / 3.65 Мбайт энэ файл татажа абаха;
- Сүлжээндэ ороод, фейсбук холбоондо Хамба лама Дамба Аюшеевэй хуудаһа хараха;
- Буряад үгын тайлбари толи («Буряад хэлэнэй тобшо тайлбари толи», У-Ү, 2004)
