Буддын шажантанай заншалта Сангха
«Даши Чойнхорлин» Буддын шажанай Ехэ һургуули
«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ»
Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын 36-дахи наадам
2020 оной октябриин 22
Эбээн тэдхэгшэ:
БУРЯАД УЛАСАЙ БОЛБОСОРОЛОЙ БОЛОН ЭРДЭМ УХААНАЙ ЯАМАН
НААДАМАЙ ЗОРИЛГОНУУД
– Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлээхэ, эхэ хэлээ хүндэлхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдээ.
– Хүүгэдые буряад хэлэ үзэхэдэнь урмашуулан, түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг арьбадхаха хүсэл дэмжэнэ.
– Эхэ хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха даабаринуудаа үргэдхэхэ, хүүгэдэй зохёохы арга боломжо хурсадхаха.
НААДАМАЙ САГАЙ ХУБААРИ
Анхарагты!!! Наадам октябриин 15 хүрэтэр сахим түхэлөөр үнгэрхэ. Дүн гаргалга, илагшадые шагналга онлайн октябриин 22-то үдэрэй 15.00 сагта үнгэрхэ. Наадамай эрилтэнүүдые сайн уншагты.
НААДАМАЙ ЭРИЛТЭНҮҮД
а) Мэдүүлгэеэ болон дүүргэһэн даабаринуудаа октябриин 15 болотор сахим хаягаар exexelen@gmail.com эльгээгты.
б) Бүлэгүүдэй тусхай бэлэдхэлтэй гэшүүд «Уран дархан», «Уран баримал» гэһэн урилдаануудта гэрэл зурагуудые эльгээхэ. exexelen@gmail.com
в) Буряад хэлэ хүгжөөхэ тэмсээнүүд: «Бэлигүүн толи», «Хэлээ баяжуулая!», «Баян хэлэтэй арад ерээдүйтэй». Тус урилдаанда бэлдэһэн ажалаа октябриин 15 хүрэтэр бэлдээд эльгээхэ. exexelen@gmail.com
г) «Ород хэлэнһээ оршуулга. Уран уншалга» гэһэн тэмсээндэ оршуулгануудаа мүн лэ октябриин 15 болотор эльгээхэ. exexelen@gmail.com
ж) Сахим хаягаар эльгээһэн хүдэлмэринүүдтэй шүүгшэд танилсажа, урилдаанаймнай бүхы оноонууд согсологдожо, он-лайн аргаар Zum платформа дээрэ дүнгүүдтэй бараниие танилсуулан, һууринууд олгогдохо, шангууд барюулагдаха.
З) Хүндэтэ һурагшад, багшанар! «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн 36-дахи наадамай хэмжээндэ Буряад Уласай элдэб наһанай, олон ондоо аймагуудай үхибүүдтэ хизаар ороноо шэнжэлэлгын хүдэлмэриин удхатай, сэдхүүлшэнэй ажалай эхин ойлгосонуудтай танилсуулха «Буряадай үзэмжэтэй газарнууд эдир репортёрнуудай нюдөөр – Достопримечательности Бурятии глазами юных репортеров» гэһэн түсэлтэй танилсуулга үнгэрхэ, түсэлдэ оролсохо тухай дуулгагдаха.
НААДАМАЙ ШАТАНУУД
Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.
Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.
II ШАТА
ЭТИГЭЛЭЙ ХАМБЫН СУРГААЛНУУД
МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ
10 һарын 15 болотор exexelen@gmail.com хаягаар эльгээхэ.
Аймаг ________________________Һургуули___________________________
Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ ______________________
Холбоо бариха утаһан, e-mail: ____________________________________
Гэрэй хаяг: __________________________________________________
Багшын паспортын дугаар болон хэзээ, ямар байгуулга олгоһон тухай мэдээсэл:
________________________________________________________________
ИНН ____________________________ СНИЛС:___________________________
НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД
I ШАТА
ШАГАЙН МОРИН ТАЛА
Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын мүрысөөн.
а) Нютаг хэлэнэй толинууд
Толи хэблэлдэ бэлдэжэ дүүргэһэн бүлэгүүдһээ бэшэ һургуулинууд урда урилдаанда үгтэһэн даабаринуудаа дабтанабди. Толиингоо удха, бүридхэл нарибшалан харагты.
Словари оформлять по алфавиту точно по образцу без граф, таблиц, литературных сравнений с указанными курсивами, нумерацией страниц, заглавные слова печатать полужирным шрифтом. Хүдэлмэриин хэмжээн: 4000-5000 үгэһөө үлүү байха зэргэтэй. Жэшээ: Толи бэлдэхэ гурим
Энэ удаа буряад хэлэнэй хори аялгаар бэшэһэн бүлэгүүдэй хүдэлмэри хэблэгдэн гараха, тиимэһээ энэ ажалдаа наринаар хандагты! Нютагайнгаа зоной обог, нэрэ, ара нэрэнүүдэй, нютагайнгаа газар уһанай буряад нэрэнүүдэй удха тайлбарилха гэһэн даабари хэды жэл соо ябаа.Энэ ажалдаа урданай угай бэшэгүүдые хэрэглэжэ, буряад, эвенк, түгэд нэрэнүүдэй удха тайлбарилха, шэнжэлхэ гэһэн даабари байгаа. Урда наадамда эльгээһэн хүдэлмэринүүдтээ материал нэмэгты. Хэһэн ажалыетнай согсолһон тусхайта нэрэнүүдэй толи бэлдэгдэн гарахань.
б) Ород дуунуудые буряадаараа дуулая
Нэгэ мэдээжэ ород дуу (мүнөө дээрэ гансахан ород хэлэнһээ оршуулнабди) эдэ эрилтэнүүдэй ёһоор оршуулаад эльгээхэ:
а) зохёолой удха хазагайруулхагүй; б) үгэ болон мэдүүлэлнүүдые оршуулхадаа, шүлэгэйнь сохисо алдахагүй; в) хэмһээ үлүү үгэ, шэнэ бодол нэмэхэгүй (подстрочно оршуулга хэжэ һурнанабди); г) нютаг хэлэнэй үгүүлбэри тодоор гаргаха; д) уран зохёол бэшэдэг, шэнжэлдэг мэргэжэлтэдһээ туһа абахагүй; е) үхибүүд өөһэдөө багшатаяа оршуулха.
Бэлдэһэн дуугаа диктофон дээрэ нютаг хэлээрээ дуулаад, MP3 файл exexelen@gmail.com хаягаар октябриин 15 болотор эльгээхэ
ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА
Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи тэмсээн.
а) Бэлигүүн толи. «Хоёр ёслолой абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толи гэсэн үйлэ» (10 оноо) Э-Х. Галшиевай «Бэлигүүн толи» һүүлшын хэблэл, толи.
Ном сооһоо һургаалнуудай удхатай гүнзэгыгөөр танилсагты. 147, 166, 192, 204, 235, 297, 303, 314, 317-дохи һургаал-шүлэгүүд. Эндэһээ хоёр шүлэг шэлээд, удхаарнь зурагуудые зураад, өөрын үгөөр тайлбарил бэшээд эльгээхэ.
б) Хэлээ баяжуулая
«Вредные привычки» https://www.youtube.com/watch?v=9STOaUpRt_U&feature=youtu.be гэһэн видеофильм анхаралтайгаар харагты. Эндэ үгтэһэн мэдээ 3-5 минутын үргэлжэлтэй хөөрөөн болгогты. Нэн түрүүн, таниие шагнажа байгшадта зүбөөр хандан, юун тухай, юундэ энэ хөөрөө хэһэн зорилгоо дуулгагты. Гол удхыень дамжуулхадаа, шагнагшадтаа тодо ойлгосо үгэхэ, һонин жэшээнүүдээр баримталха гэжэ оролдогты. Видеофильмын удха сэхэ оршуулан хөөрэхэ хэрэггүй. Зарим баримтануудынь хэрэглэжэ болоно. Ойлгоһоноо соносогшодтоо өөрын үгөөр дамжуулха, дүн гаргаха, түгэсхэлэй хэдэн үгэ хэлэхэ шухала.
Бэлдэһэн ажалаа диктофон дээрэ нютаг хэлээрээ уншаад, MP3 файл exexelen@gmail.com эльгээхэ.
г) Баян хэлэтэй арад – ерээдүйтэй! «Нютагайм намар» найруулга-зураглалга бэшэхэ. Али нэгэ сэдэб шэлэхэ: Намарай байгаали, Намарай ажал, Намарай хэшэг, Намарай һайндэр, Намарай аяншалга…
Зураглалга – оршон тойроной, үйлэ байдалай шэнжэнүүдые зураглан харуулдаг үгүүлэлэй янза болоно. Түрэл нютагайнгаа нэгэ үзэгдэл, үйлэ хэрэг сэдэбтээ тааруулан, гэрэл зураг буулгагты. Зурагтнай зохёолгынтнай удхада тааруу байха зэргэтэй. Ажалаа диктофон дээрэ нютаг хэлээрээ уншаад, MP3 файл, гэрэлзурагтайнь exexelen@gmail.com хаягаар эльгээхэ.
ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА
ОРОД ХЭЛЭНҺЭЭ ОРШУУЛГА, УРАН УНШАЛГА
«Үнеэтэй айл үлдэхэгүй, булагтай газар гандахагүй» гэһэн үгын ёһоор гандашагүй абьяас бэлигээ харуулха мүрысөөн.
а) «Уран зохёол оршуулга, уран уншалга»
Даабари: Танай һонорто уран зохёолшод В.Бианки, Э.Шим, Г.Скребицкий, К.Паустовский гэгшэдэй байгаали тухай үгүүлэлнүүд үгтэбэ. Нэгэ зохёол шэлэн абаад, нютаг хэлэнэйнгээ аялгада оруулан оршуулха, ураар уншаха, MP3 файл болгон exexelen@gmail.com хаягаар эльгээгты. рассказы для перевода
Анхарагты: Оршуулһан үгүүлэлтнай А4 нэгэ хуудаһанһаа ехэ бэшэ болотор хуряамжалагдаһан (сокращ.) байха.
ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА
Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа, удаадахи мүрысөө дурадханабди.
Буян хэшэг уряалая.
Буддын шажан тухай ойлгосо үргэдхэлгын даабари: нэгэ-хоёр үгөөр харюусаха блиц-асуудалнууд: http://ehehelen.ru/blits-urildaan-36-dahi-naadam/
ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА
Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.
а) МОДОН ДАРХАН
Хүндэтэ һурагшад, урилдаанайнгаа даабаритай танилсагты.
Мори уядаг сэргын шэмэглэл ёһо удхаарнь урлаха. Сэргын үндэрынь 1 метр байха .
в) УРАН БАРИМАЛ (пластилин)
Хүндэтэ һурагшад, алтан ташуур сахилгаатай, абьяас дорюун 20 см үндэртэй Луу урлан бүтээхэ даабари.
Онлайн түхэлөөр үнгэрхэ наадамда уран дархашуул болон уран барималшад! Хэһэн бүтээлнүүдэйнгээ гэрэл зурагуудые хэдэн талаһаань буулгаад эльгээгты, шүүгшэ Чимит лама фотозурагуудартнай оноонуудые табиха (хүүгэдэйнгээ нэрэ бэшэхээ бу мартагты).
ШАНГУУД ТУХАЙ
1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха.
ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ
- Л. Намжилон «Волшебные четки», У-Ү, 1996 он.
- Л. Намжилон «Золотые четки» У-Ү, 2001 он.
- С.Д. Бабуев, Ц.Ц. Бальжинимаева «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» У-Ү, 2004;
- https://buryadxelen.com/ «Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Минии бэе», «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг»;
- «Учение Пандито Хамба Ламы Д.Д.Этигэлова», 2016, 2017, 2018, 2019; 2020. Ссылкэ: https://docs.google.com/document/d/1ejak22tQ0qVnAr_lr8LIgBuv7LaNDtRtdbjHDGftpQs/edit#heading=h.3dpy54d6sgj9
- «Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи», «Даши Чойнхорлин» университедэй хэблэл, Ивалга, 2016 он;
- «Буряад үнэн» сонин болон бусад сонин, сэтгүүл, номууд;
- Галдан Ленхобоев «Ашатын һайхан заяан» ном татажа абагты: http://soyol.ru/culture/books/4356/
- Лодон Линховоин «Лодон багшын дэбтэрһээ» ном татажа абагты: http://soyol.ru/culture/books/4357/
- Сүлжээндэ ороод, фейсбук холбоондо Хамба лама Дамба Аюшеевэй хуудаһа хараха;
- «Буряад хэлэнэй тобшо тайлбари толи», У-Ү, 2004