«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ»
Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын 12 наадам
Буддын шажантанай заншалта Сангхын дурадхалаар эмхидхэгдэнэ
Эбээн тэдхэгшэ:
Буряад Уласай Толгойлогшын Засаг газарай Захиргаанай
Мэдээсэл- шэнжэлгын хороон
«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн hургуулинууд хоорондын Ивалгын дасанда үнгэржэ байдаг заншалта буряад хэлэнэй наадам 2016 оной 5 һарын 27-28-да үнгэрхэнь.
Наадамай зорилгонууд
- Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлөөхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ.
- Хүүгэд, залуушуулые буряад хэлэ үзэхэдэнь урмашуулан дэмжэжэ, түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг, түүхые саашань арьбадхан болбосоруулха хүсэл түрүүлжэ, түрэл арадай баялиг болохо эжы, абынгаа хэлэ хүндэлэн үргэмжэлүүлжэ һургаха.
- 2014-2016 онуудта үнгэрһэн «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамда шэнжэлһэн материалаа бүридхэн дабтаха, тобшолхо, бэхижүүлхэ.
Наадамай үнгэрхэ болзор, хаяг:
- Наадамай I, II шатанууд 2016 оной 5 һарын 27-до «Даши Чойнхорлин» гэһэн Буддын шажанай Ехэ һургуулида үнгэрхэ (Ивалгын дасан). Бүридхэл: 5 һарын 27-до үглөөнэй 9:00 сагһаа 10:00 саг хүрэтэр.
- 5 һарын 28-да, БГТРК-да наадамай зургаадахи телевизионно шата үнгэрхэ.
Наадамда хабаадагшад
Долоон хүнһөө бүридэһэн бүлгэм соо эхин, дунда, ахамад ангинуудай һурагшад заатагүй орохо ёһотой. Бүлгэмэй бүридэлдэ 70 хубинь басагад байха зэргэтэй (басагад буряад заншалаар үһэеэ гүрэхэ).
Наадамай эрилтэнүүд
- Наадамда хабаадагшад түрэл хэлээрээ сүлөө сэдэбээр хөөрэлдэхэ, һанал бодолоо найруулан зохёохо дадал, дүршэлтэй байха.
- Нютаг бүхэниие түлөөлжэ ерэһэн хабаадагшад өөрынгөө нютаг хэлээр хэлэхэ, хөөрэхэ, мүрысөөгөө хамгаалха
Нэмэлтэ мэдээсэл:
- Хүндэтэ һурагшад, тус наадамнай Буддын шажанай Ехэ һургуулиин танхимууд соо үнгэрхэ. Командын гэшүүд танхимуудаар таража, туд тудтаа даабаринуудые дүүргэхэ. Командын гэшүүдэй абаһан баллнуудаар һууринууд олгогдохо.
- «Эхэ хэлэн — манай баялиг» гэһэн 12-дохи наадамда 1-11-дэхи урилдаанда үгтэһэн даабаринууд дабтагдаха.
НААДАМАЙ ШАТАНУУД
Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.
Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.
I ШАТА
- МОРИН ТАЛА
а) Нютаг хэлэнэй толи
б) Хоёр хэлэ тэгшэ мэдэе!
в) “Алтаргана” наада угтуулан
- ХОНИН ТАЛА
а) Блиц-урилдаан
б) Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй
- ҮХЭР ТАЛА: Баян хэлэтэй арад – ерээдүйтэй!
а) Хэнэй хэлэн баян бэ?
б) Оньһон үгэ оностой, олоной үгэ тудастай
в) Уянгын шүрэ үлхэе
- ЯМААН ТАЛА: Буян хэшэг уряалая!
а) Этигэл Хамбадаа Зальбарал
б) Доншуур маани
- ТЭМЭЭН ТАЛА
а) Уран гартан
б) Уран баримал
II ШАТА
БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. Хамбын шан абалгын тэмсээн
НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД
I ШАТА
ШАГАЙН МОРИН ТАЛА
Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын мүрысөөн.
МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ
Аймаг ________________________________________Һургуули______________________
Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ _______________________________________
Холбоо бариха утаһан, e-mail:__________________________________________
Гэрэй хаяг:___________________________________________________________
Багшын паспортын дугаар болон хэзээ, ямар байгуулга олгоһон тухай мэдээсэл:
______________________________________________________________________
ИНН, СНИЛС:_______________________________________________________________
а) Буряад хэлэнэй нютагай аялгын толи
Хүдэлмэриин хэмжээн: 2000-3000 үгэһөө үлүү байха зэргэтэй. Эльгээһэн хүдэлмэринүүд бэлдэгдэжэ байһан «Буряад хэлэнэй нютагай аялгын толидо» орохо. Хэһэн хүдэлмэриеэ 5 һарын 25 болотор exexelen@gmail.com гэһэн сахим хаягаар эльгээхэ. Жэшээ:
АХАЛАГЧ юум. н. главный. Ахалагч бухгалтер.
БАРАГДАХ үйлэ үгэ закончиться. Гурил барагдах болоо.
БУУЗ юум н. бузы. Халуун бууз.
ГАВШАГАЙ тэмд. нэрэ ударный. Гавшагай ажилчин.
ААЖИИ юум. н. бабушка. Аажии манайда ерээ.
БЭЭЛЭЙ юум. н. рукавицы. Дулаан бээлэй.
Нютаг хэлэнэй үгэнүүдые суглуулжа согсолһон толинуудаа хэблэлдэ тушаахаар болгожо бэлдэгты, заһагты. Дээрэ үгтэһэн жэшээнүүдэй гуримаар бүхы текстэеэ зүбөөр, алдуугүйгөөр бэшэгты. Үйлэ үгэнүүдые ямар нэгэн түхэлөөрнь словарна статьяагай эхин болгоходо буруу, жэшээнь: Наадана играет; Газаа үхибүүд наадана.
Толи соо энэ үгэ иигээд тайлбариланхай байха ёһотой: НААДАХА үйлэ үгэ играть. Үхибүүд газаа наадана.
Хүндэтэ нүхэд! Толи бэлдэхэдээ, гол түлэб иимэ алдуунуудые хэнэт:
- Бүтээһэн хүдэлмэриин түхэл маяг һайнаар янзалагданагүй (неправильное техническое оформление);
- Зарим үгэнүүдэй хэлэлгын хубинууд буруу тэмдэглээтэй, жэшээгээр баримталагдаагүй байна;
- Хуудаһануудай дугаар табигданагүй;
- Хэды шэнэ үгэ оруулһантнай тодорхойлогдоногүй;
12-дохи наадамда бэлдэһэн толиёо дахин шалгаад, тус ажаглалтануудые хараадаа абан сэбэрлэгты.
Толи бэлдэхэ даабарида хори хэлэтэй бүлэгүүд нютагайнгаа зоной обог, нэрэ, ара нэрэнүүдэй удха тайлбарилха гэһэн байгаа. Энэл ажалаа дээрэ үгтэһэн ажаглалтануудые харан шалгаад, заһаад эльгээгты.
б) Хоёр хэлэ тэгшэ мэдэе!
Лев Толстойн 10 богонихон үгүүлэлнүүдые нютаг хэлэн дээрээ оршуулһан байгаат. Мүнөө буряадшалһан зохёолнуудайнгаа сан баяжуулжа, энэл зохёолшын үшөө 5 үгүүлэлнүүдые нэмэн оршуулаад, майн 25 болотор exexelen@gmail.com гэһэн сахим хаягаар эльгээхэ. Наадамай сайтаһаа гэрэй даабари гэһэн бүлэгһөө http://ehehelen.ru/lev-tolstojn-uguulelnuud-xii-naadam/ Л.Толстойн үгүүлэлнүүдые оложо абагты.
Оршуулгын хүдэлмэри орёодо тоологдожо, сэгнэлтын оноо 01-15 хэмжээнэй байха.
в) Бүгэдэ Буряадай «Алтаргана» наада угтуулан, хүүгэдэй дунда буряад хэлэн дээрэ эрхим бага хэмжээнэй зохёол (эссе) гэһэн мүрысөөн соносхогдоно. Энэ мүрысөөндэ аза талаангаа туршаха, абьяас бэлигээ хүгжөөхэ хүсэлөө бэелүүлхыетнай уряалнабди. 12-hоо 16 наhан хүрэтэр хүүгэд энэ мүрысөөндэ хабаадха аргатай байна. Мүрысөөндэ орохо хүдэлмэри иимэ сэдэбүүдтэй байха: Буряад дайдын, буряад арадай ерээдүй ямар байха гэжэ харанабта? (эндэ түрэл хэлэн, тоонто нютагай байдал, байгаалиин байдал, соёл, заншал гуримууд болон бусад.
Энэ мүрысөөнэй дүримүүд: http://www.altargana.info/murysoonuud/konkurs-esse/
Хүдэлмэринүүдээ май һарын 25 болотор exexelen@gmail.com гэһэн хаягаар эльгээхэт.
ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА
Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи мүрысөөн.
а) ehehelen.ru сайт дээрэһээ «Гэрэй даабари» гэһэн хуби сооһоо дүрбэн сэдэб анхарагты (Дасангуудай сахюусанууд, Хамба ламын суглуулбари, Шүүтээнүүдтэ мүргэхэ тус эрдэм, Арбан хангал). Уридшалан http://ehehelen.ru/blits-urildaan-xii-naadam/ гэһэн сайт дээрэ эдэ сэдэбүүдээр үгтэһэн асуудалнуудһаа тэрэ дороо нэгэ үгөөр, мүн богонихон мэдүүлэлээр харюусаха асуудалнууд үгтэхэ.
б) «Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй» гэһэн урилдаанда команда бүхэн «Бурелаш» гэһэн уран һайханай хүүгэдэй сэтгүүл зохёон, майн 25 болотор эльгээгты. Сэдэб: «Намтай тохёолдоһон сонин ушар» 2 минута хүрэтэр үргэлжэлтэй, хүхюун зугаатай, орёо бэшэ сюжедтэй видеозураглалтнай абяатай, гаршагтай, титртэй байха ёһотой, exexelen@gmail.com гэһэн сахим хаягаар майн 25 болотор эльгээхэ. Энэ хүдэлмэритнай гол наадамһаа уридшалан сэгнэгдэхэ (0-12 оноо).
ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА
«Үнеэтэй айл үлдэхэгүй, булагтай газар гандахагүй» гэһэн үгын ёһоор гандашагүй абьяас бэлигээ харуулха мүрысөөн.
БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ!
а) Хэнэй хэлэн баян бэ?
Команда бүхэнһөө нэгэ-нэгэ түлөөлэгшэ толиин сэдэбүүдээр урилдаха. Сэдэб: ДАЯН ДЭЛХЭЙ, АМИТАН, ШУБУУН, ЗАГАҺАН, УРГАМАЛ, ХОРХОЙ ШУМУУЛ.
1 шатада зураг хараад, юумэ зүбөөр нэрлэхэ: сэдэб “Амитад”;
2 шатада гарагшад зураг хараад “Ургамалнуудые” зүбөөр нэрлэхэ;
3 шатада гарагшад “Шубууд” гэһэн сэдэбээр тайлбари үгэхэ;
4 шатада гарагшад ”Загаһад” гэһэн сэдэбээр мэдэсээ шалгуулха;
5 шатада гарагшад ”Хорхой шумуул” гэһэн сэдэбээр зураг хараад, зүбөөр нэрлэхэ;
6 шатада – гол тэмсээндэ гарагшад шэлэһэн зурагуудаар хөөрөө дэлгэхэ аргатай байха.
б) «Оньһон үгэ оностой, олоной үгэ тудастай». Урда наадамуудта үгтэһэн оньһон хошоо үгэнүүдые сайт дээрэ хараад http://ehehelen.ru/nomoi-san/, дабтагты. Лев Толстойн зохёолнуудай удхада тааруулан, оньһон үгэнүүдээр үгүүлэлэй тобшолол гаргахат (хэдэн онььһон үгэ хэрэглэжэ болоно). Энэ урилдаан биледэй гуримаар үнгэрхэ. Л.Толстойн үгүүлэлнүүд ород хэлэн дээрэ үгтэхэ: http://ehehelen.ru/onhon-ugenuud-xii-naadam/
в) Уянгын шүрэ үлхэе
Уран уншагшадай дунда үнгэрхэ урилдаан Лев Толстой зохёолнуудһаа (һүүлэй 11-12 наадамай) һонин удхатай хэһэг шэлэн абаад, 2 минутын туршада сээжэ уншалга дурадхаха (урда нааданда уншаһанаа дабтахагүй).
Урилдаанай эрилтэ :
а) Танай бүлэгэй 11-12 дохи наадамуудта хэһэн оршуулга байха ёһотой;
б) Хэһэгэй хэмжүүр 2 минутын туршада үнгэрхөөр хараалагдаха;
в) Хүнэй һонирхол татамаар өөрсэ маягтай, уран хөөрөөн байха зэргэтэй;
г) Нютаг хэлэнэй үгүүлбэри, аянга дамжуулһан байха.
ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА
Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа, удаадахи мүрысөө дурадханабди.
БУЯН ХЭШЭГ УРЯАЛАЯ!
а) «Этигэл Хамбадаа Зальбарал». Уран гоёор, сээжээр уншалгын урилдаан. Командын гэшүүд жээрэбэй ёһоор тудаһан Зальбаралай бадагуудые уншаха www.ehehelen.ru гэһэн сайтын номой һан соо Этигэлэй хамба ламын бүтээл татажа абаха.
б) «Доншуур маани» сээжээр гүйсэдхэхэ http://ehehelen.ru/donshuur-maani гэһэн хаягаар үгэнь үгтэбэ. Заатагүй нэгэ бадаг бүлэгэй гол дуушан гансаараа гүйсэдхэхэ, удаань бэшэниинь тодон абаад,саашань суг үргэлжэлүүлхэ жэшээтэй.
ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА
Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.
а) УРАН ГАРТАН
11-дэхи урилдаанда, хүндэтэ басагад, гэртээ хониной гурбан арһа элдэхэ даабари үгтэнэ.
Арһанда тусхай һубаряагаар эдеэ түрхижэ, шударжа, сэбэрлэжэ, угаажа болбосоруулаад, юумэ оёхоор болгохые арһа элдэхэ гэдэг. Энэ хүдэлмэри яажа эмхидхэхэб гэжэ тодорхойлое:
- Энэ жэлэй 3 арһанай нооһыень хайшалаад, дабһатай уһан соо шиихаад, 7-8 час соо бариха (1-2 кг дабһан, 3 арһанай сүлөө эрьелдэжэ байхаар уһан хэгдэхэ).
- Уһанһаа арһануудаа гаргаад, хүрьһыень(мездра) хюһаха, удаань тусхай бодос (раствор) арһандаа түрхихэ (1 литр уһанда 50 грамм 70% уксусна кислота. Уһанай шэрүүн байбал, 200 гр. сода хэжэ уһаа зөөлэрүүлхэ). Һүүлдэнь арһаяа үшөө 6 часай туршада уһан соо байлгаха.
- Арһаяа сэбэр уһан соо угаагаад хатааха, удаань дотор талаһаань эмульси түрхихэ. Нэгэ арһандатнай 200-300 грамм эмульси орохо. Арһа элдэлгэдэ тон хэрэгтэй болохо зүйл – эмульси ВСГТУ-гай кожа-мех факультедэй кафедрада хандажа абахада болохо. Утасайнь дугаар: 89021676824.
- Арһаяа элдэхэ, сэбэрлэхэ, халимнаха (снимать остатки жира со шкуры) Тусхай бэлэдхэл хэжэ, энэ ажал дүүргэнэбди (1 литр халуун уһанда 10 грамм 12-дохи номерой индустриальна тоһо нэмэнэбди. Дээрэнь 1 грамм превоцела, 2-3 дуһал скипидар нэмээд, халуун уһанда худхаха. (12-дохи номерой тоһоной үгы байбал, 20-дохи номерой индустриальна тоһо адли хэмжээгээр 5-дахи номерой тоһонтой холижо бононо). Энэ бэлдэһэнээ арһандаа түрхихэ, гараараа эмиржэ, арһаяа элдэхэ хэрэгтэй. Индустриальна тоһо, превоцелла тухай нютагайнгаа шэрээтэ ламанарта мүн Зоригто ламада хандан 89834299855 зүбшөөл абажа болоно.
Мүн арһа элдэлгэ тухай Ивалгын дасан тусхай кино буулгажа, наадамай сайт дээрэ табинхай, тэрэниие анхарагты.
Урилдаанай энэ шатада урда наадамай даабари хантууз дүүргээд асарха. Удаань багшын хүтэлбэри доро шэнэ урлал бүтээхэ.
Хэрэглэһэн зүйлнүүд юундэ туһатайб гэжэ анхарагты!
– Уксусна кислота – арһаяа элдэб микробһоо сүлөөлнэ;
– Эмульси – арһаяа бүхэ болгоно;
– Индустриальна тоһон – арһа зөөлэрүүлнэ;
– Превоцелла – тоһо, өөхэнһөө сэбэрлэнэ;
– Скипидар – арһандаа хэрэгтэй бодос шэнгээнэ
Гэртээ элдэһэн 3 арһаараа мүрысөөнэй үедэ басагаднай мэргэжэлтэдэй хүтэлбэри доро мүнөө үедэ хэрэглэхээр зүйлнүүдые бүтээхэ, оёдолой шэнэ онол аргануудтай танилсаха. Ажалдаа хэрэглэхэ утаһа, зүү, хурабша г.м абаад ерэхэ хэрэгтэй.
Бултандатнай амжалта, зохёохы ажалдатнай абьяас хүсэе!
б) Уран баримал
Энэ мүрысөөндэ ерэхэдээ, «Алтаргана һайндэр угтуулан», наадамай һүлдэ тэмдэг өөһэдөө зохёон бэлдээд асарагты (ямаршье материал хэрэглэжэ болохо).
БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. Хамба Ламын шан абалгын тэмсээн
а) «Буддын шажан Буряад орондо, Буряадай Хамба Ламанар, Буряадай мүргэлтэй газарнууд, Буддын шажантанай хэрэглэдэг зүйлнүүд, ламанарта олгогдодог нэрэ зэргэнүүд, Буряадай дасангуудай сахюусанууд, субарганууд, нангин шүтөөнүүд, Изагуурай табан бурхад, Арбан хангал» гэһэн сэдэбүүдээр үгтэһэн тестнүүдһээ гушан асуудал шэлэгдэн абтаха (http://ehehelen.ru/ — Мүрысөөнэй даабаранууд — Тестнүүд).
1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха. Мүрысөөндэ хабаадаһан бүлэгтэ ба багшанарта баталамжа бэшэгүүд үгтэхэ.
ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ
Л.Б. Намжилон. «Шэдитэ эрхи», «Алтан эрхи»;
С.Д. Бабуев, Ц.Ц. Бальжинимаева. «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи»;
«Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг» гэhэн бүлэгүүд «Эхэ нютаг» бүлэг соо үгтэһэн «Байгал далай» гэһэн сэдэб анхаран хараха.
Буряадай суута ламанар тухай мэдээн (Интернет);
«Буряад үнэн» һонин болон бусад сонин, сэтгүүл ба номууд;
Ц. Б. Будаев «Оньһон үгэ оншотой» У-Ү.,1988
И. Мадасон “Буряад арадай оньһон,хошоо үгэнүүд”, У-Ү,1960
Ямар нэгэн асуудалай гарабал, аймагайнгаа шэрээтэ ламанарта, мүн энэ сахим хаягаар хандажа болохо: exexelen@gmail.com Я. Ц. Ивахиновагай гар утас: +7 951 636 9069