мэдээсэл

ИВАЛГЫН ДАСАНДА ҮНГЭРҺЭН 10-ДАХИ УРИЛДААНАЙ ДҮНГҮҮД

Буддын шажанай заншалта Сангхын дурадхалаар «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн hургуулинууд хоорондын Ивалгын дасанда үнгэржэ байдаг буряад хэлэнэй  заншалта мүрысөөнүүд 2016 оной 3 һарын 11-дэ үнгэржэ, хойто үдэрынь эндэ хабаадагшад отог нютагуудаараа хубааран, 6 бүлэг болоод, Буряадай Гүрэнэй сэнхир дэлгэсэй сэхэ дамжуулгада хоёр сагай туршада мүн лэ мүрысэжэ хабаадалсаа.

Энэ ехэ хэмжээ ябуулгын зорилгонуудые богони тэды һануулан хэлэбэл иимэ:

= Буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлөөхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулха;

= Хүүгэд, залуушуулые буряад хэлэ үзэхэдэнь урмашуулан дэмжэжэ, түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, урлал, түүхые саашань арьбадхан болбосоруулха хүсэл түрүүлжэ, түрэл арадай баялиг болохо эжы, абынгаа хэлэ хүндэлэн үргэмжэлүүлжэ һургаха.

 

Энэ удаа Худалдаа наймаанай «Абсолют» гэһэн бүлэг эбээн тэдхэжэ оролсоод, шагналай болон бусад гаргашануудые бэе дээрээ даажа абаа.

Эхилээд үдэрэй туршада нэрлэгдэһэн заабаринуудаар үнгэрһэн мүрысөөнүүд ямар дүнтэй гараа юм гэжэ хараябди:

 

БУРЯАД ХЭЛЭНЭЙ НЮТАГАЙ АЯЛГЫН ТОЛИ

 

I ҺУУРИ Улаан-Сүхэ аймагай Шаргалжанай дунда һургуули

II ҺУУРИ Баргажанай аймагай Уланай дунда һургуули

III ҺУУРИ  Ахын аймагай Бүрэнголой дунда һургуули

 

ХОЁР ХЭЛЭ ТЭГШЭ МЭДЭЕ!

 

I ҺУУРИ Эрхүү можын Оһын хүүгэдэй уран бэлигэй байшан

II ҺУУРИ Сэлэнгын аймагай  Юрөөгэй дунда һургуули

III ҺУУРИ Хэжэнгын аймагай Хэжэнгын  дунда һургуули

 

БУДДЫН ШАЖАНТАНДА ДУРАСХАЛ БОЛОХО БОДОЛНУУД (Блиц-урилдаан)

 

I ҺУУРИ Найданова Женя, Зэдын аймагай Петропавловкын 1-дэхи дунда һургуули

II ҺУУРИ Раднаева Алтана, Хориин аймагай Ааланай дунда һургуули

III ҺУУРИ Халзанов Арсалан, Сэлэнгын аймагай  Жаргалантын дунда һургуули

 

УРАН БЭЛИГТЭЙ, УЛЬГАМ ХЭЛЭТЭЙ (Машын үльгэрнүүд)

 

I ҺУУРИ Дашиев Ардан, Ахын аймагай  Өөрлигэй дунда һургуули

II ҺУУРИ Базарова Лена, Сэлэнгын аймагай  Ноёхоной дунда һургуули

III ҺУУРИ Сэлэнгын аймагай Галуута-Нуур хотын 4-дэхи дунда һургуулиин «Эрмэлзэл» бүлэг

 

ХЭНЭЙ ХЭЛЭН БАЯН БЭ?

 

I ҺУУРИ Доржиева Лида, Улаан-Үдэ хотын 54-дэхи дунда һургуулиин «Дүхэриг» бүлэг

II ҺУУРИ Цыдыптарова Сэсэгма, Хяагтын аймагай Баян-Булагай дунда һургуули

III ҺУУРИ Очирова Балжима, Сэлэнгын аймагай  Жаргалантын дунда һургуули

 

ОНЬҺОН ҮГЭ ОНОСТОЙ, ОЛОНОЙ ҮГЭ ТУДАСТАЙ

 

I ҺУУРИ Самбялова Эржена, Ахын аймагай  Өөрлигэй дунда һургуули

II ҺУУРИ Бутитова Дарису, Буряад Уласай үндэһэн яһатанай 1-дэхи лицей-интернат

III ҺУУРИ  Буянтуева Аяна, Хориин аймагай Ааланай дунда һургуули

 

ДОНШУУР МААНИ

 

I ҺУУРИ Ивалгын аймагай Оронгын дунда һургуули

II ҺУУРИ Баргажанай аймагай Лугшахаанай дунда һургуули

III ҺУУРИ Сэлэнгын аймагай Сэлэн-Дүүмын дундa hургуули

 

УЯНГЫН ШҮРЭ ҮЛХЭЕ (Үлгын дуунууд)

 

I ҺУУРИ Зэдын аймагай Доодо-Бургалтай  дунда һургуули

II ҺУУРИ Сэлэнгын аймагай  Харганаагай дунда һургуули

III ҺУУРИ Эрхүү можын Оһын хүүгэдэй уран бэлигэй байшан

 

УРАН ГАРТАН

 

I ҺУУРИ Ухинова Найдалма, Сэлэнгын аймагай  Ноёхоной дунда һургуули

II ҺУУРИ Субанова Намсалма, Хэжэнгын аймагай Хэжэнгын интернат-һургуули

III ҺУУРИ Жигжитова Вика, Хяагтын аймагай Энхэ-Талын дунда һургуули

 

УРАН БАРИМАЛ

 

I ҺУУРИ Доржиева Сэлмэг, Ивалгын аймагай Дээдэ-Ивалгын  дунда һургуули

II ҺУУРИ Сабанов Мунхэ-Жаргал, Ахын аймагай  Өөрлигэй дунда һургуули

III ҺУУРИ Нагуслаев Даба, Хэжэнгын аймагай Хэжэнгын интернат-һургуули

 

УРАН БАРИМАЛ (Гэрэй даабари)

 

I ҺУУРИ Ахын аймагай Бүрэнголой дунда һургуули

II ҺУУРИ Баргажанай аймагай Лугшахаанай дунда һургуули

III ҺУУРИ Хориин аймагай Хориин 2-дохи дунда һургуули

III ҺУУРИ Эрхүү можын Оһын хүүгэдэй уран бэлигэй байшан

IV һуури Буряад Уласай үндэһэн яһатанай 1-дэхи лицей-интернат

IV һуури Сэлэнгын аймагай Галуута-Нуур хотын 4-дэхи дунда һургуулиин «Эрмэлзэл» бүлэг

 

ХАМБА ЛАМЫН ШАН АБАЛГЫН ТЭМСЭЭН (тест)

 

I ҺУУРИ Аюшеева Дарья, Сэлэнгын аймагай  Жаргалантын дунда һургуули

II ҺУУРИ Нимаева Оюна, Хориин аймагай Хориин 1-дэхи дунда һургуули

III ҺУУРИ Забанова Сэлмэг, Сэлэнгын аймагай Галуута-Нуур хотын 4-дэхи дунда һургуулиин «Эрмэлзэл» бүлэг

IV һуури Буянтуева Аяна, Хориин аймагай Ааланай дунда һургуули

V һуури Дабаин Александра, Ивалгын аймагай Гэльбэрын дунда һургуули

VI һуури Жамбалов Нацагдоржо, Сэлэнгын аймагай  Ноёхоной дунда һургуули

VII һуури Пагбаева Наташа, Зэдын аймагай Гэгээтэйн дунда һургуули

VIII һуури Балданов Банзарагша, Хориин аймагай Хориин 2-дохи дунда һургуули

IX һуури Аранжапова Ирина, Улаан-Сүхэ аймагай Шаргалжанай дунда һургуули

X һуури Чойдонов Арсений, Зэдын аймагай Петропавловкын 1-дэхи дунда һургуули

 

Тиигэжэ хабаадаһан бүхы һуургуулинууд хоорондын дүн иигэжэ гараба:

 

ҺУУРИ	Һ У Р Г У У Л И Н У У Д	ОНОО
1	Сэлэнгын аймагай  Жаргалантын дунда һургуули	104,55
2	Ахын аймагай  Өөрлигэй дунда һургуули	103,05
3	Сэлэнгын аймагай  Ноёхоной дунда һургуули	101,2
4	Зэдын аймагай Петропавловкын 1-дэхи дунда һургуули	94,85
5	Улаан-Сүхэ аймагай Шаргалжанай дунда һургуули	91,85
6	Хориин аймагай Ааланай дунда һургуули	90,25
7	Улаан-Үдэ хотын 54-дэхи дунда һургуулиин «Дүхэриг» бүлэг	88,9
8	Хэжэнгын аймагай Хэжэнгын интернат-һургуули	88,85
9	Бэшүүрэй  аймагай Харланай үхибүүдэй бүлэг	86,95
10	Зэдын аймагай Доодо-Бургалтайн дунда һургуули	85,9
11	Сэлэнгын аймагай Галуута-Нуур хотын 4-дэхи дунда һургуулиин «Эрмэлзэл» бүлэг	85,7
12	Буряад Уласай үндэһэн яһатанай 1-дэхи лицей-интернат	85,15
13	Эрхүү можын Оһын хүүгэдэй уран бэлигэй байшан	85,1
14	Ахын аймагай  Саяанай дунда һургуули	84,3
15	Зэдын аймагай Дээдэ-Үшөөтэйн дунда һургуули	84,1
16	Хяагтын аймагай Баян-Булагай дунда һургуули	83,3
17	Мухаршэбэрэй аймагай Галтайн дунда һургуули	83
18	Сэлэнгын аймагай  Харганаагай дунда һургуули	82,55
19	Хориин аймагай Хориин 2-дохи дунда һургуули	81,85
20	Хориин аймагай Хориин 1-дэхи дунда һургуули	81,6
21	Ахын аймагай   Бүрэнголой дунда һургуули	81,15
22	Сэлэнгын аймагай  Загастайн дунда һургуули	79,25
23	Зэдын аймагай Дэрэстэйн дунда һургуули	79,05
24	Зэдын аймагай Цагаатайн дунда һургуули	79
25	Ивалгын аймагай Оронгын дунда һургуули	77,65
26	Хяагтын аймагай Мөөрөөшын дунда һургуули	77,5
27	Зэдын аймагай Гэгээтэйн дунда һургуули	76,55
28	Ивалгын аймагай Гэльбэрын дунда һургуули	75,75
29	Баргажанай аймагай Уланай дунда һургуули	74,5
30	Зэдын аймагай Алцагай дунда һургуули	73,15
31	Хяагтын аймагай Хүдэрэ-Сомоной дунда һургуули	73,05
32	Улаан-Үдэ хотын 35-дахи дунда һургуули	72,85
33	Сэлэнгын аймагай Сэлэн-Дүүмын дундa hургуули	71,65
34	Ивалгын аймагай Доодо-Ивалгын  дунда һургуули	70,35
35	Хяагтын аймагай Энхэ-Талын дунда һургуули	69,55
37	Хурамхаанай аймагай Аргатын дунда һургуули	69,1
36	Хяагтын аймагай Алтайн дунда һургуули	69,1
38	Улаан-Үдэ хотын 54-дэхи дунда һургуулиин «Жаргалтай бүлэ» бүлэг	68,35
39	Зэдын аймагай Борьёогой дунда һургуули	68,2
40	Ивалгын аймагай Дээдэ-Ивалгын  дунда һургуули	67,3
42	Хэжэнгын аймагай Хэжэнгын  дунда һургуули	67
41	Хяагтын аймагай Ехэ-Нугын дунда һургуули	67
43	Сэлэнгын аймагай  Новоселенгинскын интернат- һургуули	65,25
44	Улаан-Үдэ хотын 29-дэхи Буряад гимнази	64,35
45	Сэлэнгын аймагай  Юрөөгэй дунда һургуули	64
46	Ивалгын аймагай Һужаагай дунда һургуули	61,6
47	Ахын аймагай  Сорогой һоёдой интернат- һургуули	60,05
48	Сэлэнгын аймагай Галуута-Нуур хотын 6-дахи дунда һургуули	57,1
49	Мухаршэбэрэй аймагай Суулгын дунда һургуули	55,8
50	Улаан-Үдэ хотын 9-дэхи дунда һургуули	55
51	Загарайн аймагай Эрхирэгэй дунда һургуули	52,8
52	Зэдын аймагай Оёорой дунда һургуули	52,3
53	Хяагтын аймагай Хяагтын-Адагай дунда һургуули	52,1
54	Эрхүү можын Алайрай аймагай Ныгдайн дунда һургуули	51,8
55	Баргажанай аймагай Лугшахаанай дунда һургуули	50,8
56	Хяагтын аймагай Наушкын дунда һургуули	50,5
57	Улаан-Үдэ хотын 17-дохи дунда һургуули	48,6
58	Улаан-Үдэ хотын 38-дахи дунда һургуули	47,9
59	Хяагтын аймагай Хоронхойн дунда һургуули	43,25
60	Улаан-Үдэ хотын 56-дахи физикэ ба тоо бодолгын шэглэлтэй һургуулиин «Солонго» бүлэг	42,8
61	Сэлэнгын аймагай  Ацуулын дунда һургуули	42
62	Улаан-Үдэ хотын 46-дахи дунда һургуули	41,85
63	Хяагтын аймагай Хяагтын 4-дэхи  дунда һургуули	35,25
64	Улаан-Үдэ хотын 3-дахи Лингвистическэ гимнази	33,5
65	Улаан-Үдэ хотын 56-дахи физикэ ба тоо бодолгын шэглэлтэй һургуулиин «Хонхонууд» бүлэг	32,3
66	Улаан-Үдэ хотын 22-дохи дунда һургуули	31,85
67	Улаан-Үдэ хотын 26-дахи дунда һургуули	28,9
68	Улаан-Үдэ хотын 63-дахи дунда һургуули	24,5
69	Сэлэнгын аймагай Һүтэйн дундa hургуули	10,8

Хойто үдэрынь, гурбан һарын 12-то, хүүгэд отог нютагуудаараа хубааран, 6 бүлэг болоод, Буряадай Гүрэнэй сэнхир дэлгэсэй, һүүлэй үедэ заншал боложо байһан, сэхэ дамжуулгада хоёр сагай туршада мүн лэ мүрысэжэ хабаадалсаа.

 

Дүнгүүдынь иигэжэ гараа гэбэл:

I ҺУУРИ  Хори буряадуудай бүлгэм – 69 оноо

II ҺУУРИ Сэлэнгын буряадуудай бүлгэм           – 68 оноо

III ҺУУРИ Улаан-Үдэ хотын буряадуудай бүлгэм – 65 оноо

IV ҺУУРИ Хонгоодор буряадуудай бүлгэм – 61,5 оноо

V ҺУУРИ Баргажан буряадуудай бүлгэм            – 59,5 оноо

VI ҺУУРИ Эхирэд-Булагадай буряадуудай бүлгэм– 55,6 оноо

 

Ээлжээтэ, 11-дэхи, мүрысөөнүүд дүрбэдүгээр һарын 22-23-най үдэрнүүдтэ үнгэрхэ гээд, бэлэдхэлээ эршэдүүлхынтнай тухайтай, дуулганабди.

 

Тодорхой хүсэнэгтэ үгтэнэ: itog mart 2016

 

Сагаа һарын уулзалга Ивалгын дасанда

«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамда оло удаа шалгаран гараһан буряад хэлэнэйбагшанартай Сагаа һарын хуралнуудай үедэ Ивалгын дасанда үнгэрбэ.

 Буддын шажантанай заншалта Сангхын дурадхалаар эмхидхэгдэһэн «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын наадам 9-дэхи удаа үнгэрөөд байна. Хэлэн гээшэ хүнүүдэй хоорондоо харилсаха, бодолоо андалдан ойлголсохо зэбсэг гэжэ мэдэнэбди.

Манай буряад хэлэнэй лексическэ удха хоёр ехэ бүлэг болгон хубаардаг: бүгэдэндэ ойлгостой үгэнүүд (ниитэ үгэнүүд), нютаг үгэнүүд (нэгэ нютагта ойлгостой хэлэн).

Энэ наадамай зорилго хадаа нютаг хэлэнүүдые алдангүй, бүгэдэ буряадуудтаа ойлгостой, һонирхолтой болгохые оролдохо, угсаатанайнгаа хэлые хүгжөөжэ, буряад хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха гэһэн байна. Энэ наадамай ябаса хангаха хэрэгтэ буряад хэлэ, уран зохёол заажа ябаһан багшанар лэ гол хүсэн болоо гэжэ мэдээжэ. Багшанарай мэдэсэһээ,хүсэлһөө,эрмэлзэлһээ наадамай дүн гарадаг гэжэ эли.

2016 оной 2-дохи сарын 17-до 24-дэхи Хамба Лама Дамба Аюшеев «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамда оло удаа шалгаран гараһан буряад хэлэнэй багшанарые уриба. Эдэ хэд бэ гэхэдэ: Сэлэнгын аймагай Жаргалантын дунда һургуулиин багша Халзанова Арюна Юрьевна, Хориин аймагай Ааланай дунда һургуулиин буряад хэлэнэй багша Ширапова Баирма Шираповна, Сэлэнгын аймагай Ноёхоной дунда һургуули багша Болхоева Санжид-Дулма Базаровна, Яруунын аймагай Үльдэргын дунда һургуулиин багша Жамбалова Баярма Базаргуруевна, Зэдын аймагай Цагаатайндунда һургуулиин багша Балданова Баярма Дашиевна.

Уулзалга дээрэ Хамба лама эдэбхитэй багшанарые амаршалаад,
хэжэ ябаһан ажалайнгаа удха зүбөөр ойлгожо, бүхы хүсэлөө, дүршэл шадабирияа һурагшадайнгаа хүгжэлтэдэ зорюулжа ябаһандань баярые хүргэбэ.

«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ» Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын X наадам

Буддын шажантанай заншалта Сангхын дурадхалаар эмхидхэгдэнэ

 ЭБЭЭН ТЭДХЭГШЭ «АБСОЛЮТ» ГЭҺЭН ХУДАЛДАА НАЙМААНАЙ БҮЛЭГ

«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн hургуулинууд хоорондын Ивалгын дасанда үнгэржэ байдаг заншалта буряад хэлэнэй наадам 2016 оной 3 һарын 11-12-то үнгэрхэнь.

1. Наадамай зорилгонууд

• Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлөөхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ.
• Хүүгэд, залуушуулые буряад хэлэ үзэхэдэнь урмашуулан дэмжэжэ, түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг, түүхые саашань арьбадхан болбосоруулха хүсэл түрүүлжэ, түрэл арадай баялиг болохо эжы, абынгаа хэлэ хүндэлэн үргэмжэлүүлжэ һургаха.

2. Наадамай үнгэрхэ болзор, хаяг:

• Наадамай I, II шатанууд 2016 оной 3 һарын 11-дэ «Даши Чойнхорлин» гэһэн Буддын шажанай Ехэ һургуулида үнгэрхэ (Ивалгын дасан). Бүридхэл: 3 һарын 11-дэ үглөөнэй 9:00 сагһаа 10:00 саг хүрэтэр.
• Наадамай III шата: 3 һарын 12-то БГТРК-да наадамай телевизионно шата үнгэрхэ.

3. Наадамда хабаадагшад

Долоон хүнһөө бүридэһэн бүлгэм соо эхин, дунда, ахамад ангинуудай һурагшад заатагүй орохо ёһотой. Бүлгэмэй бүридэлдэ 70 хубинь басагад байха зэргэтэй (басагад буряад заншалаар үһэеэ гүрэхэ).

4. Наадамай эрилтэнүүд

• Наадамда хабаадагшад түрэл хэлээрээ сүлөө һэдэбээр хөөрэлдэхэ, һанал бодолоо найруулан зохёохо дадал, дүршэлтэй байха.
• Нютаг бүхэниие түлөөлжэ ерэһэн хабаадагшад өөрынгөө нютаг хэлээр хэлэхэ, хөөрэхэ, мүрысөөгөө хамгаалха шухала.

Нэмэлтэ мэдээсэл: Хүндэтэ һурагшад, тус наадамнай Буддын шажанай Ехэ һургуулиин танхимууд соо үнгэрхэ. Командын гэшүүд танхимуудаар таража, туд тудтаа даабаринуудые дүүргэхэ. Командын гэшүүдэй абаһан баллнуудаар һууринууд олгогдохо.

 

НААДАМАЙ ШАТАНУУД

Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн мүрысөөнэй шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.

 

Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.

 

I ШАТА

 

1. МОРИН ТАЛА

а) Нютаг хэлэнэй толи

б) Хоёр хэлэ тэгшэ мэдэе!

2. ХОНИН ТАЛА

а) Блиц-урилдаан

б) Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй

3. ҮХЭР ТАЛА: Баян хэлэтэй арад – ерээдүйтэй!

         а) Хэнэй хэлэн баян бэ?

б) Оньһон үгэ оностой, олоной үгэ тудастай

4. ЯМААН ТАЛА: Буян хэшэг уряалая!

         а) Этигэл Хамбадаа Зальбарал

б) Доншуур маани

в) Уянгын шүрэ үлхэе

5. ТЭМЭЭН ТАЛА

а) Уран гартан

б) Уран баримал

 

II ШАТА

БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. Хамбын шан абалгын тэмсээн

 

НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД

I ШАТА

ШАГАЙН МОРИН ТАЛА

Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын мүрысөөн.

а) Буряад хэлэнэй нютагай аялгын толи

Хүдэлмэриин хэмжээн: 2000-3000 үгэһөө үлүү байха зэргэтэй. Эльгээһэн хүдэлмэринүүд бэлдэгдэжэ байһан «Буряад хэлэнэй нютагай аялгын толидо» орохо. Хэһэн хүдэлмэриеэ 3 һарын 7 болотор exexelen@gmail.com гэһэн сахим хаягаар эльгээхэ. Жэшээ:

АХАЛАГЧ юум. н. главный. Ахалагч бухгалтер.

БАРАГДАХ үйлэ үгэ закончиться. Гурил барагдах болоо.

БУУЗ юум н. бузы. Халуун бууз.

ГАВШАГАЙ тэмд. нэрэ ударный. Гавшагай ажилчин.

ААЖИИ юум. н. бабушка. Аажии манайда ерээ.

БЭЭЛЭЙ юум. н. рукавицы. Дулаан бээлэй.

 

Нютаг хэлэнэй үгэнүүдые суглуулжа согсолһон толинуудаа хэблэлдэ тушаахаар болгожо бэлдэгты, заһагты. Дээрэ үгтэһэн жэшээнүүдэй гуримаар бүхы текстэеэ зүбөөр, алдуугүйгөөр бэшэгты. Үйлэ үгэнүүдые ямар нэгэн түхэлөөрнь словарна статьяагай эхин болгоходо буруу, жэшээнь: Наадана играет; Газаа үхибүүд наадана.

Толи соо энэ үгэ иигээд тайлбариланхай байха ёһотой: НААДАХА үйлэ үгэ играть. Үхибүүд газаа наадана.

Үшөө дахин һануулая, ямар нэгэн үгын ямараар хэрэглэгдэдэгые заабол тодо жэшээгээр харуулаха. Илангаяа 2016 ондо хэблэгдэхэ 10 толинуудые бэлдэжэ байһан багшанар толинуудтаа анхаралаа хандуулагты. Улаан-Сүхын Шаргалжанай толи; Кабанскын Корсаковын толи; Баргажанай Уланай толи; Захааминай Санагын толи; Сэлэнгын Ноёхоной толи; Сэлэнгын Үбэр-Зөөхэйн толи; Хяагтын Мөөрөөшын толи, Зэдын Дэрэстэйн толи, Хяагтын Энхэ-Талын толи, Зэдын Гэгээтэйн толи.

Удаан, түргэн аялгануудта анхаралаа хандуулагты! Оршуулгыень зүбөөр үгэхэеэ оролдогты. http://buryadxelen.com/download/?download=3;

http://buryadxelen.com/download/?download=3 Буряад шрифтнуудые энэ сайтаһаа абажа, зүбөөр хэрэглэгты.

Толи бэлдэхэ даабарида хори хэлэтэй бүлэгүүд нютагайнгаа зоной обог, нэрэ, ара нэрэнүүдэй  удха тайлбарилха – нэрэнүүдэй толи, словарь ономастики бэлдээд, 3 һарын 7 болотор exexelen@gmail.com

гэһэн сахим хаягаар эльгээхэ. Илангаяа, нютагай зоной угай һарбаалжангуудта хандан, жэнхэни буряад эртын нэрэнүүдые суглуулхаяа оролдогты.

Ажаглалта: Командын зүгһөө эльгээгдэһэн хүдэлмэритнай мүрысөөндэ хабаадахые баталһан мэдүүлгэ болоно.

б) Хоёр хэлэ тэгшэ мэдэе!

Лев Толстойн богонихон үгүүлэлнүүдһээ дүрбынь нютаг хэлэн дээрээ оршуулаад, мартын 7 болотор exexelen@gmail.com гэһэн сахим хаягаар эльгээхэ. Наадамай сайтаһаа гэрэй даабари гэһэн бүлэгһөө http://ehehelen.ru/lev-tolstojn-rasskazuud-x-naadam/ Л. Толстойн үгүүлэлнүүдые оложо абагты.

Оршуулгын хүдэлмэри орёодо тоологдожо, сэгнэлтын оноо 01-15 хэмжээнэй байха.

 

МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ

Аймаг ________________________________________Һургуули____________________________

Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ _______________________________________

Холбоо бариха утаһан, e-mail:________________________________________________________

Гэрэй хаяг:_______________________________________________________________________

Багшын паспортын дугаар болон хэзээ, ямар байгуулга олгоһон тухай мэдээсэл:
__________________________________________________________________________________

ИНН, СНИЛС:______________________________________________________________________

 

2. ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА

Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи мүрысөөн.

 

а) «Буддын шажантанда дурасхал болохо бодолнууд», шажанай хэрэгсэлнүүд гэһэн сэдэбүүдээр,  мүн юрэнхы мэдэсэнүүдые шалгаһан блиц-урилдаан. Уридшалан http://ehehelen.ru/blits-urildaan-h-naadam/ гэһэн сайт дээрэ үгтэһэн асуудалнуудһаа тэрэ дороо нэгэ үгөөр, мүн богонихон мэдүүлэлээр харюусаха асуудалнууд үгтэхэ. Дээрэнь нэмэлтэ болгон, урда мүрысөөнүүдэй юрэнхы ойлгосо шалгалгын асуудалнууд дабтагдаха.

б) «Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй» гэһэн урилдаанда команда бүхэн жюриин дурадхаһан сэдэбээр «Машины сказки» гэһэн мультфильмнуудай хэһэгүүдые www.ehehelen.ru гэһэн сайт соо медиаматериалнууд соо хараад, удхадань тааруулан «ами оруулха». Маша хүүхэлдэйн онтохоной удха хүхюун зугаатай, өөрсэ маягтай болгохые оролдогты.

Мүрысөөнэй эрилтэнүүд:

– Машын хөөрэһэн арадай онтохонуудһаа дүүрээгүй удхатай богонихон хэһэгүүд үгтэнэ. Таанад онтохоной сюжет хубилгажашье, Маша хүүхэлдэйн хөөрөө оршуулжашье болохот. Хөөрөөнэй түгэсхэлдэ онтохоной удхаар оньһон хошоо үгэнүүдээр тобшолол хэхэ шухала.

• Машын хүүхэлдэйнүүдые нютаг хэлэн дээрээ «хөөрэлдүүлхэ»;

– Хөөрэлдөөнэй хэмжээ 200-гаад үгэһөө үсөөн бэшэ байха;

Хөөрэлдөөндэ үгтэхэ саг: 2-3 мин.

 

3. ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА

«Үнеэтэй айл үлдэхэгүй, булагтай газар гандахагүй» гэһэн үгын ёһоор гандашагүй абьяас бэлигээ харуулха мүрысөөн.

БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ!

а) Хэнэй хэлэн баян бэ?

Команда бүхэнһөө нэгэ-нэгэ түлөөлэгшэ толиин сэдэбүүдээр урилдаха. Һурагшад нэгэ адли ойлгосодо хабаатай үгэнүүдые нютаг хэлэн дээрээ суглуулна, согсолно, уншана, сээжэлдэнэ. Олимпиин нааданай түхэлөөр үнгэрхэ мүрысөөндэ бэлдэһэн толиһоо жэшээнүүдые үргэнөөр хэрэглэхэ. СЭДЭБҮҮД: ХОНИН, ҮНГЭ, НОМ, ЗУН, ЭДЕЭН.

б) “Оньһон үгэ оностой, олоной үгэ тудастай”. Хүнэй хүмүүжүүлдэ хэрэглэмээр оньһон хошоо үгэнүүд сайт дээрэ үгтэхэ. http://ehehelen.ru/nomoi-han/ Дээрэнь нэмэн урда наадамда үгтэһэн оньһон үгэнүүдые дабтаад ерэхэ даабари үгтэнэ. Командын гэшүүд сэдэб шэлээд, сээжэлдэһэн оньһон үгэнүүдээрээ андалдана. Урилдаанда шалгарагшад оньһон үгэнүүдые сэдэбээрнь хубаан хэлэхэ зэргэтэй.

4. ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА

Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа, удаадахи мүрысөө дурадханабди.

БУЯН ХЭШЭГ УРЯАЛАЯ!

а) «Этигэл Хамбадаа Зальбарал». Уран гоёор, сээжээр уншалгын урилдаан. Командын гэшүүд жээрэбэй ёһоор тудаһан Зальбаралай бадагуудые уншаха. www.ehehelen.ru гэһэн сайтын номой һан соо Этигэлэй хамба ламын бүтээл татажа абаха.

б) «Доншуур маани» сээжээр гүйсэдхэхэ (http://ehehelen.ru/donshuur-maani гэһэн хаягаар үгэнь үгтэбэ.

в) «Уянгын шүрэ үлхэе»

Бүлэгүүдэй хоорондохи урилдаан. Нютаг нютагуудай үлгын дуунуудые гүйсэдхэлгэ. Дуун тухайгаа тобшо мэдээ үгэхэ (дуунай автор хэн бэ, урданай дуун һаань, хэнһээ, хэды наһатай хүнһөө бэшэжэ абаабта, дуунай мүндэлһэн түүхэ тухай юу мэдэхэбта г.м.). Урданай үлгын дуунуудта, мүн шэнээр бэшэгдэһэн шүлэгүүдтэ хүгжэм өөһэдөө зохёожо болоно.

5. ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА

Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.

а) УРАН ГАРТАН

10-дахи урилдаанда, хүндэтэ басагад, гэртээ хониной гурбан арһа элдэхэ даабари үгтэнэ.

Арһанда тусхай һубаряагаар эдеэ түрхижэ, шударжа, сэбэрлэжэ, угаажа болбосоруулаад, юумэ оёхоор болгохые арһа элдэхэ гэдэг. Энэ хүдэлмэри яажа эмхидхэхэб гэжэ тодорхойлое:

• Энэ жэлэй 3 арһанай нооһыень хайшалаад, дабһатай уһан соо шиихаад, 7-8 час соо бариха (1-2 кг дабһан, 3 арһанай сүлөө эрьелдэжэ байхаар уһан хэгдэхэ).
• Уһанһаа арһануудаа гаргаад, хүрьһыень(мездра) хюһаха, удаань тусхай бодос (раствор) арһандаа түрхихэ (1 литр уһанда 50 грамм 70% уксусна кислота. Уһанай шэрүүн байбал, 200 гр. сода хэжэ уһаа зөөлэрүүлхэ). Һүүлдэнь арһаяа үшөө 6 часай туршада уһан соо байлгаха.
• Арһаяа сэбэр уһан соо угаагаад хатааха, удаань дотор талаһаань эмульси түрхихэ. Нэгэ арһандатнай 200-300 грамм эмульси орохо. Арһа элдэлгэдэ тон хэрэгтэй болохо зүйл – эмульси ВСГТУ-гай кожа-мех факультедэй кафедрада хандажа абахада болохо. Утасайнь дугаар: 89021676824.
• Арһаяа элдэхэ, сэбэрлэхэ, халимнаха (снимать остатки жира со шкуры) Тусхай бэлэдхэл хэжэ, энэ ажал дүүргэнэбди (1 литр халуун уһанда 10 грамм 12-дохи номерой индустриальна тоһо нэмэнэбди. Дээрэнь 1 грамм превоцела, 2-3 дуһал скипидар нэмээд, халуун уһанда худхаха. (12-дохи номерой тоһоной үгы байбал, 20-дохи номерой индустриальна тоһо адли хэмжээгээр 5-дахи номерой тоһонтой холижо бононо). Энэ бэлдэһэнээ арһандаа түрхихэ, гараараа эмиржэ, арһаяа элдэхэ хэрэгтэй. Индустриальна тоһо, превоцелла тухай нютагайнгаа шэрээтэ ламанарта мүн Зоригто ламада хандан 89834299855 зүбшөөл абажа болоно.

Мүн арһа элдэлгэ тухай Ивалгын дасан тусхай кино буулгажа, наадамай сайт дээрэ табинхай, тэрэниие анхарагты.

Урилдаанай энэ шатада урда наадамай даабари (шаахай оёхо) дүүргээд асарха. Удаань багшын хүтэлбэри доро шэнэ урлал бүтээхэ.

Хэрэглэһэн зүйлнүүд юундэ туһатайб гэжэ анхарагты!

– Уксусна кислота – арһаяа элдэб микробһоо сүлөөлнэ;

– Эмульси – арһаяа бүхэ болгоно;

– Индустриальна тоһон – арһа зөөлэрүүлнэ;

– Превоцелла – тоһо, өөхэнһөө сэбэрлэнэ;

– Скипидар – арһандаа хэрэгтэй бодос шэнгээнэ

Гэртээ элдэһэн 3 арһаараа мүрысөөнэй үедэ басагаднай мэргэжэлтэдэй хүтэлбэри доро мүнөө үедэ хэрэглэхээр зүйлнүүдые бүтээхэ, оёдолой шэнэ онол аргануудтай танилсаха. Ажалдаа хэрэглэхэ утаһа, зүү, хурабша г.м абаад ерэхэ хэрэгтэй.

Бултандатнай амжалта, зохёохы ажалдатнай абьяас хүсэе!

б) Уран баримал

Энэ мүрысөөндэ хабаадагшад “Минии һэеы гэр” гэһэн сэдэбээр хүдэлмэри хэжэ асарха. Һэеы гэрэйнгээ газаа талыень өөрын һанаагаар, зохёохы абьяасаар шэмэглэхэ. Урилдаанай үедэ багшын дурадхаһан сэдэбээр даабари-урлал бүтээхэ.

 

БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. Хамба Ламын шан абалгын тэмсээн

 а) «Буряадай дасангуудай сахюусанууд, субарганууд, нангин шүтөөнүүд», Изагуурай табан бурхад  гэһэн сэдэбээр тестовэ хүдэлмэри үгтэхэ. Изагуурай табан бурхад http://ehehelen.ru/nomoi-han/ гэһэн сайтын номой һан татажа абаха.

б) Зүүн зүгэй литын ёсоор гарасан жэлнай «Муу нюуртай гал бишэн жэл» гээд нэрлэгдэнэ.

Энэ ойлгосо яажа тайлбарилхабта, юун гээд харюусаа һаатнай һонин удхатай, өөрсэ маягтай байхаб гэжэ бодомжологты. “Муу нюуртай гал бишэн саг…” гэһэн даабари “асуудал-харюу” гэһэн харилсаанай гуримаар үнгэрхэ.

  1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха. Мүрысөөндэ хабаадаһан бүлэгтэ баталамжа бэшэгүүд үгтэхэ. Наадам бүхэнэй удаа багшанарта үгтэдэг баталамжа саашадаа гурбан наадамай нэгэ удаа үгтэхэ гэһэн шиидхэбэри абтаба.

Хамба ламын гол шан абалгын тэмсээндэ илагшадта мүнгэн шангууд барюулагдаха.

 

ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ

Л.Б. Намжилон. «Шэдитэ эрхи», «Алтан эрхи»;

С.Д. Бабуев, Ц.Ц. Бальжинимаева. «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи»;

«Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг» гэhэн бүлэгүүд;

Буряадай суута ламанар тухай мэдээн (Интернет);

«Буряад үнэн» һонин болон бусад сонин, сэтгүүл ба номууд;

Ц. Б. Будаев «Оньһон үгэ оншотой» У-Ү.,1988

http://ehehelen.ru

 

Ямар нэгэн асуудалай гарабал, аймагайнгаа шэрээтэ ламанарта, мүн энэ сахим хаягаар хандажа болохо: exexelen@gmail.com  Я. Ц. Ивахиновагай гар утас: +7 951 636 9069

 

Хүндэтэ багшанар!

“Эхэ хэлэн-манай баялиг” гэһэн наадамдаа ерэхэдэтнай урилдаанайнгаа ябаса, удха тухай зүбшэхэ, шүүлбэрилхэ, юрэ хөөрэлдэхэшье сүлөө олодоггүймнай харамтай. Иигээд 10-дахияа наадамдаа сугларха сагнай ерэхэ, тиимэһээ хэдэн үгөөр хэһэн ажалайнгаа һайн, муу талануудые дурдан хөөрэлдэе. Наадамда дурадхаһан бүхы хүдэлмэринүүдэй удха һурагшадай аман хэлэ хүгжөөхэ зорилготой гэжэ анхараа бэзэт.

• Нютаг хэлэнэй толи зохёолго

Энэ хүдэлмэридэ сайт дээрэ яһала тодо даабари, ажаглалта үгтэдэг.

• Блиц-урилдаан

Хүүгэдэй буряад арадайнгаа зан заншал, түүхэ тухай мэдэсыень үргэдхэхэ, асуудалда тодо тобшоор харюусаха дадалынь хурсадхаха хүсэлтэй энэ урилдаа дурадханабди. Хүндэтэ багшанар, таанадайнгаа хүтэлбэри доро һурагшад һайн бэлэдхэлтэй болоод ерэнэ, тиибэшье олонхи ушарта асуудалаа ойлгонгүй сээжэлдэһээрээ харюусана. Асуудалай зарим үгэнүүдыень хубилгаад үгэхэдэ, харюусажа шаданагүй. Сайт дээрэ үгтэһэн асуудалнуудта харюу бэдэрхыень үхибүүдтээ даалгагты. Тиигээдшье буряад хэлэн дээрэ иимэ түхэлэй даабаринуудые дүүргэжэ гуримшаагүй дээрэһээ нэмэлтэ асуудалнуудые һурахада, түргэн харюусажа шаданагүй. Юрэнхы мэдэсэнь һуладана гээшэ хаш.

3) Һурагшадайнгаа зохёохы абьяас, нютаг хэлэнэйнгээ үгүүлбэриин аянга дамжуулха аргыень хүгжөөхэ зорилготойгоор онтохо найруулха, мультфильм зохёон тааруулха, видеорепортаж хүтэлэн дамжуулха даабаринууд үгтөө. 7-дохи, 8-дахи наадамай даабаринууд гэмгүй һайн үнгэрөө, харин һүүлшын урилдаанда олонхи хабаадагшаднай энэ түхэлэй даабари дүүргэжэ шадаагүй гэхэ байнаб. Удхын талаар 3 түхэлэй хүдэлмэринүүд дурадхагдаа “Сурхарбаан”, “Буряад орон” – шүлэг, дуутай монтажай түхэлтэй, мэдээсэл үгэжэ (хэзээ, хаана, юун) шууд хөөрөөн г.м. тааруулхаар байгаа гэжэ һананаб.

“Шагай наадан”, “Буузын һайндэр”, ”Һээр шаалга” – аяншалагшадые арадай зан заншалтай танилсуулга, шог зугаа оруулжа, хүнгэн, хүхюу хөөрөө бэлдэхэ арга байгаа. Хэды олон оньһон хошоо үгэнүүд бии гээшэб, юундэб даа энэ баялигаа хэлэлгэдээ оруулнагүйбди, өөрсэ маягаар бэлдэһэн хүдэлмэринүүд үгы байгаа гэхээр. Жюри 3-4 хүдэлмэринүүдые тэмдэглээ (1, 2, 3 һуурида гарагшадай ажал). “Титан” сэдэбээр рэп зохёон, реклама болгохоор уряа найруулганууд таараха һэн гү? Юрэнхыдөө, иимэ түхэлэй даабаринуудые дүүргэхыень үхибүүдтэ дүүрэн сүлөө үгтэхэ байгаа. Хүдэлмэри хаража, шагнажа байхада, шэхэндэ һурамхи болоһон үгэнүүд, ном соо үгтэһэн үгүүлэлнүүд олоор үгтэнэ. Эгээл муунь юун бэ гэхэдэ, видеорепортаж хүтэлжэ байһан үхибүүдэй хэлэһэнээ ойлгоогүй байһаниинь тобойн харагдана.

Нютаг хэлээрээ хөөрэхэ гэһэн эрилтэ бүгэдэ дүүргээгүй. Энэ тон ехэ алдуу болоо гэжэ тэмдэглээбди.

4) Хэнэй хэлэн баян бэ?

Энэ даабари дабтагдан үгтөө, тиимэһээ урда нааданайхиһаа үлүү һайн үнгэрөө гэжэ шүүгшэд тэмдэглээ. Үгын лексико-семантическа талмай гэхэ гү, али “Даша Чойнхорлинг” университедэй багшанарай хэлэһээр “Тематическа толи” бэлдэлгын хүдэлмэри эмхидхэгдэнэ гээшэ аабза. Хүдэлмэриин гол зорилго хадаа һурагшадай үгын нөөсэ баяжуулга болоно. Нэгэ үгын удхаһаа уламжалан үгэнүүдые суглуулха, удаань эдэ үгэнүүдээ хэрэглэн, нэгэ сэдэбээр үгүүлэл зохёохо аргатай болохо гэжэ хараалагдана. Нэгэ адли удхатай үгэ хэдэн ондоогоор үгүүлэгдэхэ аргатай, тиимэһээ хаана иигэжэ хэлэгдэгыень мэдэхэ шухала. Нютаг хэлэнэй хүсөөр буряад хэлэмнай хүгжэнэ, баяжана гэжэ үхибүүднай ойлгохо болоно. Тиимэ хадуумаар, һонирхомоор үгэнүүд үсөөн байгаа гэжэ шүүгшэд хэлэнэд һэн. Нютаг нугануудаарнайшье жэнхэни хэлэн дээрээ хөөрэлдэхөө болижо байһанаймнай гэршэ болонол даа. Одоол эндэ хүүгэдээрээ үгэ бэдэрэлгын хүдэлмэри эмхидхэхэ арга байна.

5) “Оньһон үгэ оностой….” гэһэн урилдаан һайн бэлэдхэлтэй байгаа гэжэ тэмдэглэгдээ. Би эндэ һургуулинуудые тусхайлан нэрлэнэгүйб, һүүлдэ багшанартаяа амяараа хөөрэлдэхэ (в контакте) арга бэдэрхэбди даа. Энэ ажалаа үргэдхэжэ, оньһон үгэнүүдэй удха бодомжолхо даабаринууд үгтэхэ. Үхибүүд хошон үгэнүүдые суглуулжа байгуужан…

6) Амаршалга

1-2 хүнэй бэшэгүүд үгтэһэн зорилгодоо хүрөө, бусад хүдэлмэринүүдэй удха ойлгохонь хүшэр байгаа. Эндэ һурагшаднай зохёохы абьяасаа дүүрэн харуулхаар байгаал даа. Нютаг хэлэн дээрээ хүндэ юу хүсэһэнөө бэшэхэ гээшэ ямар ехэ баяр гээшэб. Бэшэг, гол түлэбынь 3 хубиһаа бүридэдэг:

1. Амаршалга, бэшэг бэшэхэ шалтаг;
2. Өөр тухай хөөрөөн, хандажа байһан хүнэйнгөө байдалаар һонирхол, амаршалга, хүсэл;
3. Урилга, бэшэг бэшэгшын хаяг, түгэсхэлэй үгэ. Үгышье һаа, эдэ бүгэдые оруулаад, түхэлынь тад ондоо болгоод бэшэжэ болоно. Энэ удаа хабаадагшаднай (олонхимнай) нютаг хэлэн дээрээ хэлээгүй, амаршалгын бэшэгэй түхэлтэй байха гээшые тад ондоогоор ойлгогшод байгаа. Хэлэнэйшье, удхыншье талаар һулашаг урилдаан болоол даа.

7) Хамбын шан абалгын тэмсэл

Урда урилдаанда одоо шанга тэмсээн боложо байһаниинь ойлгостой байгаа, энэ удаа тэмсээн боложо шадаагүй гэжэ тоолоноб. Һурагшадай мэдэсэ һулашаг, уншахадаа тулюуршаг гээд тооложол байхаар. Эндэ нэгэл юумэн алдагдаа, илангаяа наада хүтэлэгшэдэй талаһаа. Хүүгэдые зоригжуулха, даабари тодорхойлхо г.м. хэгдээгүй…

8) Дархашуул, урашуулай хоорондохи урилдаан үнгэрхэ гуримаараа үнгэрөө гэел даа. Наадамай эрилтын ёһоор эдэ үхибүүднай гараараа хүдэлхын хажуугаар хэжэ байһан ажал тухайгаа хөөрэжэ шадаха, шэнэ үгэнүүдые мэдэхэ болохо (мэргэжэлтын хэрэглэдэг үгэнүүдые) ёһотой. Хүүгэдэй үгэһэн интервью соо харахада, үшөөл зорилгодоо хүрэхэмнай үдышэг байна.

Хүндэтэ багшанар, жэлэй 7-8 дахин хаана холоһоо эды олоноо дахуулан хото ерэжэ, наадамдаа хабаадажа байһантнай һайн даа. Үхибүүднай наадамһаа наадамда бэрхэнүүд болоно гэжэ харахаар байна. Зоримгойнууд, дорюунууд, хэхэ юумэеэ мэдэхэ болоһон хүүгэдтэй хүдэлхэдэ урматай байна. Буряад хэлэ, литературымнай хэшээлнүүд гүрэнэй программын ёһоор үнгэржэл, арга боломжонь үргэн боложол байхал даа.

Сангхын эмхидхэһэн энэ түсэлэй зорилго хадаа һургуулиин дүүргэжэ байгаа программада туһа болгон, буряад хэлэнэй баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые хүгжөөлгэ болоно гэжэ ойлгонобди Буряад хэлэ, уран зохёол заажа ябахада али оло дахин нютаг хэлэндэ, заншалда, шажан мүргэлэй асуудалнуудта хандаха ушар болодог гээшэб. Тиимэһээ Ивалгын дасанай дэргэдэ үнгэржэ байгаа наадамнай бата бэхи туһаламжа ажалдамнай үзүүлнэ. Орон нютагайнгаа хүгжэлтэдэ өөрынгөө тон ехэ туһа, нүлөө үгэжэ байдаг буряад хэлэнэй багшанар гэжэ онсо хэлүүлдэг зон хадаа хамсыгаа шуун хүдэлхэл гүбди даа.

Хүндэтэ багшанар, энэ наадамай даабаринууд хэдэн бүлэг болгон үгтэнэ: толи зохёолго, Буддын шажанда хабаатай даабаринууд, һурагшадай аман хэлэ хүгжөөлгын, гар урлалда дүршүүлхын хүдэлмэринүүд. Эдэ даабаринуудые дүүргэхэдээ, һурагшаднай һуралсалай бүхы аргануудта дүршэнэ: зохёохо, шүүлбэрилхэ, сээжэлдэхэ, бодомжолхо, урлаха, хөөрэхэ…

Эды олон хабаадагшадые угтаха, урилдаанай оршон байгуулхын тула Буддын шажанай университедэй багшанарай, Хамба ламын болон бэшэ эдэбхитэдэй асари ехэ оролдолго, хүсэл гарана гэжэ ойлгостой байһан байха. Зүгөөр олон хабаадагшаднай энэ наадамда хүсөөр ерэһэнээ гэршэлжэ, өөдэ уруугаа харан, танай даабари тухай дуулаашьегүйбди гэлдэн һуухадань, ехэл аягүй байнал даа. Илангаяа лама санаартанай урда эшхэбтэр байдалда оронобди.

Улаан-Үдэ хотын хэдэн мянган һурагшадтай һургуулинууд соо эхэ хэлэндээ эльгэтэй, энэ наадамда хабаадахаа тэгүүлһэн 7 үхибүүд олдохогүйл байна гээшэ гү һанаад үзыт, 02-06 балл гээшэмнай юун болоноб? Дээрэһээ бууһан зарлиг иигэжэ дүүргэхэ болоо һаамнай, буряад хэлэнэймнай асуудал һууриһаа хүдэлхэгүйнь лабтай. Энэ муу таламнай, һайн таламнай гэхэдэ, һурагшаднай түрүүшын наадануудһаа хойшо һуга ургаа. Нааданайнгаа гурим, дүрим һайса ойлгожо абаа, оролдосотой хүүгэднай хараа байса бэрхэнүүд боложо байна. Хоорондоо харилсана, һанамжа бодолоороо хубаалдана гэжэ ойлгохоор болонхой, энэнь һайшаамаар. Удаадахи наадамнай март һарын 11-12 үнгэрхөөр хараалагдана.

Шэнэ юумэн юун байхаб гэхэдэ, гэрэй даабари болгон, Лев Толстойн богонихон рассказуудые оршуулхыетнай дурадхаха (15 балл үгтэхэ һайн оршуулгада), үлгын дуунай үгэнүүдтэ аялга зохёон тааруулха гү, али нютагайнгаа хүгшэдһөө урданай үлгын дуу бэшээд, тэрэнээ гүйсэдхэжэ шадаха г.м. Наадамай даабаринууд гол түлэб университедэй багшанарай болон Хамба Ламын дурадхалаар зохёогдоно.

Хүндэтэ багшанар, даабаринуудаар асуудалай гараа һаань, хонходожо байгаарайгты. Үшөө юу нэмэхээр бэ, ямар түхэлэй хүдэлмэринүүд үлүү гэжэ һананабта, бэшэгты. Саг үргэлжэ дутуу дундаяа хэлсэжэ, һайнаа үргэжэ ябахадаа, хэжэ байһан ажалайнгаа ябаса, удха һайжаруулнабди гэжэ һанаял даа. Уулзатараа…

 

Таанадаа хүндэлэгшэ Янжима Ивахинова

 

 

 

ЭРДЭМТЭДЭЙ ДУРАДХАЛНУУДЫЕ ХЭРЭГЛЭН АРҺА ЭЛДЭЛГЭ

Ивалгын дасанда үнгэргэгдэжэ заншалта болоһон «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн һургуулинууд хоорондын урилдаануудта басагадай хуби заяанда ушардаг гол үүргэнүүдэй нэгэн – оёлго оролсодог.

Урданһаа нааша арһа шүрбэһөөр оёлго гээшэл дэлгэрэнги байгаа, энэ оёлгодоо хэрглэхэ арһаяа өөһэдөөл элдэжэ бэлдэдэг байһан гэжэ мэдээжэ. Мүнөө энэ хүшэр ажалые эрдэмтэдэй дурадхалаар хэдэг бологдожо байна, дасанда үнгэрдэг мүрысөөнүүдтэ тон иимэ аргаар элдэгдэһэн арһаар оёлго хоёр удаа үнгэрөөд байна. Саашадаашье энэл аргаяа хэрглэжэ, ажабайдалдаа хэрглэхэ саг ерэбэ, ушар тиимэһээ тэрэ шэнэ онол аргануудые үшөө дахин бүгэдэ уншагшадайнгаа анхаралда дурадханабди, тиихэдээ харуулхашье арга бии болоо.

Нааданай гуримууд сооһоо:

«Уран гартан.

Гэртээ хониной гурбан арһа элдэхэ даабари танда үгтэнэ. Арһанда тусхай һубаряагаар эдеэ түрхижэ, шударжа, сэбэрлэжэ, угаажа болбосоруулаад, юумэ оёхоор болгохые арһа элдэхэ гэдэг.

Энэ хүдэлмэри яажа эмхидхэхэб гэжэ тодорхойлоё:

— гурбан арһанай нооһыень хайшалаад, дабһатай уһан соо шиихаад, 7-8 час соо бариха (1-2 кг дабһан, 3 арһанай сүлөө эрьелдэжэ байхаар уһан хэгдэхэ);

— уһанһаа арһануудаа гаргаад, хүрьһыень (мездра) хюһаха, удаань тусхай бодос (раствор) арһандаа түрхихэ (1 литр уһанда 50 грамм 70% уксусна кислота. Уһанай шэрүүн байбал, 200 гр. сода хэжэ уһаа зөөлэрүүлхэ). Һүүлдэнь арһаяа үшөө 6 часай туршада уһан соо байлгаха;

— арһаяа сэбэр уһан соо угаагаад хатааха, удаань дотор талаһаань эмульси түрхихэ. Нэгэ арһандатнай 200-300 грамм эмульси орохо. Арһа элдэлгэдэ тон хэрэгтэй болохо зүйл – эмульси ВСГУТУ-гэй «Технология кожи и меха» гэһэн факультедтэ хандажа абахада болохо. Утасайнь дугаар: 8-9021-67 68 24; 8-3012-417-222;

— арһаяа сэбэрлэхэ, халимнаха (снимать остатки жира со шкуры). Һүүлдэ арһандаа түрхихэ эдеэ бэлдэхэ: 1 литр халуун уһанда 10 грамм 12-дохи номерой индустриальна тоһо нэмэнэбди, дээрэнь 1 грамм превоцела, 2-3 дуһал скипидар нэмээд, халуун уһанда худхаха. (12-дохи номерой тоһоной үгы байбал, 20-дохи номерой индустриальна тоһо адли хэмжээгээр 5-дахи номерой тоһонтой холижо болоно). Энэ бэлдэһэнээ арһандаа түрхихэ, гараараа эмиржэ, арһаяа элдэхэ хэрэгтэй. Индустриальна тоһо, превоцелла тухай нютагайнгаа шэрээтэ ламанарта, мүн Зоригто ламада энэ утасаар +7 983 429 98 55 хандан, зүбшөөл абажа болоно.

Хэрэглэһэн зүйлнүүд юундэ туһатайб гэжэ анхарагты!

– Уксусна кислота – арһаяа элдэб микробһоо сүлөөлнэ;

– Эмульси – арһаяа бүхэ болгоно, мүн зөөлэрүүлнэ;

– Индустриальна тоһон – арһа зөөлэрүүлнэ;

– Превоцелла – тоһо, өөхэнһөө сэбэрлэнэ;

– Скипидар – арһандаа хэрэгтэй бодос шэнгээнэ, зөөлэрүүлнэ».