БУДДЫН ШАЖАНТАНАЙ ЗАНШАЛТА САНГХА
«ДАШИ ЧОЙНХОРЛИН» БУДДЫН ШАЖАНАЙ ЕХЭ ҺУРГУУЛИ
«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ»
Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын 37-дохи наадам
2020 ОНОЙ НОЯБРИИН 24
Эбээн тэдхэгшэ:
Буряад Уласай Засагай газарай
Захиргаанай мэдээсэлэй хороон
НААДАМАЙ ЗОРИЛГОНУУД
– Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлээхэ, эхэ хэлээ хүндэлхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдээ.
– Хүүгэдые буряад хэлэ үзэхэдэнь урмашуулан, түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг арьбадхаха хүсэл дэмжэнэ.
– Эхэ хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха даабаринуудаа үргэдхэхэ, хүүгэдэй зохёохы арга боломжо хурсадхаха.
НААДАМАЙ САГАЙ ХУБААРИ
Анхарагты!!! Наадам ноябриин 20 хүрэтэр сахим түхэлөөр үнгэрхэ. Дүн гаргалга, илагшадые шагналга онлайн ноябриин 24-дэ үдэрэй 15.00 сагта үнгэрхэ. Наадамай эрилтэнүүдые сайн уншагты.
НААДАМАЙ ЭРИЛТЭНҮҮД
а) Мэдүүлгэеэ болон дүүргэһэн даабаринуудаа ноябриин 20 болотор сахим хаягаар exexelen@gmail.com эльгээгты.
б) Бүлэгүүдэй тусхай бэлэдхэлтэй гэшүүд «Уран дархан», «Уран баримал» гэһэн урилдаануудта гэрэл зурагуудые эльгээхэ. exexelen@gmail.com
в) Буряад хэлэ хүгжөөхэ тэмсээнүүд: «Бэлигүүн толи», «Хэлээ баяжуулая!», «Баян хэлэтэй арад ерээдүйтэй». Тус урилдаанда бэлдэһэн ажалаа ноябриин 20 хүрэтэр бэлдээд эльгээхэ. exexelen@gmail.com
г) «Ород хэлэнһээ оршуулга. Уран уншалга» гэһэн тэмсээндэ оршуулгануудаа мүн лэ ноябриин.20 болотор эльгээхэ. exexelen@gmail.com
ж) Сахим хаягаар эльгээһэн хүдэлмэринүүдтэй шүүгшэд танилсажа, урилдаанаймнай бүхы оноонууд согсологдожо, он-лайн аргаар Zum платформа дээрэ дүнгүүдтэй бараниие танилсуулан, һууринууд олгогдохо, шангууд барюулагдаха.
НААДАМАЙ ШАТАНУУД
Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.
Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.
II ШАТА
ЭТИГЭЛЭЙ ХАМБЫН СУРГААЛНУУД
МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ
11 һарын 20 болотор exexelen@gmail.com хаягаар эльгээхэ.
Аймаг ________________________Һургуули___________________________
Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ ______________________
Холбоо бариха утаһан, e-mail: ____________________________________
Гэрэй хаяг: __________________________________________________
Багшын паспортын дугаар болон хэзээ, ямар байгуулга олгоһон тухай мэдээсэл:
________________________________________________________________
ИНН ____________________________ СНИЛС:___________________________
НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД
I ШАТА
ШАГАЙН МОРИН ТАЛА
Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын мүрысөөн.
а) Нютаг хэлэнэй толинууд
ТОЛИ ХЭБЛЭЛДЭ БЭЛДЭЖЭ ДҮҮРГЭҺЭН БҮЛЭГҮҮДЭЙ АНХАРАЛДА!!! Энэ удаа бүхы буряад нютаг һууринай, газар уһанай буряад нэрэнүүдэй удха мүн зоной обог, нэрэ, ара нэрэнүүдые тайлбарилһан даабаринууд согсологдожо, хэблэлдэ бэлдэгдэхээ байна. Толи хэблүүлһэн, хэблэлдэ бэлдэжэ байһан һургуулинууд топонимическэ толиин ажалда оролсожо, мүн лэ нютаг оронойнгоо нэрэ томьёо, зон нүхэдэйнгөө нэрэ, обог, алдар, ара нэрэ суглуулжа бэшээд, согсолборидо оруулхыетнай дурадханабди. Хэһэн ажалтнай толи шалгалгын эрилтэнүүдээр сэгнэгдэхэ. (0-10 оноо). ХУУШАН ТОЛИНУУД ХАРААДА АБТАХАГҮЙ!!!
Словари оформлять по алфавиту точно по образцу без граф, таблиц, литературных сравнений с указанными курсивами, нумерацией страниц, заглавные слова печатать полужирным шрифтом. Хүдэлмэриин хэмжээн: 4000-5000 үгэһөө үлүү байха зэргэтэй. Жэшээ: Толи бэлдэхэ гурим
ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА
Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи тэмсээн.
а) Бэлигүүн толи. «Хоёр ёслолой абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толи гэсэн үйлэ» (10 оноо) Э-Х. Галшиевай «Бэлигүүн толи» һүүлшын хэблэл, толи.
Ном сооһоо һургаалнуудай удхатай гүнзэгыгөөр танилсагты. 136, 177, 195, 219, 229, 279, 292, 311, 319, 329 һургаал-шүлэгүүд. Эндэһээ хоёр шүлэгэй удхаарнь зурагуудые зураад, тэдэнээ тайлбарилһан хөөрөө хэгты. Зурагаа харуулан хөөрэһэн видеофайлнуудаа ноябриин 20 болотор exexelen@gmail.com хаягаар эльгээгты . Сургаалай удхаар нютагайнгаа ламанартай зүбшэн хөөрэлдэгты.
б) Хэлээ баяжуулая…
Дамнин Ошоровой «Жараахайнууд» (Дамнин Ошоров) гэһэн үгүүлэл даабари болгон хубилгагдаад үгтэбэ. Сэгүүдэй орондо өөһэдын дураар жараахайнуудта даабари үгэгты. Удаань үгүүлэлэй үргэлжэлэл һанагты. Хөөрөөнтнай хүхюун зугаатай, дүүрэһэн удхатай, тобшололтой байха ёһотой. Зохёолгоео диктофон дээрэ нютаг хэлээрээ уншаһанаа 3-5 мин үргэлжэлтэй MP3 файл болгоод, exexelen @ gmail. com эльгээхэ.
в) Баян хэлэтэй арад – ерээдүйтэй! Буряадай солотон тухай хөөрөө бэлдэхэ. (3-4 мин )
Бүлэг зоной ажабайдалай хараа бодол, ажал хүдэлмэриин, бэлиг шадабариин арга дүршэл, шэнжэ шанар, Буряадайнгаа хүгжэлтэдэ тэдэнэй оруулһан нүлөө тэмдэглэһэн хөөрөө бэлдэхэ. Иимэ түхэлэй хөөрөөе зураглал-характеристикэ үгэлгэ гэдэг. Гэрэл зураг дээрэхи эдэ зоной намтар, ажалайнь онсолиг тухай интернедтэ, http://soyol.ru/bur/, https://buryadxelen.com/ сайтнууд дээрэһээ мэдэжэ абахат.
Нэгэ ажалтай бүлэг зон тухай хөөрөө хэхэдээ, эдэ асуудалнуудые анхарагты: Буряадайнгаа соёлой энэ шэглэл (үндэһэн кино) тухай юу мэдэхэбта; эдэ хэд бэ, эдэниие юун холбоноб; хөөрөөгөө хэнһээнь эхилхэбта, юундэ; хүн бүхэнэйнь бэлиг шадабари ямар ажалаарнь баримталан харуулхаар бэ.
Ажаглалта: гэрэлзурагай 4 бэлигтэнэй али нэгэн тухай хөөрэхэ бэшэ, харин энэ бүлэг зон тухай дэлгэрэнгы, тодорхой мэдэсэ харуулһан хөөрөө бэлдэхэ шухала.
Ажалаа диктофон дээрэ нютаг хэлээрээ уншаад, MP3 файл, exexelen@gmail.com хаягаар эльгээхэ.
ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА
ОРОД ХЭЛЭНҺЭЭ ОРШУУЛГА, УРАН УНШАЛГА
«Үнеэтэй айл үлдэхэгүй, булагтай газар гандахагүй» гэһэн үгын ёһоор гандашагүй абьяас бэлигээ харуулха мүрысөөн.
а) «Уран зохёол оршуулга, уран уншалга» Намарай һүүлшын үдэрнүүдые ородой мэдээжэ уран зохёолшод В.Бианки, К. Ушинский, И.Соколов-Микитов, Сергей Козлов гэгшэд ямар уранаар зурагланаб гэжэ анхарагты. Намар тухай үгүүлэлнүүд
Даабари: Танай һонорто уран зохёолшодой үгүүлэлнүүд үгтэбэ. Нэгэ зохёол шэлэн абаад, нютаг хэлэнэйнгээ аялгада оруулан оршуулха, бүлэгөөрөө суг хамта уншаха, MP3 файл болгон exexelen@gmail.com хаягаар эльгээгты.
Анхарагты: Оршуулһан үгүүлэлтнай А4 нэгэ хуудаһанһаа ехэ бэшэ болотор хуряамжалагдаһан (сокращ.) байха.
ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА
Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа, удаадахи мүрысөө дурадханабди.
Буян хэшэг уряалая
Буддын шажан тухай ойлгосо үргэдхэлгын даабари: Этигэл Хамба ламын сургаалнуудһаа 3 сургаал шэлээд, өөрын бодолоор тайлбарилагты. Тэрэнээ MP3 файл болгон exexelen@gmail.com хаягаар эльгээгты. Ноябрь 2020 ЭХС
ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА
Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.
а) МОДОН ДАРХАН
Хүндэтэ һурагшад, урилдаанайнгаа даабаритай танилсагты.
Энэ зураг дээрэхи 34 дугаарта байһан ябаган шэрээ (табюур шэрээ) дархалха. Ороһон айлшанда сай аягалхадаа, дээрэнь табаг табидаг, дүрбэн хүлтэй набтархан гонзогор ябаган шэрээ. Гуламтын баруун талада табяатай байдаг иимэ ябаган шэрээнүүдтэ айлшад дабшалан һууха заншалтай байһан. Үндэрынь 50-60 см, утаниинь 1 метр, үргэниинь 40-45 см.
б) УРАН БАРИМАЛ (пластилин)
Энэ нааданта домог түүхэдэ ороһон 15х20 см хэмжүүрэй далита мори урлан бүтээхэ даабари үгтэнэ.
Хүндэтэ һурагшад, онлайн түхэлөөр үнгэрхэ наадамда уран дархашуул болон уран барималшад! Хэһэн бүтээлнүүдэйнгээ гэрэл зурагуудые хэдэн талаһаань буулгаад эльгээгты, шүүгшэ Чимит лама фотозурагуудартнай оноонуудые табиха (хүүгэдэйнгээ фото буулгахаа ба нэрынь бэшэхээ бу мартагты).
ШАНГУУД ТУХАЙ
1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха.
ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ
- Л. Намжилон «Волшебные четки», У-Ү, 1996 он.
- Л. Намжилон «Золотые четки» У-Ү, 2001 он.
- С.Д. Бабуев, Ц.Ц. Бальжинимаева «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» У-Ү, 2004;
- https://buryadxelen.com/ «Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Минии бэе», «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг»;
- «Учение Пандито Хамба Ламы Д.Д.Этигэлова», 2016, 2017, 2018, 2019; 2020.Ссылкэ: https://docs.google.com/document/d/1ejak22tQ0qVnAr_lr8LIgBuv7LaNDtRtdbjHDGftpQs/edit#heading=h.3dpy54d6sgj9
- «Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи», «Даши Чойнхорлин» университедэй хэблэл, Ивалга, 2016 он;
- «Буряад үнэн» сонин болон бусад сонин, сэтгүүл, номууд;
- Галдан Ленхобоев «Ашатын һайхан заяан» ном татажа абагты: http://soyol.ru/culture/books/4356/
- Лодон Линховоин «Лодон багшын дэбтэрһээ» ном татажа абагты: http://soyol.ru/culture/books/4357/
- Сүлжээндэ ороод, фейсбук холбоондо Хамба лама Дамба Аюшеевэй хуудаһа хараха;
- «Буряад хэлэнэй тобшо тайлбари толи», У-Ү, 2004
- http://soyol.ru/bur/