Хүндэтэ багшанар!
“Эхэ хэлэн-манай баялиг” гэһэн наадамдаа ерэхэдэтнай урилдаанайнгаа ябаса, удха тухай зүбшэхэ, шүүлбэрилхэ, юрэ хөөрэлдэхэшье сүлөө олодоггүймнай харамтай. Иигээд 10-дахияа наадамдаа сугларха сагнай ерэхэ, тиимэһээ хэдэн үгөөр хэһэн ажалайнгаа һайн, муу талануудые дурдан хөөрэлдэе. Наадамда дурадхаһан бүхы хүдэлмэринүүдэй удха һурагшадай аман хэлэ хүгжөөхэ зорилготой гэжэ анхараа бэзэт.
- Нютаг хэлэнэй толи зохёолго
Энэ хүдэлмэридэ сайт дээрэ яһала тодо даабари, ажаглалта үгтэдэг.
- Блиц-урилдаан
Хүүгэдэй буряад арадайнгаа зан заншал, түүхэ тухай мэдэсыень үргэдхэхэ, асуудалда тодо тобшоор харюусаха дадалынь хурсадхаха хүсэлтэй энэ урилдаа дурадханабди. Хүндэтэ багшанар, таанадайнгаа хүтэлбэри доро һурагшад һайн бэлэдхэлтэй болоод ерэнэ, тиибэшье олонхи ушарта асуудалаа ойлгонгүй сээжэлдэһээрээ харюусана. Асуудалай зарим үгэнүүдыень хубилгаад үгэхэдэ, харюусажа шаданагүй. Сайт дээрэ үгтэһэн асуудалнуудта харюу бэдэрхыень үхибүүдтээ даалгагты. Тиигээдшье буряад хэлэн дээрэ иимэ түхэлэй даабаринуудые дүүргэжэ гуримшаагүй дээрэһээ нэмэлтэ асуудалнуудые һурахада, түргэн харюусажа шаданагүй. Юрэнхы мэдэсэнь һуладана гээшэ хаш.
3) Һурагшадайнгаа зохёохы абьяас, нютаг хэлэнэйнгээ үгүүлбэриин аянга дамжуулха аргыень хүгжөөхэ зорилготойгоор онтохо найруулха, мультфильм зохёон тааруулха, видеорепортаж хүтэлэн дамжуулха даабаринууд үгтөө. 7-дохи, 8-дахи наадамай даабаринууд гэмгүй һайн үнгэрөө, харин һүүлшын урилдаанда олонхи хабаадагшаднай энэ түхэлэй даабари дүүргэжэ шадаагүй гэхэ байнаб. Удхын талаар 3 түхэлэй хүдэлмэринүүд дурадхагдаа “Сурхарбаан”, “Буряад орон” – шүлэг, дуутай монтажай түхэлтэй, мэдээсэл үгэжэ (хэзээ, хаана, юун) шууд хөөрөөн г.м. тааруулхаар байгаа гэжэ һананаб.
“Шагай наадан”, “Буузын һайндэр”, ”Һээр шаалга” – аяншалагшадые арадай зан заншалтай танилсуулга, шог зугаа оруулжа, хүнгэн, хүхюу хөөрөө бэлдэхэ арга байгаа. Хэды олон оньһон хошоо үгэнүүд бии гээшэб, юундэб даа энэ баялигаа хэлэлгэдээ оруулнагүйбди, өөрсэ маягаар бэлдэһэн хүдэлмэринүүд үгы байгаа гэхээр. Жюри 3-4 хүдэлмэринүүдые тэмдэглээ (1, 2, 3 һуурида гарагшадай ажал). “Титан” сэдэбээр рэп зохёон, реклама болгохоор уряа найруулганууд таараха һэн гү? Юрэнхыдөө, иимэ түхэлэй даабаринуудые дүүргэхыень үхибүүдтэ дүүрэн сүлөө үгтэхэ байгаа. Хүдэлмэри хаража, шагнажа байхада, шэхэндэ һурамхи болоһон үгэнүүд, ном соо үгтэһэн үгүүлэлнүүд олоор үгтэнэ. Эгээл муунь юун бэ гэхэдэ, видеорепортаж хүтэлжэ байһан үхибүүдэй хэлэһэнээ ойлгоогүй байһаниинь тобойн харагдана.
Нютаг хэлээрээ хөөрэхэ гэһэн эрилтэ бүгэдэ дүүргээгүй. Энэ тон ехэ алдуу болоо гэжэ тэмдэглээбди.
4) Хэнэй хэлэн баян бэ?
Энэ даабари дабтагдан үгтөө, тиимэһээ урда нааданайхиһаа үлүү һайн үнгэрөө гэжэ шүүгшэд тэмдэглээ. Үгын лексико-семантическа талмай гэхэ гү, али “Даша Чойнхорлинг” университедэй багшанарай хэлэһээр “Тематическа толи” бэлдэлгын хүдэлмэри эмхидхэгдэнэ гээшэ аабза. Хүдэлмэриин гол зорилго хадаа һурагшадай үгын нөөсэ баяжуулга болоно. Нэгэ үгын удхаһаа уламжалан үгэнүүдые суглуулха, удаань эдэ үгэнүүдээ хэрэглэн, нэгэ сэдэбээр үгүүлэл зохёохо аргатай болохо гэжэ хараалагдана. Нэгэ адли удхатай үгэ хэдэн ондоогоор үгүүлэгдэхэ аргатай, тиимэһээ хаана иигэжэ хэлэгдэгыень мэдэхэ шухала. Нютаг хэлэнэй хүсөөр буряад хэлэмнай хүгжэнэ, баяжана гэжэ үхибүүднай ойлгохо болоно. Тиимэ хадуумаар, һонирхомоор үгэнүүд үсөөн байгаа гэжэ шүүгшэд хэлэнэд һэн. Нютаг нугануудаарнайшье жэнхэни хэлэн дээрээ хөөрэлдэхөө болижо байһанаймнай гэршэ болонол даа. Одоол эндэ хүүгэдээрээ үгэ бэдэрэлгын хүдэлмэри эмхидхэхэ арга байна.
5) “Оньһон үгэ оностой….” гэһэн урилдаан һайн бэлэдхэлтэй байгаа гэжэ тэмдэглэгдээ. Би эндэ һургуулинуудые тусхайлан нэрлэнэгүйб, һүүлдэ багшанартаяа амяараа хөөрэлдэхэ (в контакте) арга бэдэрхэбди даа. Энэ ажалаа үргэдхэжэ, оньһон үгэнүүдэй удха бодомжолхо даабаринууд үгтэхэ. Үхибүүд хошон үгэнүүдые суглуулжа байгуужан…
6) Амаршалга
1-2 хүнэй бэшэгүүд үгтэһэн зорилгодоо хүрөө, бусад хүдэлмэринүүдэй удха ойлгохонь хүшэр байгаа. Эндэ һурагшаднай зохёохы абьяасаа дүүрэн харуулхаар байгаал даа. Нютаг хэлэн дээрээ хүндэ юу хүсэһэнөө бэшэхэ гээшэ ямар ехэ баяр гээшэб. Бэшэг, гол түлэбынь 3 хубиһаа бүридэдэг:
- Амаршалга, бэшэг бэшэхэ шалтаг;
- Өөр тухай хөөрөөн, хандажа байһан хүнэйнгөө байдалаар һонирхол, амаршалга, хүсэл;
- Урилга, бэшэг бэшэгшын хаяг, түгэсхэлэй үгэ. Үгышье һаа, эдэ бүгэдые оруулаад, түхэлынь тад ондоо болгоод бэшэжэ болоно. Энэ удаа хабаадагшаднай (олонхимнай) нютаг хэлэн дээрээ хэлээгүй, амаршалгын бэшэгэй түхэлтэй байха гээшые тад ондоогоор ойлгогшод байгаа. Хэлэнэйшье, удхыншье талаар һулашаг урилдаан болоол даа.
7) Хамбын шан абалгын тэмсэл
Урда урилдаанда одоо шанга тэмсээн боложо байһаниинь ойлгостой байгаа, энэ удаа тэмсээн боложо шадаагүй гэжэ тоолоноб. Һурагшадай мэдэсэ һулашаг, уншахадаа тулюуршаг гээд тооложол байхаар. Эндэ нэгэл юумэн алдагдаа, илангаяа наада хүтэлэгшэдэй талаһаа. Хүүгэдые зоригжуулха, даабари тодорхойлхо г.м. хэгдээгүй…
8) Дархашуул, урашуулай хоорондохи урилдаан үнгэрхэ гуримаараа үнгэрөө гэел даа. Наадамай эрилтын ёһоор эдэ үхибүүднай гараараа хүдэлхын хажуугаар хэжэ байһан ажал тухайгаа хөөрэжэ шадаха, шэнэ үгэнүүдые мэдэхэ болохо (мэргэжэлтын хэрэглэдэг үгэнүүдые) ёһотой. Хүүгэдэй үгэһэн интервью соо харахада, үшөөл зорилгодоо хүрэхэмнай үдышэг байна.
Хүндэтэ багшанар, жэлэй 7-8 дахин хаана холоһоо эды олоноо дахуулан хото ерэжэ, наадамдаа хабаадажа байһантнай һайн даа. Үхибүүднай наадамһаа наадамда бэрхэнүүд болоно гэжэ харахаар байна. Зоримгойнууд, дорюунууд, хэхэ юумэеэ мэдэхэ болоһон хүүгэдтэй хүдэлхэдэ урматай байна. Буряад хэлэ, литературымнай хэшээлнүүд гүрэнэй программын ёһоор үнгэржэл, арга боломжонь үргэн боложол байхал даа.
Сангхын эмхидхэһэн энэ түсэлэй зорилго хадаа һургуулиин дүүргэжэ байгаа программада туһа болгон, буряад хэлэнэй баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые хүгжөөлгэ болоно гэжэ ойлгонобди Буряад хэлэ, уран зохёол заажа ябахада али оло дахин нютаг хэлэндэ, заншалда, шажан мүргэлэй асуудалнуудта хандаха ушар болодог гээшэб. Тиимэһээ Ивалгын дасанай дэргэдэ үнгэржэ байгаа наадамнай бата бэхи туһаламжа ажалдамнай үзүүлнэ. Орон нютагайнгаа хүгжэлтэдэ өөрынгөө тон ехэ туһа, нүлөө үгэжэ байдаг буряад хэлэнэй багшанар гэжэ онсо хэлүүлдэг зон хадаа хамсыгаа шуун хүдэлхэл гүбди даа.
Хүндэтэ багшанар, энэ наадамай даабаринууд хэдэн бүлэг болгон үгтэнэ: толи зохёолго, Буддын шажанда хабаатай даабаринууд, һурагшадай аман хэлэ хүгжөөлгын, гар урлалда дүршүүлхын хүдэлмэринүүд. Эдэ даабаринуудые дүүргэхэдээ, һурагшаднай һуралсалай бүхы аргануудта дүршэнэ: зохёохо, шүүлбэрилхэ, сээжэлдэхэ, бодомжолхо, урлаха, хөөрэхэ…
Эды олон хабаадагшадые угтаха, урилдаанай оршон байгуулхын тула Буддын шажанай университедэй багшанарай, Хамба ламын болон бэшэ эдэбхитэдэй асари ехэ оролдолго, хүсэл гарана гэжэ ойлгостой байһан байха. Зүгөөр олон хабаадагшаднай энэ наадамда хүсөөр ерэһэнээ гэршэлжэ, өөдэ уруугаа харан, танай даабари тухай дуулаашьегүйбди гэлдэн һуухадань, ехэл аягүй байнал даа. Илангаяа лама санаартанай урда эшхэбтэр байдалда оронобди.
Улаан-Үдэ хотын хэдэн мянган һурагшадтай һургуулинууд соо эхэ хэлэндээ эльгэтэй, энэ наадамда хабаадахаа тэгүүлһэн 7 үхибүүд олдохогүйл байна гээшэ гү һанаад үзыт, 02-06 балл гээшэмнай юун болоноб? Дээрэһээ бууһан зарлиг иигэжэ дүүргэхэ болоо һаамнай, буряад хэлэнэймнай асуудал һууриһаа хүдэлхэгүйнь лабтай. Энэ муу таламнай, һайн таламнай гэхэдэ, һурагшаднай түрүүшын наадануудһаа хойшо һуга ургаа. Нааданайнгаа гурим, дүрим һайса ойлгожо абаа, оролдосотой хүүгэднай хараа байса бэрхэнүүд боложо байна. Хоорондоо харилсана, һанамжа бодолоороо хубаалдана гэжэ ойлгохоор болонхой, энэнь һайшаамаар. Удаадахи наадамнай март һарын 11-12 үнгэрхөөр хараалагдана.
Шэнэ юумэн юун байхаб гэхэдэ, гэрэй даабари болгон, Лев Толстойн богонихон рассказуудые оршуулхыетнай дурадхаха (15 балл үгтэхэ һайн оршуулгада), үлгын дуунай үгэнүүдтэ аялга зохёон тааруулха гү, али нютагайнгаа хүгшэдһөө урданай үлгын дуу бэшээд, тэрэнээ гүйсэдхэжэ шадаха г.м. Наадамай даабаринууд гол түлэб университедэй багшанарай болон Хамба Ламын дурадхалаар зохёогдоно.
Хүндэтэ багшанар, даабаринуудаар асуудалай гараа һаань, хонходожо байгаарайгты. Үшөө юу нэмэхээр бэ, ямар түхэлэй хүдэлмэринүүд үлүү гэжэ һананабта, бэшэгты. Саг үргэлжэ дутуу дундаяа хэлсэжэ, һайнаа үргэжэ ябахадаа, хэжэ байһан ажалайнгаа ябаса, удха һайжаруулнабди гэжэ һанаял даа. Уулзатараа…
Таанадаа хүндэлэгшэ Янжима Ивахинова