мэдээсэл

55-дахи наадамай положени

БУДДЫН ШАЖАНТАНАЙ ЗАНШАЛТА САНГХА

«ДАШИ ЧОЙНХОРЛИН» БУДДЫН ШАЖАНАЙ ЕХЭ СУРГУУЛИ

«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ»

Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын 55-дахи наадам

2024 оной январиин 26

Эбээн тэдхэгшэ: «Абсолют» хамжаан

 

НААДАМАЙ ЗОРИЛГОНУУД

– Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлээхэ, эхэ хэлээ хүндэлхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ.

– Наадамай гол зорилго – аман хэлэ хүгжөөхэ, нютаг хэлэнэй үгүүлбэриин аялга һайн ойлгохо, хэлэхэ дадалтай болгохо. Эхэ хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха даабаринуудаа үргэдхэхэ.

– Түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг үзэхэ хүсэлынь урмашуулан дэмжэхэ, хүүгэдэй урлаха, зохёохо арга боломжо хурсадхаха.

НААДАМАЙ САГАЙ ХУБААРИ

«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн hургуулинууд хоорондын наадам Ивалгын дасанда 2024 оной январиин 26-да үглөөнэй 10 сагта эхилхэ.

УРИЛДААНАЙ ЯНЗАНУУД:

1. Монгол хэлэ шудалая
2. Буряадай ехэ һайндэр. Шажанай үгын тайлбари
3. «САЙНУУ» түсэлөөр пост-бодол
4. «Бэлигүүн толи»
5. «Этигэл Хамбын зальбарал»
6. Арһан урлал
7. Һэеы урлал
8. Модон дархан
9. Уран баримал

НААДАМАЙ ЭРИЛТЭНҮҮД

– Мэдүүлгэ, Согласие дансануудаа январиин 24 болотор exexelen@mail. ru гэһэн сахим хаягаар эльгээгты.

– Урилдаан бүхэндэ бүлэгүүдһээ 1-1 хүн орохо. Этигэлэй Хамбын зальбарал бүлэгөөрөө сээжээр уншана.

– Басагад буряад заншалаар үһэеэ гүрөөд ерэхэ.

– Соносохо хүдэлмэринүүд радиодамжуулгын эрилтэнүүд: аудиофайл бэшэхэдээ хоолойгоо сэбэрээр шэнгээгты; диктофондо үлүү абяа, шууяа, түерөө оруулхагүй (холодильник, телевизор, радио, телефон болюулха); түлижэ байһан галай хүүеэнһээ холо ошохо шухала.

– Аудиофайлаа диктофон дээрэ бэшэхэдээ, даабари уншахынгаа урда һурагша нэн түрүүн өөрынгөө нэрэ, нютаг, бүлэг-һургуули, ангияа хэлэхэ. Анхарагты, аудиофайлаа нэрлэхээ бу мартагты (һургуули, номинаци, һурагшын нэрэ).

– Тестдэ орохо һурагша өөрын али сургуулиин ноутбук абаад ерэхэ. Сайт дээрэ регистраци хээд ерэхэ шухала. Анхарагты: пароль, логиноо бу мартагты!

 

НААДАМАЙ ШАТАНУУД

Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.

Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.

 

II ШАТА

МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ

 

1 һарын 24 болотор exexelen@mail. ru хаягаар эльгээхэ.

 

Аймаг ________________________Һургуули___________________________

Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ ______________________

Холбоо бариха утаһан, e-mail: ____________________________________

Бүлэгтэ орохо үхибүүдэй обог, нэрэ, анги:

 

НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД

I ШАТА

ШАГАЙН МОРИН ТАЛА

Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын урилдаан.

БЭЛИГҮҮН ТОЛИ (10 оноо)

Хоер ёслолой абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толи гэсэн үйлэ. Э-Х. Галшиевай «Бэлигүүн толи» һүүлшын хэблэл. http://ehehelen. ru/wp-content/uploads/2019/01/Beliguun-toli-poslednaya-versiya. pdf

Даабари: «Хоер ёсын абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толиноос дайсан ба ураг садан хоеры ямар мэтэ эдлэхын үедэ машид үйлдэснэй дүрбэдчинь» бүлэгэй 271-281 нюурта үгтэһэн 642-667 сургаалнуудһаа хоёрыень шэлэн абаад, мем, уряа, зарлал зураг болгогты, тэрэ ажалаа хамгаалагты.

Танай зорилго хадаа сургаал соохи үйлэ ушарай һубарил зураглан харуулха бэшэ, һургаалай юрэнхы удха өөһэдөө ойлгожо мем зураха, тэрэнээ хөөрэжэ шадаха.

1. S. «Плакат» гэжэ үгэ оршуулхада уряа, зарлал болохоор зурагууд гээд толи соо үгтэдэг. Һүүлэй үедэ интернет соо плакадай зорилгодо дүтэрхы «мем» гээд нэрлэгдэһэн урлалай зүйл хэрэглэгдэдэг болонхой. «Мем» гэжэ урлалай янза тухай бэшэхэдээ, зураг, фотозураг, видео, үгэ, мэдүүлэл, элдэб тэмдэг, үнгэ, смайлик хэрэглэн, ямар нэгэ ойлгосо олондо мэдүүлхэ, ойлгуулха, тарааха арга гэнэ. Сургаалай удха зүбөөр гаргаха гэжэ оролдогты, нютагайнгаа ламанартай зүбшэн хөөрэлдэгты.

ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА

Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи тэмсээн.

«БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ»

а) Хүндэтэ үхибүүд!

Буряад, монгол үгэнүүдэй удха элирүүлхэдэ «Монгол-орос толи», «Орос-монгол толь», «Буряад-ород толи», нютаг үгэнүүдэй толи хэрэгтэй болохо.

1. А.Найгалмаагай бэшэһэн «Цагаан сар» шүлэг сээжэлдэхэ, автор тухай мэдэхэ. Шүлэг тухай өөрын һанамжа хэлэхэ.

Адъяагийн Найгалмаа 1979 онд Өвөрхангай аймгийн Арвайхээр хотод төрсөн. Сэтгүүлч мэргэжилтэй. Монголын зохиолчидын эвлэлийн гишүүн. 2008 оноос эхлэн бага насны уншигчдад зориулан уран бүтээлээ туурвиж эхэлжээ. «Минии ном-1 цуврал»(2012), «Минии ном-2 цуврал» (2013), «Минии ном-3 цуврал» (2014), «Дээс тоглодог имж» (2015), «Минии ном-4 цуврал» (2016) тэргүүтэй олон ном хэвлүүлсэн. Мөн «Хүнсний ногоо», «Мэлхий», «Усанд оръё», «Живхтэй дүү минь», «Цагаан сар» гэх зэрэг 20 гаран дуутай.

 

   Цагаан сар

Цагаан сар гэж

ямар баяр юм бол?

Хүн болгонд үнсүүлдэг

Хацрын баяр юм уу?

Айл болгон бууз хийдэг

Буузны баяр юм уу?

Хүн болгон дээл өмсдөг

Дээлийн баяр юм уу?

Аа мэдлээ мэдлээ,

Амар байна уу? – гэж золгодог

Ахан дүүсийн баяр юм байна.

Хүйтэн өвлийг өнтэй давсан

Хүн болгоны баяр юм байна.

2. а) «ЦАГААН САР» үгүүлэл уран, тодоор уншаха.

б) Сагаалхын баяр Монгол орондо ямараар һайндэрлэдэг бэ? Манай Буряадта Сагаа һара угтамжын баяр яагаад үнгэрдэг бэ? Эдэ асуудалнуудта харюу үгэн, уран шүлэгэй мүрнүүдые оруулалсаһан, энэ ёһололдо өөрынгөө хандаса харуулһан «Минии Сагаа һара» сэдэбээр сээжэ хөөрөө монгол хэлэн дээрэ бэлдэгты.

в) монгол-нютаг буряад-ород хэлэн дээрэ оршуулагты.

а) ЦАГААН САР

Цагаан сарын баяр шинэ оны баяр, мал сүргээ онд оруулан урин хавартай золгосны баяр, их ёсны баяр юм. Цагаан сар тэмдэглэхэд шинийн нэгнийг маш их бэлгэ дэмбэрэлтэй өдөр хэмээдэг. Шинийн нэгний өглөө хүн бүр эрт босч гэрээ цэвэрлээд, өнгөтэй өөдтэй хувцсаа өмсч өвөө эмээ, аав, ээж, өндөр настан бие биетэйгээ золгодог. Золгохдоо дүү хүн ах хүний гар доогуур гараа зөрүүлж золгоно Үеийн хүн бол нэг гараа дээгүүр нөгөө гараа доогуур зөрүүлж золгоно. Цагаан сарын үеэр ёс зөрчих, өндөр настнаа үл хүндлэх. Цагаан сарын үеэр хүмүүс үр хүүхдээ дагуулан, өөрсдийн садан төрөл, өтгөс настан дээрээ очиж тэдэнтэй золгон амар мэндийг нь эрж, сайхан үгс хэлэлцэж, үр хүүхдээ ах дүү төрөл садан, ардынхаа ёс заншилтай танилцуулдаг.

 

в) Шинэ үг. Шэнэ үгэ, холбуулалнуудай тайлбари буряадаар, ородоор бэшэгты, һанажа абагты.

Мал сүрэг –

Тэмдэглэх –

Шинийн нэг –

Өглөө –

Өнгэтэй өөдтэй хувцас –

Гараа зөрүүлж золгоно –

Ёс зөрчих –

Хүмүүс үр хүүхдээ дагуулан –

Өөрсдийн садан төрөл –

Өндөр настан –

Сайхан үгс хэлэлцэж –

Ардынхаа ёс заншилтай танилцуулдаг –

Бэлгэ дэмбэрэл –

Амар мэндийг нь эрэх –

Садан төрөл – 

б) Тестовэ даабари дүүргэлгын даабарида бүлэгһөө 1 хүн орохо ёһотой. Буряадай ехэ һайндэр. Шажанай үгын тайлбари гэһэн сэдэбүүдтэй тест байха. Бүлэгэй нэгэ гэшүүн сайт дээрэ регистраци хэхэ, дурадхаһан тест энэ урилдаанда ороод, дүүргэхэ аргатай.

Сайт https://xesheel.exexelen.ru/ Как проверять вопросы: дээрэ үгтэһэн тестнүүдээр бэеэ һорихо, мэдэсээ бэхижүүлхэ аргатай. Регистрация и запись на курс: https://disk. yandex. ru/i/qnlziaYiWptcmg

Асуудалнуудые яагаад шалгажа болохоб? Урилдаанда бэлдэхэдээ, https://buryadxelen. com/ сайт дээрэ байһан тестнүүдээр, мүн Я. Ивахиновагай «Асуудалнууд, тестнүүд, оршуулганууд» номой 37-42, 79-82 хуудаһанда үгтэһэн сэдэбүүдээр асуудалнуудые харагты.

в) Санамжа-комментаринууд. 0-10 оноо

Хүндэтэ үхибүүд! «САЙНУУ!» гэһэн түсэлэй «Шагна» гэжэ нэрэтэй аудиогид 2023  оной сентябрь һарада дэбшүүлэгдэбэ. Улаан-Үдэ хотодо ажаһуугшад түрэл хотодоо дура зүрхөө нээһэн аудиогидүүдэй 97 хөөрөөнүүдые ород, буряад хэлэн дээрэ соносохо аргатай болоо.  Манай гидүүд соо элдэб нютагай, угай, наһанай, мэргэжэлэй хүнүүд байгаа. Хөөрөөнэйнь сэдэбүүдшье олон: хото городтой түрүүшын уулзалга, түүхэтэ газарнууд, түрэл гудамжа, һуралсалай эмхи гээд, Улаан-Үдэ хотын олондо мэдэгдээгүй түүхэ, арад зон соо алдаршаһан газарнууд, юрын дурсалгануудһаа хизаар ороноо шэнжэлгын сэдэб хүрэтэр.
Нэн түрүүн тус бүлэгтэ https://vk.com/club216208451 группа руу ороод, подписка хээд, постнуудтаа лайкнуудые табигты, нүхэдөөрөө хубаалдагты. Бүлэг бүхэнһөө гурбан һанамжа-комментарий бэшэхэ даабари үгтэнэ (эдэ 3 постнууд доро).
1.  О реке Селенге / Сэлэнгэ мүрэн тухай Гулгонов Валерий https://vk.com/club216208451?w=wall-216208451_2044
2. Остановка Юбилейный Аюшеева Бадма-Ханда / Юбилейный буудал https://vk.com/club216208451?w=wall-216208451_2045
3. Этнографический музей Пивоваров Николай https://vk.com/club216208451?w=wall-216208451_2046
Һанамжануудта эрилтэ: Һанамжа-комментаридаа өөрын хандаса, ойлгосо тайлбарилха, хөөрэһэн ушарта өөрын сэгнэлтэ үгэхэ. Эдэ хөөрөөнүүдынь шагнаад, өөрынгөө һанамжа бодол бэшэхыетнай уряалнабди. Ниислэл хототой холбоотой өөһэдынгөө һонин ушар оруулжа болоно. Өөһэдын арга боломжоор энэ даабари дүүргэгты. Нютаг хэлээ хэрэглэн бэшэхэ, нэрэ обогоо, бүлгэмэйнгээ нэрэ табигты. Буряад клавиатура, таараха эмодзи-смайлигуудые хэрэглэгты, комментаритнай олон лайктай байбал — һайн.

– Комментарияа аудио файл болгожо уншаха (аудиофайлай эрилтэнүүд положениин дээрэ);
– һанамжа-комментариингаа ворд вариантын скриншот хэхэ;
– аудио, скриншот хоёроо exexelen@mail.ru хаягаар январиин24 болотор ябуулха.

 

ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА

Буян хэшэг уряалая

«Этигэл Хамбын зальбарал уншахадаа, үгэнүүдынь зүбөөр, сээжээр, тодоор үгүүлэн, бүлэгөөрөө уншаха гэһэн даабариин эрилтэ дүүргэхэ шухала!

www. ehehelen. ru гэһэн сайтын номой һан соо «Этигэл Хамбын зальбарал» татажа абаад, зүбөөр уншаха. Хоороор уншахынгаа урда һурагшад нэн түрүүн өөһэдынгөө нэрэ, нютаг, бүлэг-һургуули, ангияа хэлэхэ.

ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА

Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа орохо урилдаанаймнай түхэл 52-дохи наадамһаа эхилжэ хубилгагдаа.

Оёдолшо басагад арһан урлал, һэеы урлал гэһэн хоёр шэглэлээр хүдэлхэ. Хэһэн оёдол тухайгаа 2 мин соо хөөрэхэ. Хөөрэһэнтнай 0-2 оноогоор, гол ажалтнай 0-8 оноогоор сэгнэгдэхэ. Дүн гаргалгада 0-10 ниитэлһэн оноо табигдаха.

а) Арһан оёдол

– урда наадамда оёжо эхилһэн хубсаһаа дүүргээд ерэхэ, наадамда түрүүшынхиеэ ерэhэн басагад сээжэбшын хэб хээд, арhаяа абаад ерэхэ;

– наадамда һаяшаг оролсоһон басагад 3-4 наһанай хүүгэдэй дэгэлэй хэб хээд ерэхэ.

Хониной элдэһэн арһаар, али хэрэгһээ гараһан арһан дэгэлээр (дубленко, хүнжэл, хүүртиг…) оёнобди. Оёходо хэрэгтэй юумээ абаад ерэхэ: канцелярска хутага, хурса хайша, шугам, хурабша, карандаш гү, али ручка, арһа оёдог тусхай зүү — тэбэнэ бэшэ, №10 ниидхэ.

– 2 минутын туршада яагаад оёхо (оёһон) тухайгаа хөөрөө, зугаа хэхэт. Арһан хубсаһан бэедэ һайн нүлөөтэй эдлэл юм. Юунэй арһа, оёдолой ямар зүү хэрэглэнэбта, яагаад хэб бэлдээбта, юу оёжо дүүргээбта г. м. тухай хөөрэхэ. (2 оноо).

б) Һэеы урлал.

– Гэрэй даабари: санашанай шэнэ костюм оёжо дүүргээгүй басагад ажалаа дүүргээд асарха, энэ ажалтнай 0-8 оноогоор сэгнэгдэхэ. Санашанай костюм оёжо дүүргэгшэд үбэлэй ута дэгэл (пуховик) оёжо эхилһэнээ абаад ерэхэ.

– Оёдолшо басагад гэртээ хэһэн ажалайнгаа ябаса тухай (пошаговое описание работы 2 мин. ) тодорхойгоор хөөрэжэ үгэхэ. Хун шэнги дун сагаан һэеы хаана хэрэглэжэ болохоб, юрын бүдөөр оёһонһоо һэеыгээр урлахада хэр хүндэб, оёдолой ямар янзануудые хэрэглээбта, һэеы оёдолдо эгээл шухалань юун бэ гэхэ мэтэ асуудал тодолон, өөрынгөө һанамжа бодолоо хэлэхэ. (0-2 оноо).

Удаадахи наадамда хэрэглэхэ һэеы худалдан абахат, 1 п. м. һэеы 300 түхэригтэ (50% хямдаралтай). Оёдолшондо хэрэгтэй хэрэгсэлнүүдые – хурса хайша, шугам, хурабша, карандаш гү, али ручка, утаһа-ниидхэ асарха.

ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА

Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.

а) Модон урлал. Хүдэри (кабарга). Хэмжүүр: үндэрынь 25 см х 35 см

Дарханайнгаа ажал тухай 2 минута соо удаа дараалуулан хөөрэжэ үгэгты (пошаговое описание работы).

Танай хэһэн хөөрөөн амяараа сэгнэгдэн, гол ажалайтнай 8,0 оноодо, хөөрэһэнэйтнай 2,0 оноо нэмэгдэхэ.

б) УРАН БАРИМАЛ (пластилин)

Хэрмэн (белка) Хэмжүүр: 15 х 20 см.

Даабариин эрилтэдэ үгтэһэн хэмжүүрһээ үлүү дутуу байхагүй. Пластилинаар урлаһан ажалайнгаа һубарил тухай 2 минута соо удаа дараалуулан хөөрэжэ үгэгты (пошаговое описание работы). Танай хэһэн хөөрөөн амяараа сэгнэгдэн, гол ажалтнай 8, 0 оноодо, хөөрөөндэ 2 оноо нэмэгдэхэ, дүн гаргалгада ниитэлһэн 0-10 оноо табигдаха.

 

 

ШАНГУУД ТУХАЙ

1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха.

ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ

1. С. Д. Бабуев, Ц. Ц. Бальжинимаева «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» У-Ү, 2004;
2. https://buryadxelen. com/»Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Минии бэе», «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг»;
3. Бэлигүүн толи http://ehehelen. ru/wp-content/uploads/2019/01/Beliguun-toli-poslednaya-versiya. pdf;
4. «Учение Пандито Хамба Ламы Д. Д. Этигэлова», 2016, 2017, 2018, 2019; 2020; 2021. Ссылкэ: https://docs. google. com/document/d/1ejak22tQ0qVnAr_lr8LIgBuv7LaNDtRtdbjHDGftpQs/edit#heading=h. 3dpy54d6sgj9
5. «Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи», «Даши Чойнхорлин» университедэй хэблэл, Ивалга, 2016 он;
6. «Буряад үнэн» сонин болон бусад сонин, сэтгүүл, номууд;
7. Галдан Ленхобоев «Ашатын һайхан заяан» ном татажа абагты: http://soyol. ru/culture/books/4356/
8. Лодон Линховоин «Лодон багшын дэбтэрһээ» ном татажа абагты: http://soyol. ru/culture/books/4357/
9. Сүлжээндэ ороод, фейсбук холбоондо Хамба лама Дамба Аюшеевэй хуудаһа хараха;
10. «Буряад хэлэнэй тобшо тайлбари толи», У-Ү, 2004
11. http://soyol. ru/bur/
12. Л. Шагдаров. К. Черемисов. Буряад-ород толи, У-Ү, 2006

54-дэхи наадамай дүнгүүд

Эбээн тэдхэгшэд: «Титан» хамжаан

1. ЭРХИМ ТЕСТ

I ҺУУРИ  Дамбаев Майдар, Ивалгын аймагай Һужаагай дунда һургуули

 

II ҺУУРИ  Раднаев Хайдаб, Улаан-Үдэ хотын Зандан Жуу түбэй «Алтан гэрэл» бүлгэм

 

III ҺУУРИ Цынгунова Бэлигма, Хяагтын аймагай Хяагтын суглуулагдамал «Зорилго» бүлгэм

 

   2. ЭРХИМ ПОСТ-БОДОЛ

I ҺУУРИ  Гадьянова Баяна, Хурамхаанай аймагай Дэрээнэй дунда һургуули

II ҺУУРИ  Доржиева Дулма, Зэдын аймагай  Цагаатайн дунда һургуули

III ҺУУРИ Цыбикова Людмила, Хяагтын аймагай суглуулагдамал «Зорилго» бүлгэм

 

3. МОНГОЛ ХЭЛЭ ШУДАЛАЯ

I ҺУУРИ  Жамбалов Жамбал, Хориин аймагай Ааланай дунда һургуули

II ҺУУРИ  Володин Артем, Сэлэнгын аймагай Селендүүмын дунда һургуули

III ҺУУРИ Данзанова Дари, Сэлэнгын аймагай Жаргалантын дунда һургуули

 

 

4. САГААН ДАРХИИН СЭДЬХЭЛ МЭТЭ ХҮРДЫН МАГТААЛ ОРОШОБО

I ҺУУРИ  Хэжэнгын  аймагай Хэжэнгын  дунда һургуулиин «Сансар»  бүлгэм

II ҺУУРИ  Сэлэнгын аймагай Жаргалантын дунда һургуули

III ҺУУРИ Хэжэнгын  аймагай Хэжэнгын  дунда һургуулиин «Жэмбүүр»  бүлгэм

 

5. БЭЛИГҮҮН ТОЛИ

I ҺУУРИ  Цынгуев Дамдин, Хэжэнгын  аймагай Хэжэнгын  дунда һургуулиин «Жэмбүүр»  бүлгэм

II ҺУУРИ  Буянтуева Янжима, Ивалгын аймагай Поселиин дунда һургуулиин «Найрамдал» бүлгэм

III ҺУУРИ Будажапова Валерия, Хориин аймагай Ааланай дунда һургуули

 

6. МОДОН ДАРХАН

I ҺУУРИ  Дугаров Руслан, Ахын аймагай Өөрлигэй дунда һургуули

II ҺУУРИ  Раднаев Гумпыл, Ивалгын аймагай Поселиин дунда һургуулиин «Найрамдал» бүлгэм

III ҺУУРИ Бадмаев Алдар, Хориин аймагай Ааланай дунда һургуули

 

7. УРАН БАРИМАЛ

I ҺУУРИ  Дашиева Баирма, Зэдын аймагай  Дээдэ-Ториин дунда һургуули

II ҺУУРИ  Цогтоева Сарана, Сэлэнгын аймагай Загастайн дунда һургуули

III ҺУУРИ Бадмаева Алина, Ивалгын аймагай Поселиин дунда һургуулиин «Найрамдал» бүлгэм

 

8. АРҺАН ОЁДОЛ

I ҺУУРИ  Дашицыренова Алтана, Хориин аймагай Ааланай дунда һургуули

II ҺУУРИ Дымбрылова Снежана, Буряад Уласай үндэһэтэнэй нэгэдэхи лицей-интернат

III ҺУУРИ Пагбаева Айлана, Зэдын аймагай  Дээдэ-Ториин дунда һургуули

9. ҺЭЕЫ ОЁДОЛ

I ҺУУРИ Жигжитова Света,  Улаан-Үдэ хотын Мариинска интернат-һургуули

II ҺУУРИ  Ульзутуева Хэшэгма, Ивалгын аймагай Хойтобэеын дунда һургуули

III ҺУУРИ Шойдокова Бальжина, Буряад Уласай үндэһэтэнэй нэгэдэхи лицей-интернат

 

 

ҺУУРИ	ҺУРГУУЛИ	ОНОО
1	Хориин аймагай Ааланай дунда һургуули	83,5
2	Сэлэнгын аймагай Жаргалантын дунда һургуули	79,1
3	Буряад Уласай үндэһэтэнэй нэгэдэхи лицей-интернат	76,3
4	Зэдын аймагай  Дээдэ-Ториин дунда һургуули	74,5
5	Хэжэнгын  аймагай Хэжэнгын  дунда һургуулиин «Жэмбүүр»  бүлгэм	73,1
6	Ахын аймагай Өөрлигэй дунда һургуули	69,4
7	Хурамхаанай аймагай Дэрээнэй дунда һургуули	68,4
8	Баргажанай аймагай Лугшахаанай дунда һургуули	68,2
9	Мариинска интернат-һургуули	67,6
10	Мухаршэбэрэй аймагай  Галтайн дунда һургуули	66,8
11	Ивалгын аймагай Хойтобэеын дунда һургуули	63,9
12	Сэлэнгын аймагай Селендүүмын дунда һургуули	56,8
13	Улаан-Үдэ хотын Зандан Жуу түбэй «Алтан гэрэл» бүлгэм	56,1
14	Сэлэнгын аймагай Галуута нуур хотын 4-дэхи дунда һургуули	53,3
15	Ивалгын аймагай Поселиин дунда һургуулиин «Найрамдал» бүлгэм	52,6
16	Сэлэнгын аймагай Загастайн дунда һургуули	44,7
17	Хяагтын аймагай Хяагтын суглуулагдамал «Зорилго» бүлгэм	43,2
18	Ивалгын аймагай Һужаагай дунда һургуули	29,1
19	Хэжэнгын  аймагай Хэжэнгын  дунда һургуулиин «Сансар»  бүлгэм	28,5
20	Сэлэнгын аймагай Новоселенгинскын дунда һургуули	22,5
21	Сэлэнгын аймагай Галуута нуур хотын 5-дахи дунда һургуули	22,3
22	Сэлэнгын аймагай Галуута нуур хотын 3-дахи дунда һургуули	21,5
23	Зэдын аймагай  Цагаатайн дунда һургуули	14,4
24	Хэжэнгын  аймагай Хэжэнгын  дунда һургуулиин «Челсана»  бүлгэм	5,9
25	Улаан-Сүхэ аймагай Шаргалжанай дунда һургуули	4,9
26	Ивалгын аймагай Оронгын дунда һургуули	4,1

 Тодорхой хүсэнэгтэ үгтэнэ: 54 наадам оценки общие

54-дэхи наадамай положени

БУДДЫН ШАЖАНТАНАЙ ЗАНШАЛТА САНГХА

«ДАШИ ЧОЙНХОРЛИН» БУДДЫН ШАЖАНАЙ ЕХЭ СУРГУУЛИ

«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ»

Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын 54-дэхи наадам

2023 оной декабриин 22

Эбээн тэдхэгшэ: «ТИТАН» хамжаан

 

НААДАМАЙ ЗОРИЛГОНУУД

– Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлээхэ, эхэ хэлээ хүндэлхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ

– Наадамай гол зорилго – аман хэлэ хүгжөөхэ, нютаг хэлэнэй үгүүлбэриин аялга һайн ойлгохо, хэлэхэ дадалтай болгохо.  Эхэ хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха даабаринуудаа үргэдхэхэ.

– Түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг үзэхэ хүсэлынь урмашуулан дэмжэхэ, хүүгэдэй урлаха, зохёохо арга боломжо хурсадхаха.

НААДАМАЙ САГАЙ ХУБААРИ

«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн hургуулинууд хоорондын наадам Ивалгын дасанда 2023 оной декабриин 22-то үглөөнэй 10 сагта эхилхэ.

УРИЛДААНАЙ ЯНЗАНУУД:

1. «Монгол хэлэ шудалая»
2.  «Эхэ хэлэн-54» тест
3. «САЙНУУ» түсэлөөр пост-бодол
4. «Бэлигүүн толи»
5. «Сагаан Дархиин сэдьхэл мэтэ хүрдын магтаал орошобо»
6. Арһан урлал
7. Һэеы урлал
8. Модон дархан
9. Уран баримал

НААДАМАЙ ЭРИЛТЭНҮҮД

– Мэдүүлгэ, Согласие дансануудаа декабриин 20 болотор exexelen@mail.ru гэһэн сахим хаягаар эльгээгты.

– Урилдаан бүхэндэ бүлэгүүдһээ 1-1 хүн орохо. Этигэлэй Хамбын сургаал бүлэгөөрөө сээжээр уншана.

– Басагад буряад заншалаар үһэеэ гүрөөд ерэхэ.

– Соносохо хүдэлмэринүүд радиодамжуулгын эрилтэдэ хүрэхэ ёһотой: аудиофайл бэшэхэдээ хоолойгоо сэбэрээр шэнгээгты. Диктофондо үлүү абяа, шууяа, түерөө оруулхагүй (холодильник, телевизор, радио, телефон болюулха). Түлижэ байһан галай хүүеэнһээ холо ошохо шухала.

– Аудиофайлаа диктофон дээрэ бэшэхэдээ, даабари уншахынгаа урда һурагша нэн түрүүн өөрынгөө нэрэ, нютаг, бүлэг-һургуули, ангияа хэлэхэ. Анхарагты, аудиофайлаа нэрлэхээ бу мартагты (һургуули, номинаци, һурагшын нэрэ).

– Тестэдэ орохо һурагша өөрын али сургуулиин ноутбук абаад ерэхэ. Сайт дээрэ регистраци хээд ерэхэ шухала. Анхарагты: пароль, логиноо бу мартагты!

 

НААДАМАЙ ШАТАНУУД

Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм.  Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.

Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм.  Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.

II ШАТА

МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ

12 һарын 20 болотор exexelen@mail.ru хаягаар эльгээхэ.

Аймаг ________________________Һургуули___________________________

Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ ______________________

Холбоо бариха утаһан, e-mail: ____________________________________

Бүлэгтэ орохо үхибүүдэй обог, нэрэ, анги:

 

НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД

I ШАТА

ШАГАЙН МОРИН ТАЛА

Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын урилдаан.

БЭЛИГҮҮН ТОЛИ  (10 оноо)

Хоер ёслолой абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толи гэсэн үйлэ.  Э-Х.  Галшиевай «Бэлигүүн толи» һүүлшын хэблэл.  http://ehehelen. ru/wp-content/uploads/2019/01/Beliguun-toli-poslednaya-versiya. pdf

Даабари: «Хоер ёсын абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толиноос дайсан ба ураг садан хоеры ямар мэтэ эдлэхын үедэ машид үйлдэснэй дүрбэдчинь» бүлэгэй 260-270 нюурта үгтэһэн 613-641 сургаалнуудһаа хоёрыень шэлэн абаад, мем, уряа, зарлал зураг болгогты, тэрэ ажалаа хамгаалагты.

Танай зорилго хадаа сургаал соохи үйлэ ушарай һубарил зураглан харуулха бэшэ, һургаалай юрэнхы удха өөһэдөө ойлгожо мем зураха, тэрэнээ хөөрэжэ шадаха.

P.S.  «Плакат» гэжэ үгэ оршуулхада уряа, зарлал болохоор зурагууд гээд толи соо үгтэдэг.  Һүүлэй үедэ интернет соо плакадай зорилгодо дүтэрхы «мем» гээд нэрлэгдэһэн урлалай зүйл хэрэглэгдэдэг болонхой.  «Мем» гэжэ урлалай янза тухай бэшэхэдээ, зураг, фотозураг, видео, үгэ, мэдүүлэл, элдэб тэмдэг, үнгэ, смайлик хэрэглэн, ямар нэгэ ойлгосо олондо мэдүүлхэ, ойлгуулха, тарааха арга гэнэ.  Сургаалай удха зүбөөр гаргаха гэжэ оролдогты, нютагайнгаа ламанартай зүбшэн хөөрэлдэгты.

 

ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА

Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи тэмсээн.

«БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ»

а) Хүндэтэ үхибүүд!

Буряад, монгол үгэнүүдэй удха элирүүлхэдэ «Монгол-орос толи», «Орос-монгол толь», «Буряад-ород толи», нютаг үгэнүүдэй толи хэрэгтэй болохо.

Зохиолч Чойжилын Чимэд

1927 ондо ниислэл шадар оршодог Амгаланбаатар хотодо түрэһэн юм.  Монгол Уласай Ехэ сургуулиин (университедэй) хэлэ, бэшэгэй таһагые 1950 ондо дүүргээ.  «Би монгол хүн», «Мүнөө саг», «Шүлэг найраглал» гэхэшэлэн олон суглуулбаринуудые хэблүүлһэн юм.  1962 ондо зохёохы ажалайнгаа түлөө ирагуу найрагша МНР-эй гүрэнэй шагналда хүртэһэн байгаа.

Чойжилын Чимэд 1927 онд Улаанбаатар хотод, Амгаланбаатар гэдэг газар төржээ. Дайчин нөхөр дуу, Эх орон, Өлгий, Босгон дээр Хөхөө Намжил, Маш нууц, Өглөө, Тэмцэл, Газрын үнэр гэх мэт олон шүлэг, яруу найраг, жүжиг, кино бүтээжээ. Үүнээс «Би монгол хүн» гэдэг шүлэгээ 1945 онд 18 настай байхдаа бичсэн байна

БИ МОНГОЛ ХҮН

Аргалын утаа боргилсон малчины гэрт төрсөн би

Атар хээр нутагаа өлгий минь гэж боддог

Цэнхэр манан суунагласан алсын барааг ширтээд

Цэлгэр сайхан нутагаа сэтгэл бахдам хархад

Үлээж байгаа салхи нь үнсээд ч байгаа юм шиг

Өршөөлт ээжийн минь гар илээд ч байгаа юм шиг

Энэрэнгүй сайхан санагдахад

Элэг зүрх минь догдолож

Хосгүй баярын нулимс хоёр нүдийг минь бүрхэдэг

………………………………………………………………………. .

Родился я в юрте арата, где тлеет кизяк в очаге

Табунные степи считаю своей колыбелью.

Вглядываясь в синеющие дали просторов

Наполняюсь гордостью за красоты родимой земли.

Ветры степные будто целуют меня,

Словно руки матери, благословляя, ласкают,

Пробуждая во мне искренние чувства,

Волнуя душу и сердце,

Покрывают глаза мои слезами безмерной любви.

 

Даабари:

1. 1. Ирагуу найрагша Чойжилын Чимидэй «БИ МОНГОЛ ХҮН» шүлэгынь сээжэлдээд, уран гоёор уншаха.
2. 2. Шүлэгэй үгэнүүдээр тайлбари толи бэлдэхэ. Үгэнүүдэй удха тодоор тайлбарилжа шадаха болохо.

Жэшээнь, Аргалынь (монг., бур.) – аргал – малай хатаһан шабааһан.

Нутагаа (монг.) – нютагаа (бур) – түрэһэн газар һуурин .  .  .

3. 3. Тус асуудалнуудта дүүрэн харюу монгол хэлэн дээрэ үгэхэ.

а) Уран шүлэгшэ хаана түрөөб, хэдытэйдээ энэ шүлэг бэшээб?

б) Түрэл нютагайнгаа байгаали ямар үгэ, холбуулалаар зурагланаб?

в) Нютагаа хэнтэй жэшээлэн сасуулнаб, юундэ?

г) Юунһээ «Хосгүй баярын нулимс хоёр нүдийг минь бүрхэдэг» гэнэб?

4. 4. Өөрынгөө түрэһэн нютаг тухай уранаар зураглаһан үгүүлэл монгол найзадаа хөөрэхөө бэлдэгты (3 мин).

б) Тестовэ даабари дүүргэлгын даабарида бүлэгһөө 1 хүн орохо ёһотой  “Эхэ хэлэн-54 ”  тест байха.  Бүлэгэй нэгэ гэшүүн сайт дээрэ регистраци хэхэ, дурадхаһан тест энэ урилдаанда ороод, дүүргэхэ аргатай.

Сайт https://xesheel. exexelen.ru/ Как проверять вопросы: дээрэ үгтэһэн тестнүүдээр бэеэ һорихо, мэдэсээ бэхижүүлхэ аргатай.  Регистрация и запись на курс: https://disk. yandex. ru/i/qnlziaYiWptcmg

Асуудалнуудые яагаад шалгажа болохоб? урилдаанда бэлдэхэдээ, https://buryadxelen. com/ сайт дээрэ байһан тестнүүдээр, мүн Я. Ивахиновагай «Асуудалнууд, тестнүүд, оршуулганууд» номой 61-71 хуудаһанда үгтэһэн  асуудалнуудые  болон урда наадамда үгтэһэн сэдэб     дабтан харагты.

в) Санамжа-комментаринууд.  0-10 оноо

Хүндэтэ үхибүүд! «САЙНУУ!» гэһэн түсэлэй «Шагна» гэжэ нэрэтэй аудиогид байгша оной сентябрь һарада дэбшүүлэгдэбэ. Улаан-Үдэ хотодо ажаһуугшад түрэл хотодоо дура зүрхөө нээһэн аудиогидүүдэй 97 хөөрөөнүүдые ород, буряад хэлэн дээрэ соносохо аргатай болоо.  Манай гидүүд соо элдэб нютагай, угай, наһанай, мэргэжэлэй хүнүүд байгаа. Хөөрөөнэйнь сэдэбүүдшье олон: хото городтой түрүүшын уулзалга, түүхэтэ газарнууд, түрэл гудамжа, һуралсалай эмхи гээд, Улаан-Үдэ хотын олондо мэдэгдээгүй түүхэ, арад зон соо алдаршаһан газарнууд, юрын дурсалгануудһаа хизаар ороноо шэнжэлгын сэдэб хүрэтэр.

Нэн түрүүн тус бүлэгтэ https://vk. com/club216208451 подписка заатагүй хэнхэй байха ёһотойт.  Группа руу ороод, подписка хээд, постнуудтаа лайкнуудые табигты, нүхэдөөрөө хубаалдагты.

Эдэ хөөрөөнүүдынь шагнаад, өөрынгөө һанамжа бодол бэшэхыетнай уряалнабди. Ниислэл хототой холбоотой өөһэдынгөө һонин ушар оруулжа болоно. Бүлэг бүхэнһөө гурбан пост бэшэхэ даабари үгтэнэ (эдэ 3 постнууд доро).

1. Автовокзал Доржиев Зорикто https://vk. com/club216208451?w=wall-216208451_1354
2. Буузный квартал / Яагаад Шэнэхээн буряадууд буузаар суурхааб Сэдэбэй Соёлма https://vk. com/club216208451?w=wall-216208451_1355
3. Детство монгольского музыканта в Улан-Удэ / Балшар наһан Наранбаатарай Нар-Оюу https://vk. com/club216208451?w=wall-216208451_1356

Һанамжануудта эрилтэ: Һанамжа-комментаридаа өөрын хандаса, ойлгосо тайлбарилха, хөөрэһэн ушарта өөрын сэгнэлтэ үгэхэ. Өөһэдын арга боломжоор энэ даабари дүүргэгты. Нютаг хэлээ хэрэглэн бэшэхэ, нэрэ обогоо, бүлгэмэйнгээ нэрэ табигты. Буряад клавиатура, таараха эмодзи-смайлигуудые хэрэглэгты, комментаритнай олон лайктай байбал — һайн.

– Комментарияа аудио файл болгожо уншаха (аудиофайлай эрилтэнүүд положениин дээрэ);

– һанамжа-комментариингаа ворд вариантын скриншот хэхэ;

– аудио, скриншот хоёроо exexelen@mail. ru хаягаар декабриин 20 болотор ябуулха.

 

ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА

Буян хэшэг уряалая

«Сагаан Дархиин сэдьхэл мэтэ хүрдын магтаал орошобо» магтаал уншахадаа, үгэнүүдынь зүбөөр, сээжээр, тодоор үгүүлэн, бүлэгөөрөө уншаха гэһэн даабариин эрилтэ дүүргэхэ шухала!

www. ehehelen. ru гэһэн сайтын номой һан соо «Сагаан Дарьхиин сэдьхэл мэтэ хүрдын магтаал орошобо» татажа абаад, зүбөөр уншаха.  Хоороор уншахынгаа урда һурагшад нэн түрүүн өөһэдынгөө нэрэ, нютаг, бүлэг-һургуули, ангияа хэлэхэ.

ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА

Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа орохо урилдаанаймнай түхэл 52-дохи наадамһаа эхилжэ хубилгагдаа.

Оёдолшо басагад арһан урлал, һэеы урлал гэһэн хоёр шэглэлээр хүдэлхэ.  Хэһэн оёдол тухайгаа 2 мин соо хөөрэхэ. Хөөрэһэнтнай 0-2 оноогоор, гол ажалтнай 0-8 оноогоор сэгнэгдэхэ.  Дүн гаргалгада 0-10 ниитэлһэн оноо табигдаха.

а) Арһан оёдол

– урда наадамда оёжо эхилһэн сээжэбшэнүүдээ дүүргээд ерэхэ, наадамда түрүүшынхиеэ ерэhэн басагад сээжэбшын хэб хээд, арhаяа абаад ерэхэ;

– наадамда һаяшаг оролсоһон басагад 2-4 наһанай хүүгэдэй дэгэлэй хэб абаад ерэхэ.

Хониной элдэһэн арһаар, али хэрэгһээ гараһан арһан дэгэлээр (дубленко, хүнжэл, хүүртиг…) оёнобди.  Оёходо хэрэгтэй юумээ абаад ерэхэ: канцелярска хутага, хурса хайша, шугам, хурабша, карандаш гү, али ручка, арһа оёдог тусхай зүү — тэбэнэ бэшэ, №10 ниидхэ.

– 2 минутын туршада яагаад оёхо (оёһон) тухайгаа хөөрөө, зугаа хэхэт.  Арһан хубсаһан бэедэ һайн нүлөөтэй эдлэл юм. Юунэй арһа, оёдолой ямар зүү хэрэглэнэбта, яагаад хэб бэлдээбта, юу оёжо дүүргээбта г.м.  тухай хөөрэхэ.  (2 оноо).

б) Һэеы урлал.

– Гэрэй даабари: санашанай шэнэ костюм оёод асарха, энэ ажалтнай 0-8 оноогоор сэгнэгдэхэ.

– Оёдолшо басагад гэртээ хэһэн ажалайнгаа ябаса тухай (пошаговое описание работы 2 мин.) тодорхойгоор хөөрэжэ үгэхэ. Хун шэнги дун сагаан һэеы хаана хэрэглэжэ болохоб, юрын бүдөөр оёһонһоо һэеыгээр урлахада хэр хүндэб, оёдолой ямар янзануудые хэрэглээбта, һэеы оёдолдо эгээл шухалань юун бэ гэхэ мэтэ асуудал тодолон, өөрынгөө һанамжа бодолоо хэлэхэ. (0-2 оноо).

Удаадахи наадамда хэрэглэхэ һэеы худалдан абахат, 1 п.м. һэеы 300 түхэригтэ (50% хямдаралтай).  Оёдолшондо хэрэгтэй хэрэгсэлнүүдые – хурса хайша, шугам, хурабша, карандаш гү, али ручка, утаһа-ниидхэ асарха.

ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА

Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата.  Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.

а) Модон урлал.  Хара гурөөһэ, баабгай (сибирский бурый медведь). Хэмжүүр: үндэрынь 25 см х 35 см

Дарханайнгаа ажал тухай 2 минута соо удаа дараалуулан хөөрэжэ үгэгты (пошаговое описание работы).

Танай хэһэн хөөрөөн амяараа сэгнэгдэн, гол ажалайтнай 8,0 оноодо, хөөрэһэнэйтнай 2,0 оноо нэмэгдэхэ.

б) УРАН БАРИМАЛ (пластилин)

Худэри (кабарга).  Хэмжүүр: 15 х 20 см.  Даабариин эрилтэдэ үгтэһэн хэмжүүрһээ үлүү дутуу байхагүй.  Пластилинаар урлаһан ажалайнгаа һубарил тухай 2 минута соо удаа дараалуулан хөөрэжэ үгэгты (пошаговое описание работы). Танай хэһэн хөөрөөн амяараа сэгнэгдэн, гол ажалтнай 8,0 оноодо, хөөрөөндэ 2,0 оноо нэмэгдэхэ, дүн гаргалгада ниитэлһэн 0-10 оноо табигдаха.

ШАНГУУД ТУХАЙ

1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха.

ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ

1. С. Д. Бабуев, Ц. Ц.  Бальжинимаева «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» У-Ү, 2004;
2. https://buryadxelen. com/»Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Минии бэе», «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг»;
3. Бэлигүүн толи http://ehehelen. ru/wp-content/uploads/2019/01/Beliguun-toli-poslednaya-versiya. pdf;
4. «Учение Пандито Хамба Ламы Д. Д. Этигэлова», 2016, 2017, 2018, 2019; 2020; 2021. Ссылкэ: https://docs.google.com/document/d/1ejak22tQ0qVnAr_lr8LIgBuv7LaNDtRtdbjHDGftpQs/ edit#heading=h.3dpy54d6sgj9
5. «Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи», «Даши Чойнхорлин» университедэй хэблэл, Ивалга, 2016 он;
6. «Буряад үнэн» сонин болон бусад сонин, сэтгүүл, номууд;
7. Галдан Ленхобоев «Ашатын һайхан заяан» ном татажа абагты: http://soyol. ru/culture/books/4356/
8. Лодон Линховоин «Лодон багшын дэбтэрһээ» ном татажа абагты: http://soyol. ru/culture/books/4357/
9. Сүлжээндэ ороод, фейсбук холбоондо Хамба лама Дамба Аюшеевэй хуудаһа хараха;
10. «Буряад хэлэнэй тобшо тайлбари толи», У-Ү, 2004
11. http://soyol. ru/bur/
12. Л. Шагдаров. К. Черемисов.  Буряад-ород толи, У-Ү, 2006

53-дахи наадамай дүнгүүд

Эбээн тэдхэгшэд: Буряад Уласай Арадай Хуралай депутадууд

1. ЭРХИМ ТЕСТ

I ҺУУРИ  Дамбаев Дугар, Ивалгын аймагай һужаагай дунда һургуули

II ҺУУРИ  Дайндоров Ринчин, Бэсүүрэй аймагай Харланай үхибүүдэй бүлэг

III ҺУУРИ Доржиева Сойжина, Хэжэнгын  аймагай Хэжэнгын  дунда һургуулиин «Сансар» бүлгэм

 

2. ЭРХИМ ПОСТ-БОДОЛ

I ҺУУРИ  Доржиева Дулма, Зэдын аймагай  Цагаатайн дунда һургуули

II ҺУУРИ  Гомбоев Жаргалсайхан, Бэсүүрэй аймагай Харланай үхибүүдэй бүлэг

III ҺУУРИ  Дугарова Анна, Хурамхаанай аймагай Барханай дунда һургуули

 

3. БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД -ЕРЭЭДҮЙТЭЙ

I ҺУУРИ  Доксомов Дмитрий, Бэсүүрэй аймагай Харланай үхибүүдэй бүлэг

II ҺУУРИ  Энрэлын Хулан, Улаан-Үдэ хотын 32-дахи дунда һургуулиин «Эрмэлзэл» бүлгэм

III ҺУУРИ  Владимирын Артем, Сэлэнгын аймагай Селендүүмын дунда һургуули

 

4. ДОНШУУР МААНИ

I ҺУУРИ  Сэлэнгын аймагай Селендүүмын дунда һургуули

II ҺУУРИ  Зэдын аймагай  Цагаатайн дунда һургуули

III ҺУУРИ  Хориин аймагай Ааланай  дунда һургуули

 

5.  БЭЛИГҮҮН ТОЛИ

I ҺУУРИ  Раднаева Саша, Зэдын аймагай  Дээдэ-Үчөөтэйн дунда һургуули

II ҺУУРИ  Будажапова Валерия, Хориин аймагай Ааланай  дунда һургуули

III ҺУУРИ Онгороева Дулма, Зэдын аймагай  Дээдэ-Үчөөтэйн дунда һургуулиин «Дунда үе» бүлгэм

 

6. МОДОН ДАРХАН

I ҺУУРИ  Гончикдоржиев Костя, Хэжэнгын  аймагай Хэжэнгын  дунда һургуулиин «Жэмбүүр»  бүлгэм

II ҺУУРИ  Аранжапов Эрдэм, Улаан-Сүхэ аймагай Шаргалжанай дунда һургуули

III ҺУУРИ  Чимитдоржиев Цырен, Хэжэнгын  аймагай Хэжэнгын  дунда һургуулиин «Сансар» бүлгэм

 

7. УРАН БАРИМАЛ

I ҺУУРИ  Цогтоева Сарана, Сэлэнгын аймагай Загастайн дунда һургуули

II ҺУУРИ  Гармаева Нарана, Баргажанай аймагай Уланай дунда һургуули

III ҺУУРИ  Эрдынеев Дашанима, Хэжэнгын  аймагай Хэжэнгын  дунда һургуулиин «Челсана» бүлгэм

 

8. АРҺАН ОЁДОЛ

I ҺУУРИ  Дымбрылова Снежана, Буряад Уласай үндэһэтэнэй нэгэдэхи лицей-интернат

II ҺУУРИ  Гомбоева Дарина, Бэсүүрэй аймагай Харланай үхибүүдэй бүлэг

III ҺУУРИ  Цыбенжапова Арюна, Ивалгын аймагай Оронгын дунда һургуули

 

9. ҺЭЕЫ ОЁДОЛ

I ҺУУРИ  Дашинимаева Янжима, Буряад Уласай үндэһэтэнэй нэгэдэхи лицей-интернат

II ҺУУРИ  Ульзутуева Хэшэгма, Ивалгын аймагай Хойтобэеын дунда һургуули

III ҺУУРИ  Дагбаева Аялана, Бэсүүрэй аймагай Харланай үхибүүдэй бүлэг 

Һуури	Һургуули	Оноо
1	Бэсүүрэй аймагай Харланай үхибүүдэй бүлэг	85,6
2	Буряад Уласай үндэһэтэнэй нэгэдэхи лицей-интернат	77,9
3	Хориин аймагай Ааланай  дунда һургуули	76,6
4	Зэдын аймагай  Цагаатайн дунда һургуули	76
5	Ивалгын аймагай Хойтобэеын дунда һургуули	74,3
6	Хэжэнгын  аймагай Хэжэнгын  дунда һургуулиин «Жэмбүүр»  бүлгэм	70,7
7	Зэдын аймагай  Дээдэ-Үчөөтэйн дунда һургуули	70,6
8	Хэжэнгын  аймагай Хэжэнгын  дунда һургуулиин «Сансар» бүлгэм	67,6
9	Баргажанай аймагай Уланай дунда һургуули	67,4
10	Зэдын аймагай  Дээдэ-Ториин дунда һургуули	62,9
11	Мухаршэбэрэй аймагай  Галтайн дунда һургуули	61
12	Хэжэнгын  аймагай Хэжэнгын  дунда һургуулиин «Челсана» бүлгэм	58,4
13	Зэдын аймагай  Гэгээтын дунда һургуули	53,8
14	Ивалгын аймагай Оронгын дунда һургуули	52
15	Сэлэнгын аймагай Селендүүмын дунда һургуули	51,5
16	Улаан-Үдэ хотын 32-дахи дунда һургуулиин «Эрмэлзэл» бүлгэм	50,7
17	Ивалгын аймагай һужаагай дунда һургуули	46,2
18	Улаан-Сүхэ аймагай Шаргалжанай дунда һургуули	45,2
19	Хурамхаанай аймагай Барханай дунда һургуули	44,9
20	Ивалгын аймагай Поселиин дунда һургуулиин «Найрамдал» бүлгэм	43,2
21	Зэдын аймагай  Дээдэ-Үчөөтэйн дунда һургуулиин «Дунда үе» бүлгэм	42,1
22	Улаан-Үдэ хотын 32-дахи дунда һургуулиин «Найдал» бүлгэм	41,9
23	Сэлэнгын аймагай Галуута нуур хотын 1-дэхи бүлгэм	41,9
24	Сэлэнгын аймагай Галуута нуур хотын 2-дохи бүлгэм	39,1
25	Ивалгын аймагай Поселиин дунда һургуулиин «Этигэл» бүлгэм	37,9
26	Ивалгын аймагай Гүрэльбын дунда һургуули	36
27	Ивалгын аймагай Дээдэ-Ивалгын дунда һургуули	35,1
28	Улаан-Үдэ хотын Зандан Жуу түбэй «Алтан гэрэл» бүлгэм	34,5
29	Ивалгын аймагай Доодо-Ивалгын дунда һургуули	29,1
30	Сэлэнгын аймагай Загастайн дунда һургуули	26
31	Сэлэнгын аймагай Ноёхоной дунда һургуули	8,8
32	Ивалгын аймагай Тапхарай дунда һургуули	5

 Тодорхой хүсэнэгтэ үгтэнэ  53 наадам итоги

 

53-дахи наадамай положени

БУДДЫН ШАЖАНТАНАЙ ЗАНШАЛТА САНГХА

«ДАШИ ЧОЙНХОРЛИН» БУДДЫН ШАЖАНАЙ ЕХЭ СУРГУУЛИ

«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ»

Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын 53-дахи наадам

2023 оной ноябриин 24

 

Эбээн тэдхэгшэд: Буряад Уласай Арадай Хуралай депутадууд

 

НААДАМАЙ ЗОРИЛГОНУУД

– Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлээхэ, эхэ хэлээ хүндэлхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ.

– Наадамай гол зорилго – аман хэлэ хүгжөөхэ, монгол болон нютаг хэлэнэй үгүүлбэриин аялга ойлгохо, хэлэхэ дадалтай болгохо. Эхэ хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха даабаринуудаа үргэдхэхэ.

– Түрэл арадайнгаа соёл, уралиг үзэхэ хүсэлынь урмашуулха, хүүгэдэй урлаха, оёхо, зохёохо арга боломжо дэмжэхэ, хурсадхаха.

НААДАМАЙ САГАЙ ХУБААРИ

«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн hургуулинууд хоорондын наадам Ивалгын дасанда 2023 оной ноябриин 24-дэ үглөөнэй 10 сагта эхилхэ.

НААДАМАЙ ЭРИЛТЭНҮҮД

– Мэдүүлгэ, Согласие дансануудаа ноябриин 22 болотор болотор exexelen@mail.ru гэһэн сахим хаягаар эльгээгты.

– Урилдаан бүхэндэ бүлэгүүдһээ 1-1 хүн орохо. Этигэлэй Хамбын сургаал бүлэгөөрөө сээжээр уншана. Басагад буряад заншалаар үһэеэ гүрөөд ерэхэ.

– Урилдаанай янзанууд:

Урилдаанай янзанууд: Бэлигүүн толи 49-52-дохи наадамуудта үгтэһэн даабаринуудые бүридхэн дабталга; Буддын шажанай ойлгосонууд», «Зураг тайлбарилан хаюусаха», «Шажанай зүйлнүүд, хэрэгсэлнүүд», «Буддын шажанай шүтөөнүүд», «Дасан субаргануудай тусхай эрдэм», Пост-бодол; Этигэл Хамбын зальбарал, Арһан урлал,  Һэеы урлал, Модон дархан, Уран баримал.

– Анхарагты! Танай соносохо хүдэлмэринүүд радиодамжуулгын эрилтэдэ хүрэхэ ёһотой: аудиофайл бэшэхэдээ хоолойгоо сэбэрээр шэнгээгты. Диктофондо үлүү абяа, шууяа, түерөө оруулхагүй (холодильник, телевизор, радио, телефон болюулха, түлижэ байһан галай хүүеэнһээ холо ошохо шухала).

– Аудиофайлаа диктофон дээрэ бэшэхэдээ, даабари уншахынгаа урда һурагша нэн түрүүн өөрынгөө нэрэ, нютаг, бүлэг-һургуули, ангияа хэлэхэ. Анхарагты, аудиофайлаа нэрлэхээ бу мартагты (һургуули, номинаци, һурагшын нэрэ).

– Тестэдэ орохо һурагша өөрын (сургуулиин) ноутбугаа абаад ерэгты.

 

НААДАМАЙ ШАТАНУУД

Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хони, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ түрэл хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.

Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.

 

МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ

11 һарын 22 болотор exexelen@mail.ru хаягаар эльгээхэ.

Аймаг ________________________Һургуули___________________________

Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ ______________________

Холбоо бариха утаһан, e-mail: ____________________________________

Бүлэгтэ орохо үхибүүдэй обог, нэрэ, анги:

 

НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД

I ШАТА

ШАГАЙН МОРИН ТАЛА

Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын урилдаан.

 

БЭЛИГҮҮН ТОЛИ (0-10 оноо)

№1

Хоёр ёслолой абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толи гэсэн үйлэ. Э-Х. Галшиевай «Бэлигүүн толиин» һүүлшын хэблэл. http://ehehelen. ru/wp-content/uploads/2019/01/Beliguun-toli-poslednaya-versiya.pdf. Хүндэтэ үхибүүд, урда жэлнүүдтэ хэһэн ажалаа үргэлжэлүүлнэбди. Э-Х. Галшиевай «Бэлигүүн толиин» һүүлшын хэблэлһээ бүлэг бүлэгөөр даабари үгэхэдөө, энэ гайхамшаг зохёолтой дүтөөр танилсуулха хүсэлтэйбди гэжэ тандаа дабтан һануулнабди.

«Хоер ёсын абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толиноос дайсан ба ураг садан хоёры ямар мэтэ эдлэхын үедэ машид үйлдэснэй дүрбэдчинь» бүлэгһөө даабари үгтэхэ. Номой 250-259 хуудаһанда үгтэһэн 584-612 сургаалнуудһаа хоёрыень шэлэн абаад, удхаарнь бодомжологты. Сургаал соохи үйлэ ушарай һубарил зураглан харуулха бэшэ, һургаалай юрэнхы удха өөһэдөө ойлгожо мем зураха, тэрэнээ зүбөөр тодорхойлхо гэжэ оролдогты, тэрэ ажалаа хамгаалагты.

P.S. «Плакат» гэжэ үгэ оршуулхада уряа, зарлал болохоор зурагууд гээд толи соо үгтэдэг. Интернет соо плакадта дүтэрхы «мем» гээд нэрлэгдэһэн урлалай зүйл хэрэглэгдэдэг болонхой. «Мем» гэжэ урлалай янза тухай бэшэхэдээ, зураг, фотозураг, үгэ, мэдүүлэл, элдэб тэмдэг, үнгэ, смайлик хэрэглэн, ямар нэгэ ойлгосо олондо мэдүүлхэ, ойлгуулха, тарааха арга гэнэ.

 

ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА

Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи тэмсээн.

 

«БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ» номинаци

«Эхэ хэлэн – манай баялиг» наадамай 49-52-дохи наадамуудта үгтэһэн даабаринуудые бүридхэн дабталга.

«Монгол ороноор аяншалга», «Аяншалгын зам», Монгол ирагуу найрагшадай шүлэгүүд. Эдэ гурбан сэдэбүүдые хамтадхан хүдэлхэт. Монгол сайхан ороноор хэзээ, хаагуур аяншалһан тухайгаа удаа дараалһан, тодо бодолтой, уран найруулгатай хөөрөө монгол хэлэн дээрэ зохёогты. Урда наадамуудта үгтэһэн даабаринуудаа дабтагты, мэдэхэ болоһон үгэнүүдээ үргэнөөр хэрэглэгты, хөөрөөгөө гаршаглагты. Хөөрөөн соогоо танилсаһан, ушарһан зонойнгоо зан абари, хүн шанарынь, гадаада түхэлынь зураглан оруулагты. Монголдо юу хараһанаа, ойлгоһоноо, энэ аяншалгаһаа ямар шэнэ мэдэсэ абаһанаа монгол хэлэн дээрэ, сээжэлдэһэн шүлэгүүдээрээ баталан дамжуулагты. Жэшээ: «Найз нүхэрэйдөө», «Бүхэ барилдааны тэмцээ», «Хоолны (Цайны) газарта», «Уран зохёолшодтой уулзалгаһаа…» г.м.

Хөөрөөнтнай 4-5 мин. хэмжээндэ үнгэрхэ ёһотой. Үнгэрһэн 49-52-дохи наадамуудта үгтэһэн үгэнүүдые хэр мэдэхэ, зүбөөр хэрэглэхэ, үгүүлхэ дадалтай болоһыетнай шүүгшэд шалган, 0-10 оноогоор сэгнэхэ.

Үгүүлэл бэлдэхэтнай хэрэглэгдэжэ болохо үгэ болон мэдүүлэлнүүд.

Амьдрах	Проживание
Шөнө (зочид буудалд хонох) Өдөр Би өрөө захиалсан Түлхүүр (зочид буудалын өрөөний) хүүхэд том хүн паспорт Төвөгшөөж болохгүй Намайг… … сэрээнэ үү	Ночь (проживания в отеле) День Я заказывал номер Ключ (от номера в отеле)   ребенок взрослый паспорт Не беспокоить Разбудите меня в . . .

 

 

Автомашин

Автомобиль

Зам Эргэлт Уулзвар Зогс Тойрж гарах Явах хориотой Зогсоол Бензин колонк / Бакаа дүүргэнэ үү Шатахуун Торгууль / бичиг баримт Прокат / Машины түрээс Миний машин эвдэрсэн Автозасвар Чиглүүлэгүүд Анхаарна уу Орц / Гарц Зүүн тийшээ / Баруун тийшээ Хаалттай / Нээлттэй Хориотой / Зөвшөөрөлтэй Татах / Түлхэх Энд / Тэнд Тамхи татаж болохгүй Аюултай Болгоомжтой Завсарлага Хөндлөн гарц Явган хүүний гарц Мэдээлэл Бие засах газар \ жорлон

Дорога Поворот Перекресток Стоп Объезд Проезд запрещен Стоянка Заправка / Заправьте полный бак Бензин Штраф / документы Прокат / Аренда машин У меня сломалась машина Автосервис Указатели Внимание Вход / Выход Налево / Направо Закрыто / Открыто Запрещено / Разрешено Тянуть / Толкать Здесь / Там Не курить Опасно Осторожно Перерыв Перекресток Пешеходный переход Информация Туалет

 

 

Харгыда	В дороге
Сайн байн уу \ мэнд байна уу Баярлалаа Танд их баярлалаа Яг зөв хаяг Сайхан зам Урт зам Замаасаа буцах Зүүн тийш эргэх Зөв чиглэл Жуулчны бааз Жуулчны баазд амрах Эртний шилтгээн Хуучин цайз Хийд Хэрэм Цав Цэвэр ус Худгийн ус Ус уух Айл / Малчин айл Жуулчны баазад амарах Хүүхдийн зусланд амралт	Здравствуйте Спасибо Большое вам спасибо Точный адрес Хорошая дорога Длинная дорога Свернуть с дороги Свернуть налево Правильное направление Туристическая база Отдыхать на турбазе Древний замок Старая крепость Монастырь Крепость, крепостная стена Щель, трещина Чистая вода Вода из колодца Выпить воды Семья / Семья скотоводов (кочевников) Отдыхать на туристической базе Отдых в детском лагере

 

               

Ресторан / Кафе, столовая / Бар

Зоогийн газар\ Хоолны газар \ Бар

Үйлчлэгч, зөөгч Би ширээ захиалах гэсэн юм Сайхан хооллоорой! Хоолны цэс / Хүүхдийн хоолны цэс Хүйтэн / Халуун / Халаах Аяга / Таваг Лонх / Хундага Ус Дарс / Шар айраг Сүү / Цай / Жүүс Айраг Талх Гурил Шөл Бяслаг Кааш / бин Элсэн чихэр / Давс / Чинжүү Мах / Загас / Шувуу Хонины мах / Үхрийн мах / Гахайн мах Тахиа Чанасан / Шарсан / Гриль Халуун ногоотой Ногоотой шөл Амттан / Жимс Алим Усан үзэм Гадил Би / Та Хүйтэн / Халуун Сул биш / Сул Эхлэл / Төгсгөл Юумтай / юумгүй Чангаанз / Тоор Апельсин / Нимбэг Гүзээлзгэн Анар Хүнсний ногоо / Хөнгөн зууш Төмс Сонгино Чинжүү Будаа Сармис Тоцоогоо хийнэ үү

Официант Я хочу заказать столик Приятного аппетита! Меню / Детское меню Холодный / Горячий / Подогреть Чашка / Тарелка Бутылка / Бокал, рюмка Вода Вино / Пиво Молоко / Чай / Сок Кумыс Хлеб Мука Суп Сыр Каша / Блины Сахар / Соль / Перец Мясо / Рыба / Птица Баранина / Говядина / Свинина Курица Вареный / Жареный / Гриль Острое Овощной суп Десерт / Фрукты Яблоко Виноград Банан Я / Вы Холодно / Жарко Занято / Свободно Начало / Конец с чем-либо / без чего-либо Абрикос / Персик Апельсин / Лимон Клубника Гранат Овощи / Закуски Картофель Лук Перец Рис Чеснок Подайте счёт, пожалуйста

 

 

Дэлгүүр / Хүнс	Магазин / Продукты
Энэ юу вэ? Үзүүлээч . . . Ямар үнэтэй вэ Килограмм том / жижиг литр метр Хямд Үнэтэй Үнэгүй Хөнгөлөлт Үйлчилгээ	Что это такое? Покажите . . . Сколько стоит . . . килограмм большой / маленький литр метр Дёшево Дорого Бесплатно Скидка Услуги

 

 

Паспортны шалгалт	Паспортный контроль
Гааль Би бичиг баримтаа гээсэн Эмнэлэг / Эмиийн сан / Эмч Түргэн тусламж Гал унтраах алба Цагдаагийн газар Шуудан	Таможня Я потерял документы Больница / Аптека / Доктор Скорая помощь Пожарная служба Полиция Почта

 

Ярилцлага	Беседа
Би / Чи / Та Тийм / Үгүй Сайн / Муу Сайн байн уу / Баяртай Өглөөний мэнд / Тавтай нойрсоорой Баярлалаа Уучлаарай (хүнд хандахдаа) Таныг хэн гэдэг вэ? Гарч болох уу? Хэлж өгнө үү? Тус болж өгнө үү? Энийг бичээд өг Давтана уу? Би ойлгохгүй байна	Я / Ты / Вы Да / Нет Хорошо / Плохо Здравствуйте / До свидания Доброе утро / Спокойной ночи Спасибо Извините (при обращении) Как вас зовут? Разрешите выйти Подскажите Помогите, пожалуйста Напишите это Повторите Я не понимаю

               

1. «Монгол ороноор аяншалга»

Бэлдэһэн хөөрөөнтнай эхитэй, үйлын хүгжэлтэтэй, түгэсхэлтэй, һонин удхатай байха ёһотой. (ссылкээр хаража болоно).

https://travelguidance.ru/russko_mongolskiy_razgovornik

http://www.alexnsk.ru/storage/mongolia/language

http://ehehelen.ru/wp-content/uploads/2015/09/Mongolsko-ruskkitj-slovar.pdf

«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэжэ 50-дахи наадамай положени соо ТОЛИХОН. Хүнэй зан абариин муу, һайн таланууд, гадаада түхэл гэһэн даабарида үгтэһэн үгэнүүдые харагты, дабтагты. http://ehehelen.ru/x-naadam/

 

2. «Аяншалгын зам»

 Дорохи ссылкээр хаража болоно

Путешествие в Монголию: когда ехать и что посмотреть

https://sport-marafon.ru/article/puteshestvie-v-mongoliyu-kogda-ekhat-i-chto-posmotret/

Словари-толинууд.

https://www.prlib.ru/item/363197

https://www.studmed.ru/view/kruchkin-yu-bolshoy-sovremennyy-russko-mongolskiy-mongolsko-russkiy-slovar-2006_e86eed10d66.html

Кручкин Ю. Современный русско-монгольский — монгольско-русский словарь.

3. Монголой ирагуу найрагшадай шүлэгүүдые,

автор тухайнь мэдээ сээжэ хөөрөөндөө оруулалсагты .

1) Б.Доржсүрэн 1947 онд Улаан-Баатар хотод төржээ. Хүүхдэд зориулсан «Хорин хаврын бодол», «Наран бүүвэй», «Зуслангийн унага» зэрэг ном хэвлүүлсэн. «Мэргэн бөөдий» киногоороо хүүхдийн дунд алдаршжээ.

Дөрвөн улирал Хүүхэд бидний баяр болдог Хөгжөөнт зуны улирал сайхан. Амтат жимсээр бэлэг барьдаг Алтан намар ай даа гоёхон. Сүлд модны наадам болдог Сүртэй өвөл бас гайхам. Зун намар өвлийн Зугаатай бүгдийг дуурайсан хабар Сайхан, гоёхон гайхам!

Дүрбэн уларил Хүүхэд бидэнэй баяр болодог Хүхюун зунай уларил һайхан. Амтатай жэмэсээр бэлэг баридаг Алтан намарнай Ай даа гоёхон. Һүлдэ модоной наадам болодог Һүртэй үбэл баһал гайхал. Зун, намар, үбэлэй Зугаатай бүгэдэнэй дуратай хабар Сайхан, гоёхон, гайхалтай!

 

2) Ш.Энхбаяр. Булган аймгийн Орхон суманд 1951 онд төрсөн. «Миний тоглоом», «Салхин тийрэн», «Бутанд буудайтай», «Буурал хамхуулын аялал», «Би чихрэн хүүхэд» гэх мэт 20 гаруй ном бичиж хэвлүүлжээ.

 

Аяга  Алтан амсартай шинэхэн аяга Алаг эрээн хөөрхөн аяга Гангар шаазан нэртэй аяга Гар дамжин эдлэгддэг аяга Алим жимсээр дүүрдэг аяга Амттай бүхнээр бялхдаг аяга Угааж байвал цэвэр аяга Унагаж орхивол хагарна шүү

Аяга Алтан амһартай шэнэхэн аяга, Алаг эреэн хөөрхэн аяга, Гангар шаазан нэрэтэй аяга, Гар дамжан эдлэгдэдэг аяга, Алим жэмэсээр дүүрэдэг аяга, Амтатай юумээр билтардаг аяга, Угаажа байбал, сэбэр аяга, Унагаажа орхибол, хахардаг аяга.

 

3) Ш.Энхбаяр. Булган аймгийн Орхон суманд 1951 онд төрсөн. «Миний тоглоом», «Салхин тийрэн», «Бутанд буудайтай», «Буурал хамхуулын аялал», «Би чихрэн хүүхэд» гэх мэт 20 гаруй ном бичиж хэвлүүлжээ.

Гоё эх орон Өглөөний нарны алтлаг туяа гоё Өндөр уулын Сүмбэр оргил гоё Өгөөмөр намрын шаргал тариа гоё Өргөн мөрний тунгалаг мяралзаа гоё Шинэ жилийн мөнгөн чимэг гоё Шинэхэн цасны шижиртсэн гялбаа гоё Хаврын анхны цэнхэр яргуй гоё Хөгжилтэй багачуудын хөөрхөн инээд гоё Зуны цэцгийн миний эх орон гоё

Гоё Эхэ орон Үглөөнэй наранай алтан туяа гоё Үндэр уулын Сүмбэр орьёл гоё Баян намарай шаргал таряан гоё Үргэн мүрэнэй тунгалаг миралзаан гоё Шэнэ жэлэй мүнгэн шэмэг гоё Шэнэхэн саһанай шэжэр ялбаан гоё Хабарай анханай сэнхир алас гоё Хүгтэй багашуулай хөөрхэн зугаа гоё Зунай сэсэгтэ минии Эхэ орон гоё

 

4) Ж.Дашдондог. Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтхэлтэн. Д.Нацагдоржийн болон «Алтан унага» шагналт хүүхдийн зохиолч Жамбын Дашдондог бараг бүхы л уран бүтээлээ сургуулийн өмнөх насныханд зориулжээ», «Аав, ээж, би», «Өргөө», «Тэнгэрийн шүлэгчид», «Долоон бөхтэй тэмээ», «Алтан харш» зэрэг олон ном туурвижээ.

Эрвээхий Эрээн цоохор эрвээхий Эрэг нугаар дэрвээхэй Цэцэг цэцгээр хэсээхэй Цэнгэн баясан нисээхэй Үдшийн нарнаар жаргаахай Үүлэн сүүдрээс үргээхэй Газрын цэцэг найгааха Ганган бүжиг хийгээхэй Тэнгэрийн цэцэг эрвээхий Тэндхийн бүжигт эргээрэй

Эрбээхэй Эреэн соохор эрбээхэй, Эрье нугаар дэрбээхэй, Сэсэг сэсэгээр хэсээхэй, Сэнгэн баясан ниисээхэй, Үдэшын наранаар жаргаахай, Үүлэн һүүдэрһээ үргөөхэй, Газарай сэсэгтэ найгаахай, Ганган бүжэг хатараахай, Тэнгэриин сэсэг эрбээхэй, Тэндэхи бүжэгтэ эрьеэрэй.

5) О.Сундуй Төв аймгийн Угтаалцайдам суманд 1960 онд төрсөн.»Долоон хожгор, нэг можгор»дуурь, «Мэхт мэхэндээ», Зуны нар мөхөөлдсөнд дуртай», «Оймс залгидаг мангас», А-Я хүртэл хөгжилтэй аялал»…зэрэг хорь орчим номоо уншигч хүүхдүүддээ өргөн бариад байна.

Барилдаан Даваа надтай Барилдах дуртай Давах болгондоо Дахих хүсэлтэй Даваад л байвал Барилдаад л байна Даага нэхээч гээд Дэвээд л байна

Барилдаан Дабаа намтай Барилдаха дуратай Диилэхэ болоходоо Дахин хүсэлтэй Диилээд лэ байна Барилдаад лэ байна Даага нэхээш гээд Дэбээд лэ байна

 

6) Т. Галсан 1932 онд Баянхонгор аймгийн Заг сумын нутагт төржээ. Хүүхдэд зориулсан «Хоёрын хүрд», «Наян настай жаал», «Дэгдээхэй насны үлгэр» зэрэг ном бичжээ «Аав ээж хоёр» дуунь алдартай. Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагналтай. Ардын уран зохиолч цол хүртсэн.

Хувиршгүй тоолол нэг Сүүгээ хөхүүлсэн Ээж минь хэд вэ? Хүүгээ овоглосон Аав минь хэд вэ? Зөвхөн ганц даа Зүрх шиг ганц даа   Цэлмэг тэнгэрт Нар хэд вэ? Шөнийн одод Сар хэд вэ? Нар шиг нэг дээ Нар, сар нэг дээ

Хубилшагүй нэгэ тоо Сүүгээ хүхүүлһэн Эжы минии хэды бэ? Хүүгэдээ нэрлүүлһэн Аба минии хэды бэ? Зүб лэ гансахан даа Зүрхэндэшни ори ганса даа   Сэлмэг тэнгэридэ Наран хэды бэ? Һүниин одод Һара хэды бэ? Наран нэгэл Нара, һара нэгэ дээ

 

 б) 0-10 оноо

Бүлэгэй нэгэ гэшүүн сайт дээрэ регистраци хэхэ, удаань маанадай дурадхаһан тест энэ урилдаанда ороод, дүүргэхэ аргатай. Сайт https://xesheel.exexelen.ru/ Как проверять вопросы: дээрэ үгтэһэн тестнүүдээр бэеэ һорихо, мэдэсээ бэхижүүлхэ аргатай. Регистрация и запись на курс: https://disk. yandex. ru/i/qnlziaYiWptcmg

Тестовэ даабари дүүргэлгын даабарида бүлэгһөө 1 хүн орохо ёһотой. «Буддын шажанай ойлгосонууд», «Зураг тайлбарилан хаюусаха», «Шажанай зүйлнүүд, хэрэгсэлнүүд», «Буддын шажанай шүтөөнүүд», «Дасан субаргануудай тусхай эрдэм» гэһэн сэдэбүүдтэ зорюулһан асуудалнуудаар тестнүүдые дүүргэхэ даабари https://xesheel.exexelen.ru Урилдаанда бэлдэхэдээ, https://buryadxelen.com/ сайт дээрэһээ энэ сэдэбүүдээр үгтэһэн наадануудаар һорилго хэгты.

Я. Ивахиновагай «Асуудалнууд, тестнүүд, оршуулганууд» ном соо 4-10, 11-12, 21-26, 37-42 хуудаһануудта үгтэһэн асуудалнуудые анхарагты.

Дасан ерэхэдээ, өөрын ноутбугаа абаад ерэгты.

 

в) Санамжа-комментаринууд. 0-10 оноо

Хүндэтэ үхибүүд! «САЙНУУ!» гэһэн түсэлэй «Шагна» гэжэ нэрэтэй аудиогид байгша оной сентябрь һарада дэбшүүлэгдэбэ. Улаан-Үдэ хотодо ажаһуугшад түрэл хотодоо дура зүрхөө нээһэн аудиогидүүдэй 97 хөөрөөнүүдые ород, буряад хэлэн дээрэ соносохо аргатай болоо. Манай гидүүд  соо элдэб нютагай, угай, наһанай, мэргэжэлэй хүнүүд байгаа. Хөөрөөнэйнь сэдэбүүдшье олон янзын: хото городтой түрүүшын уулзалга, түүхэтэ газарнууд, түрэл гудамжа, һуралсалай эмхи гээд,  Улаан-Үдэ хотын олондо мэдэгдээгүй түүхэ, арад зон соо алдаршаһан газарнууд, дайнай үеын  ниислэл хото гэһэн юрын дурсалгануудһаа хизаар ороноо шэнжэлгын сэдэб хүрэтэр.

Эдэ һонин хөөрөөнүүдынь шагнаад, өөрынгөө  һанамжа бодол  бэшэхыетнай, мүн ниислэл хототой  холбоотой  дурдалгануудаа оруулхыетнай уряалнабди. Бүлэг бүхэнһөө гурбан пост бэшэхэ даабари үгтэнэ (эдэ 3 постнууд доро).

1. https://vk.com/club216208451?w=wall-216208451_914

2. https://vk.com/club216208451?w=wall-216208451_915

3. https://vk.com/club216208451?w=wall-216208451_916

Һанамжануудта эрилтэ: 250 тэмдэгһээ бага бэшэ хэмжээнэй 3 комментари бэшэхэ. Һанамжа-комментаридаа өөрын хандаса, ойлгосо тайлбарилжа харуулһан гү, али энэ ушарта сэгнэлтэ, өөрын хандаса үгэһэн байха. Өөһэдынгөө арга боломжоор энэ даабари дүүргэгты. Өөрынгөө нютаг хэлэ хэрэглэн бэшэхэ, нэрэ обогоо, бүлгэмэйнгээ нэрэ табигты. Буряад клавиатура, таараха эмодзи-смайлигуудые хэрэглэгты, комментаритнай олон лайктай байбал — һайн.

– Комментарияа аудио файл болгожо уншаха (аудиофайлай эрилтэнүүд положениин дээрэ);

– һанамжа-комментариингаа ворд вариантын скриншот хэхэ;

– аудио, скриншот хоёроо exexelen@mail.ru хаягаар ноябриин 22 болотор ябуулха

Тус бүлэгтэ https://vk.com/club216208451 подписка заабол хэнхэй байха ёһотойт. Группа руу орогты, постнуудтаа лайкнуудые табигты, нүхэдөөрөө хубаалдагты.

Энэ ажал 0-10 оноогоор сэгнэгдэхэ.

 

ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА

«Үнеэтэй айл үлдэхэгүй, булагтай газар гандахагүй» гэһэн үгын ёһоор гандашагүй абьяас бэлигээ харуулха урилдаан. www. ehehelen.ru гэһэн сайтын аудиоматериал соо «Доншуур маани» шагнагты. https://ehehelen.ru/ Зүбөөр, тодоор үгүүлэн уншаха. Бүлэгөөрөө уншаха гэһэн даабариин эрилтэ дүүргэхэ шухала!

 

ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА

Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа орохо урилдаан.

Оёдолшо басагад арһан урлал, һэеы урлал гэһэн хоёр шэглэлээр хүдэлхэдөө, оёдол тухайгаа, яагаад оёһон тухайгаа хөөрэһэнэй (2 мин) түлөө 2 оноо, гол ажалда – 8 оноо. Дүн гаргалгада 0-10 ниитэлһэн оноо табигдаха.

а) Арһан оёдол.

– 42-44 размерэй хантаазын хэб хэхэ (2 оноо);

– урда наадамда оёжо байhан юумэеэ дуургээд асарха (66 оноо);

– 2 минутын туршада хүүртиг яагаад оёхо тухайгаа хөөрөө, зугаа хэхэт. Арһан хубсаһан бэедэ һайн нүлөөтэй эдлэл юм. Юунэй арһа, оёдолой ямар зүү хэрэглэнэбта, яагаад хэб бэлдээбта, юу оёжо дүүргээбта г.м. тухай хөөрэхэ. (2 оноо).

Хониной элдэһэн арһаар, али хэрэгһээ гараһан арһан зүйлээр  (дубленко-дэгэл, хүнжэл, хүүртиг…) оёнобди. Оёходо хэрэгтэй юумээ абаад ерэхэ: канцелярска хутага, хурса хайша, шугам, хурабша, карандаш гү, али ручка, арһа оёдог тусхай зүү — тэбэнэ бэшэ, №10 ниидхэ.

б) Һэеы урлал.

– Һэеыгээр урлал хэдэг басагад «Бурда» сэдхүүлһээ, интернет сүлжээнһээ өөртөө таараха дэгэл-хүүртиг, үмдэнэй хэбүүдые асарха (2 оноо).

– Оёдолшо басагад гэртээ хэһэн ажалайнгаа ябаса тухай (пошаговое описание работы 2 мин.) тодорхойгоор хөөрэжэ үгэхэ. Хурьганай нооһон хурга зузаан, хун шэнги дун сагаан һэеы хаана хэрэглэжэ болохоб, юрын бүдөөр оёһонһоо һэеыгээр урлахада хэр хүндэб, оёдолой ямар янзануудые хэрэглээбта, һэеы оёдолдо эгээл шухалань юун бэ гэхэ мэтэ асуудал тодолон, өөрынгөө һанамжа бодолоо хэлэхэ.

– Гэрэй даабари: санашанай шэнэ костюм оёод асарха, энэ ажалтнай сэгнэгдэхэ (6 оноо).

Удаадахи наадамда хэрэглэхэ һэеы худалдан абахат. 1 п.м. һэеы 300 түхэригтэ (50% хямдаралтай). Оёдолшондо хэрэгтэй хэрэгсэлнүүдые – хурса хайша, шугам, хурабша, карандаш гү, али ручка, утаһа-ниидхэ асарха.

 

ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА

Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.

а) Модон дархан (0-10 оноо).

Шоно (20 х 30 см хэмжүүр). Энэ хэмжүүрһээ ехээр хэхэгүй.

Дарханайнгаа ажал тухай 2 минута соо удаа дараалуулан хөөрэжэ үгэгты (пошаговое описание работы). Танай хэһэн хөөрөөн амяараа сэгнэгдэн, гол ажалайтнай 8,0 оноодо, хөөрэһэнтнай 2,0 оноо нэмэгдэхэ.

б) Уран баримал. 0-10 оноо.

Янгир – горный козёл ( 15 х 20 см). энэ хэмжүүрһээ ехээр хэхэгүй.

Пластилинаар хэһэн урлалайнгаа ажалай һубарил тухай 2 минута соо удаа дараалуулан хөөрэжэ үгэгты (пошаговое описание работы). Танай хэһэн хөөрөөн амяараа сэгнэгдэн, гол ажалайтнай 8,0 оноодо, хөөрөөндэ 2,0 оноо нэмэгдэхэ, дүн гаргалгада ниитэлһэн 0-10 оноо табигдаха.

 

ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ

С.Д. Бабуев, Ц.Ц. Бальжинимаева «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» У-Ү, 2004;

https://buryadxelen.com/»Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Минии бэе», «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг»;

Бэлигүүн толи http://ehehelen.ru/wp-content/uploads/2019/01/Beliguun-toli-poslednaya-versiya.pdf;

«Учение Пандито Хамба Ламы Д.Д.Этигэлова», 2016, 2017, 2018, 2019; 2020; 2021. Ссылкэ: https://docs.google.com/document/d/1ejak22tQ0qVnAr_lr8LIgBuv7LaNDtRtdbjHDGftpQs/edit#heading=h.3dpy54d6sgj9

«Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи», «Даши Чойнхорлин» университедэй хэблэл, Ивалга, 2016 он

Галдан Ленхобоев «Ашатын һайхан заяан» ном татажа абагты: http://soyol.ru/culture/books/4356/

Лодон Линховоин «Лодон багшын дэбтэрһээ» ном татажа абагты: http://soyol.ru/culture/books/4357/

Л.Шагдаров. К.Черемисов. Буряад-ород толи, У-Ү, 2006

«Буряад хэлэнэй тобшо тайлбари толи», У-Ү, 2004

Русско-монгольский словарь — Орос-Монгол толь