«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ» Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын XIV наадам
Буддын шажантанай заншалта Сангхын дурадхалаар эмхидхэгдэнэ
Эбээн тэдхэгшэ: Арадай Хуралай гэшүүд
«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн hургуулинууд хоорондын Ивалгын дасанда үнгэржэ байдаг заншалта буряад хэлэнэй наадам 2016 оной 11 һарын 25-26-да үнгэрхэ.
Наадамай зорилгонууд
- Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлөөхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ.
- Хүүгэд, залуушуулые буряад хэлэ үзэхэдэнь урмашуулан дэмжэжэ, түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг, түүхые саашань арьбадхан болбосоруулха хүсэл түрүүлжэ, түрэл арадай баялиг болохо эжы, абынгаа хэлэ хүндэлэн үргэмжэлүүлжэ һургаха.
- Эхэ хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха зорилготойгоор үнгэрхэ даабаринуудаа үргэдхэхэ, хүүгэдэй зохёохы арга боломжо хурсадхаха
Наадамай үнгэрхэ болзор, хаяг:
- Наадамай I, II шатанууд 2016 оной 11 һарын 25-да «Даши Чойнхорлин» гэһэн Буддын шажанай Ехэ һургуулида үнгэрхэ (Ивалгын дасан). Бүридхэл: 11 һарын 25-да үглөөнэй 9:00 сагһаа 10:00 саг хүрэтэр.
- 11 һарын 26-да БГТРК-да наадамай долоодохи телевизионно шата үнгэрхэ.
Наадамда хабаадагшад:
7-8 хүнһөө бүридэһэн бүлгэм соо эхин, дунда, ахамад ангинуудай һурагшад заатагүй орохо ёһотой. Бүлгэмэй бүридэлдэ 70 хубинь басагад байха зэргэтэй (басагад буряад заншалаар үһэеэ гүрэхэ).
Наадамай эрилтэнүүд:
- Наадамда хабаадагшад түрэл хэлээрээ сүлөө сэдэбээр хөөрэлдэхэ, һанал бодолоо найруулан зохёохо дадал, дүршэлтэй байха.
- Нютаг бүхэниие түлөөлжэ ерэһэн хабаадагшад өөрынгөө нютаг хэлээр хэлэхэ, хөөрэхэ, мүрысөөгөө хамгаалха.
Нэмэлтэ мэдээсэл:
- Хүндэтэ һурагшад, тус наадамнай Буддын шажанай Ехэ һургуулиин танхимууд соо үнгэрхэ. Командын гэшүүд танхимуудаар таража, туд тудтаа даабаринуудые дүүргэхэ. Командын гэшүүдэй абаһан баллнуудаар һууринууд олгогдохо.
- Эрхим хүдэлмэринүүдтнай нютагайтнай үдэр ФМ радиогоор дамжуулагдаха
Даабаринуудай ехэнхи хубинь (Этигэл Хамбын зальбарал, Доншуур маани, Сагаан Дари эхын магтаал, Буддаадын шажантанда дурасхал болохо бодолнууд, хүндэ хэрэгтэй сургаалнууд гээд олон…) урда наадамуудта үгтэһэн байна, тиимэһээ дабтан шэнжэлхэ литература сайт сооһоо олохот.
НААДАМАЙ ШАТАНУУД:
Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.
Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.
I ШАТА
- МОРИН ТАЛА
а) Нютаг хэлэнэй толи
б) Хоёр хэлэ тэгшэ мэдэе!
- ХОНИН ТАЛА
а) Блиц-урилдаан
б) Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй
- ҮХЭР ТАЛА: Баян хэлэтэй арад – ерээдүйтэй!
а) Хэнэй хэлэн баян бэ?
б) Оньһон үгэ оностой, олоной үгэ тудастай
- ЯМААН ТАЛА: Буян хэшэг уряалая!
а) Этигэл Хамбадаа Зальбарал,
б) Доншуур маани
в) Сагаан Дара Эхын магтаал
- ТЭМЭЭН ТАЛА
а) Уран гартан
б) Уран баримал
в) Уран дархан (модошо дархан)
II ШАТА
БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. Хамбын шан абалгын тэмсээн
НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД
I ШАТА
ШАГАЙН МОРИН ТАЛА
Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын мүрысөөн.
МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ
Аймаг ________________________________________Һургуули_____________________
Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ ________________________________
Холбоо бариха утаһан, e-mail:_________________________________________________
Гэрэй хаяг:_________________________________________________________________
Багшын паспортын дугаар болон хэзээ, ямар байгуулга олгоһон тухай мэдээсэл:
___________________________________________________________________________
ИНН, СНИЛС:________________________________________________________________
а) Буряад хэлэнэй нютагай аялгын толи
Толи хэблэлдэ бэлдэжэ дүүргэһэн бүлэгүүдһээ бэшэд урда урилдаанда үгэһэн даабаринуудаа дабтанабди. Толиингоо удха, бүридхэл нарибшалан харагты – словари оформлять по алфавиту точно по образцу без граф, таблиц, литературных сравнений с указанными курсивами, нумерацией страниц, заглавные слова печатать полужирным шрифтом, новые слова перечислять в конце словаря.
Хүдэлмэриин хэмжээн: 2000-3000 үгэһөө үлүү байха зэргэтэй. Эльгээһэн хүдэлмэринүүд бэлдэгдэжэ байһан «Буряад хэлэнэй нютагай аялгын толидо» орохо. Хэһэн хүдэлмэриеэ 11 һарын 22 болотор exexelen@gmail.com гэһэн сахим хаягаар эльгээхэ. 13-дахи наадамда бэлдэһэн толиёо дахин шалгаад, урда наадамануудай энэ урилдаанда үгтэһэн ажаглалтануудые хараадаа абан сэбэрлэгты. Толи бэлдэхэ даабарида хори хэлэтэй бүлэгүүд нютагайнгаа зоной обог, нэрэ, ара нэрэнүүдэй удха тайлбарилха гэһэн байгаа. Теэд зарим буряад хүнэй нэрэнүүдэй, газар уһанай буряад нэрэнүүдэй удха тайлбарилагты. Энэл ажалаа урда наадамуудта үгтэһэн ажаглалтануудые харан шалгаад, заһаад эльгээгты.
б) Хоёр хэлэ тэгшэ мэдэе!
Энэ даабари Буддын шажанай Ехэ һургуулиин танхим соо бүлэгэй түлөөлэгшэ дүүргэхэ. Хүүгэдэй хүдэлмэри шалгахадаа, үгүүлэлэй удха хэр зүб дамжуулагдаһаниинь шухалада тоологдохо. Оршуулха үгүүлэл уридшалан үгтэхэгүй. Үгтэхэ саг – 60минута.
ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА
Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи мүрысөөн.
а) ehehelen.ru сайт дээрэһээ «Гэрэй даабари» гэһэн хуби сооһоо сэдэбүүдые анхарагты (5 хушуун мал. Малай наһанай илгаанууд. Малда хабаатай хэрэгсэлнүүд. «Буддаадын шажантанда дурасхал болохо бодолнууд, хүндэ хэрэгтэй сургаалнууд»). Уридшалан http://ehehelen.ru/blits-urildaan-xiv-naadam/ гэһэн сайт дээрэ эдэ сэдэбүүдээр үгтэһэн асуудалнуудһаа тэрэ дороо нэгэ үгөөр, мүн богонихон мэдүүлэлээр харюусаха асуудалнууд үгтэхэ.
б) «Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй» гэһэн урилдаанда команда бүхэн «Минии нютагай солотон» гэһэн хүдөө ажахын хүдэлмэрилэгшэд тухай (урдань мүнөө хүдэлһэн илгаагүй) презентаци бэлдэхэ, жюриин сонорто тодо, уран хөөрөө дэлгэхэ (үгтэхэ саг – 2 мин).
«Үнеэтэй айл үлдэхэгүй, булагтай газар гандахагүй» гэһэн үгын ёһоор гандашагүй абьяас бэлигээ харуулха мүрысөөн.
БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ!
а) Хэнэй хэлэн баян бэ?
Бэеын тамирта туһатай, һайн шанартай эдеэ хоол яажа бэлдэхэ, ажалай оньһон тухай мэдэсэ шалгалгын урилдаан http://ehehelen.ru/henej-helen-bayan-be-xiv-naadam/ дээрэ сэдэбүүд үгтэнэ. Хабаадагшад үгтэһэн сэдэбүүдээр рецептнүүдые тааруулаад, жюридэ уранаар, тодорхойгоор хөөрэхэ (биледэй гурим).
б) «Оньһон үгэ оностой, олоной үгэ тудастай. Энэ хаягаар http://ehehelen.ru/onhon-uge-onostoj-xiv-naadam/ дээрэ хэдэн бүлэг оньһон үгэнүүд үгтэхэ. Даабари: шэлэһэн оньһон үгынгөө удхаар шог удхатай хөөрөө бэлдэхэт. Хөөрөөгөө дүүргэхэдээ, тэрэ оньһон үгөөрөө тобшолхот. (Жэшээнь… энэ ушарай удхаар “Хорёошо үнеэн хотондоо хүндэгүй, хэрүүлшэ хүн хүршэнэртөө хүндэгүй” гэжэ араднай дэмы хэлсээгүй байна даа гэжэ ойлгогты).
ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА
Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа, удаадахи мүрысөө дурадханабди.
БУЯН ХЭШЭГ УРЯАЛАЯ!
а) «Этигэл Хамбадаа Зальбарал». Уран гоёор, сээжээр уншалгын урилдаан. Командын гэшүүд жээрэбэй ёһоор тудаһан Зальбаралай бадагуудые уншаха www.ehehelen.ru гэһэн сайтын номой һан соо Этигэлэй хамба ламын бүтээл татажа абаха.
б) «Доншуур маани» сээжээр гүйсэдхэхэ http://ehehelen.ru/donshuur-maani гэһэн хаягаар үгэнь үгтэбэ. Заатагүй нэгэ бадаг бүлэгэй гол дуушан гансаараа гүйсэдхэхэ, удаань бэшэниинь тодон абаад,саашань суг үргэлжэлүүлхэ жэшээтэй.
В)”Сагаан Дара Эхын магтаал”сээжээр гүйсэдхэхэ http://ehehelen.ru/sagaan-darhin-sedhel-mete-hurdyn-magtaal-xiii-naadam/
ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА
Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.
а) УРАН ГАРТАН
Урда наадамуудта хабаадаһан басагад! Гэртээ юудэн малгай оёод ерэхэ гэһэн даабарияа дүүргээд асархат. 13-дахи урилдаанда хүүгэдэй дэгэл эсхэжэ, оёжо эхилһэнээ энэ наадамдаа үргэлжэлүүлхэт. Арһантнай хэр хүрэхөөр байнаб гэжэ анхарагты.
Арһанда тусхай һубаряагаар эдеэ түрхижэ, шударжа, сэбэрлэжэ, угаажа болбосоруулаад, юумэ оёхоор болгохые арһа элдэхэ гэдэг. Энэ хүдэлмэри яажа эмхидхэхэб гэжэ тодорхойлое:
- Энэ жэлэй 3 арһанай нооһыень хайшалаад, дабһатай уһан соо шиихаад, 7-8 час соо бариха (1-2 кг дабһан, 3 арһанай сүлөө эрьелдэжэ байхаар уһан хэгдэхэ).
- Уһанһаа арһануудаа гаргаад, хүрьһыень(мездра) хюһаха, удаань тусхай бодос (раствор) арһандаа түрхихэ (1 литр уһанда 50 грамм 70% уксусна кислота. Уһанай шэрүүн байбал, 200 гр. сода хэжэ уһаа зөөлэрүүлхэ). Һүүлдэнь арһаяа үшөө 6 часай туршада уһан соо байлгаха.
- Арһаяа сэбэр уһан соо угаагаад хатааха, удаань дотор талаһаань эмульси түрхихэ. Нэгэ арһандатнай 200-300 грамм эмульси орохо. Арһа элдэлгэдэ тон хэрэгтэй болохо зүйл – эмульси ВСГТУ-гай кожа-мех факультедэй кафедрада хандажа абахада болохо. Утасайнь дугаар: 89021676824.
- Арһаяа элдэхэ, сэбэрлэхэ, халимнаха (снимать остатки жира со шкуры) Тусхай бэлэдхэл хэжэ, энэ ажал дүүргэнэбди (1 литр халуун уһанда 10 грамм 12-дохи номерой индустриальна тоһо нэмэнэбди. Дээрэнь 1 грамм превоцела, 2-3 дуһал скипидар нэмээд, халуун уһанда худхаха. (12-дохи номерой тоһоной үгы байбал, 20-дохи номерой индустриальна тоһо адли хэмжээгээр 5-дахи номерой тоһонтой холижо бононо). Энэ бэлдэһэнээ арһандаа түрхихэ, гараараа эмиржэ, арһаяа элдэхэ хэрэгтэй. Индустриальна тоһо, превоцелла тухай нютагайнгаа шэрээтэ ламанарта мүн Зоригто ламада хандан 89834299855 абажа болоно.
Мүн арһа элдэлгэ тухай Ивалгын дасан тусхай кино буулгажа, наадамай сайт дээрэ табинхай, тэрэниие анхарагты.
Хэрэглэһэн зүйлнүүд юундэ туһатайб гэжэ анхарагты!
– Уксусна кислота – арһаяа элдэб микробһоо сүлөөлнэ;
– Эмульси – арһаяа бүхэ болгоно;
– Индустриальна тоһон – арһа зөөлэрүүлнэ;
– Превоцелла – тоһо, өөхэнһөө сэбэрлэнэ;
– Скипидар – арһандаа хэрэгтэй бодос шэнгээнэ.
Ажалдаа хэрэглэхэ утаһа, зүү, хурабша г.м абаад ерэхэ хэрэгтэй.
Бултандатнай амжалта, зохёохы ажалдатнай абьяас хүсэе!
б) Модошо дархан (Модон дархан)
Энэ мүрысөөндэ ерэхэдээ, багахан хүүгэдэй шэрээ (стол) дархалха модо, хэрэгсэл абаад ерэхэ ёһотой. Багшын хүтэлбэри доро тус ажалай гурим, һубарил сахин, түргөөр, нягтаар, зүбөөр шэрээ дархалха.
в) Уран баримал. Багшын хүтэлбэри доро хүбүүд пластилинаар бүтээл хэхэ. Энэ урилдаанда Дугар зайсанай бартай барилдажа байһан дүрэ хараад ерэхэ http://ehehelen.ru/dugar-zajsan/. Энэ дүрөөр уран баримал хэхэ даабари абахат (50 см. сайр утаһа (аллюминиевая проволока) хэрэгтэй болохо). Тус урилдаанда 5-дахи ангиһаа дээшэ һурагшад хабаадаха.
БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. Хамба Ламын шан абалгын тэмсээн
«Буряад дасангуудай сахюусанууд, субарганууд, нангин шүтөөн газарнууд», «Изагуурай 5 бурхад» болон энэ шатада үгтэһэн бусад асуудалнууд дабтагдан үгтэхэ (тестын түхэлэй даабаринууд байхагүй).
1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха. Наадамда хабаадаһан һурагшадта ба багшанарта баталамжа һуралсалай шэнэ жэлэй 3-дахи урилдаанай удаа үгтэхэ.
ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ
С.Д. Бабуев, Ц.Ц. Бальжинимаева «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи»;
«Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг» гэhэн бүлэгүүд;
«Учение Пандито Хамба Ламы Д.Д.Этигэлова» 2016 он;
«Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи» 2016 он;
«Буряад үнэн» һонин болон бусад сонин, сэтгүүл ба номууд;
Ц. Б. Будаев «Оньһон үгэ оншотой» У-Ү.,1988 он;
И. Мадасон «Буряад арадай оньһон, хошоо үгэнүүд», У-Ү,1960;
Л.Линховоин. Лодон багшын дэбтэрһээ. У-Ү.,2012
Г.Ленхобоев. Ленхобын Галдан: ашатын һайхан заяан. У-Ү., 2015
Сүлжөө холбоондо ороод, фейсбук холбоондо Хамба лама Дамба Аюшеевэй хуудаһа хараха.
Ямар нэгэн асуудалай гарабал, аймагайнгаа шэрээтэ ламанарта, мүн энэ сахим хаягаар хандажа болохо: exexelen@gmail.com Я.Ц.Ивахиновагай гар утас: +7 951 636 9069