64-дэхи наадамай положени
БУДДЫН ШАЖАНТАНАЙ ЗАНШАЛТА САНГХА
«ДАШИ ЧОЙНХОРЛИН» БУДДЫН ШАЖАНАЙ ЕХЭ СУРГУУЛИ
«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ»
Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын 64-дэхи наадам
2025 оной майн 16
Эбээн тэдхэгшэ:
Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаман
НААДАМАЙ ЗОРИЛГОНУУД
– Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлээхэ, эхэ хэлээ хүндэлхэ, эхэ хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ
– Наадамай гол зорилго – аман хэлэ хүгжөөхэ, нютаг хэлэнэй үгүүлбэриин аялга һайн ойлгохо, хэлэхэ дадалтай болгохо.
– Түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг үзэхэ хүсэлынь урмашуулан дэмжэхэ, хүүгэдэй урлаха, зохёохо арга боломжо хурсадхаха.
НААДАМАЙ САГАЙ ХУБААРИ
«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн hургуулинууд хоорондын наадам Ивалгын дасанда 2025 оной майн 16-да үглөөнэй 10 сагта эхилхэ.
УРИЛДААНАЙ ЯНЗАНУУД:
- Монгол хэлэ шудалая. Шалгалтын тест.
- «Даян дэлхэй» сэдэбүүдые дабталгын тест
- Эдир репортёрнуудай зохёохы ажал
- Бэлигүүн толи
- Сагаан Дархиин сэдьхэл мэтэ хүрдын магтаал
- Арһан урлал
- Һэеы урлал
- Модон дархан
- Уран баримал
НААДАМАЙ ЭРИЛТЭНҮҮД
– Мэдүүлгэ, Согласие дансануудаа майн 14 болотор exexelen@mail.ru гэһэн сахим хаягаар эльгээхэ.
– Тестдэ орохо һурагша өөрын али сургуулиин ноутбук абаад ерэхэ. Сайт дээрэ регистраци хээд ерэхэ шухала. Анхарагты: пароль, логиноо бу мартагты!
– Урилдаан бүхэндэ бүлэгүүдһээ 1-1 хүн орохо. «Сагаан Дархиин сэдьхэл мэтэ хүрдын магтаал» бүлэгөөрөө сээжээр уншана.
– Басагад буряад заншалаар үһэеэ гүрөөд ерэхэ.
– Соносохо хүдэлмэринүүд радиодамжуулгын эрилтэдэ хүрэхэ ёһотой. Аудиофайл бэшэхэдээ хоолойгоо сэбэрээр шэнгээгты. Диктофондо үлүү абяа, шууяа, түерөө оруулхагүй (холодильник, телевизор, радио, телефон болюулха). Түлижэ байһан галай хүүеэнһээ холо ошохо шухала.
– Анхарагты, аудиофайлаа нэрлэхээ бу мартагты (һургуули, номинаци, һурагшын нэрэ). Аудиофайлаа диктофон дээрэ бэшэхэдээ, даабари уншахынгаа урда һурагша нэн түрүүн өөрынгөө нэрэ, нютаг, бүлэг – һургуули, ангияа хэлэхэ.
НААДАМАЙ ШАТАНУУД
Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.
Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.
II ШАТА
МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ
5 һарын 14 болотор exexelen@mail.ru хаягаар эльгээхэ.
Аймаг ________________________Һургуули___________________________
Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ ______________________
Холбоо бариха утаһан, e – mail: ____________________________________
Бүлэгтэ орохо үхибүүдэй обог, нэрэ, анги:
НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД
I ШАТА
ШАГАЙН МОРИН ТАЛА
Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын урилдаан.
БЭЛИГҮҮН ТОЛИ (10 оноо)
Хоер ёслолой абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толи гэсэн үйлэ. Э-Х. Галшиевай «Бэлигүүн толи» һүүлшын хэблэл. http://ehehelen. ru/wp – content/uploads/2019/01/Beliguun – toli – poslednaya – versiya. pdf
“Хоер ёсын абаха орхихо тухай хэлсэнэй бэлигүүн толиноос үйлэ хойноос удаан үзэжэ эдлэхын үедэ машид үйлдэсэнэй табадчи”. Даабари: 285-332 нюурта үгтэһэн 675-788 сургаалнуудһаа гурбыень шэлэн абажа, мем (уряа, зарлал зураг) болгогты, тэрэ ажалаа хамгаалагты. Танай зорилго хадаа сургаал соохи үйлэ ушарай һубарил зураглан харуулха бэшэ, һургаалай юрэнхы удха өөһэдөө ойлгожо мем зураха, тэрэнээ хөөрэжэ шадаха
P.S. «Плакат» гэжэ үгэ оршуулхада уряа, зарлал болохоор зурагууд гээд толи соо үгтэдэг. Һүүлэй үедэ интернет соо плакадай зорилгодо дүтэрхы «мем» гээд нэрлэгдэһэн урлалай зүйл хэрэглэгдэдэг болонхой. «Мем» гэжэ урлалай янза тухай бэшэхэдээ, зураг, фотозураг, видео, үгэ, мэдүүлэл, элдэб тэмдэг, үнгэ, смайлик хэрэглэн, ямар нэгэ ойлгосо олондо мэдүүлхэ, ойлгуулха, тарааха арга гэнэ. Сургаалай удха зүбөөр гаргаха гэжэ оролдогты, нютагайнгаа ламанартай зүбшэн хөөрэлдэгты.
ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА
Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи тэмсээн.
«БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ»
а) “Монгол хэлэ хэр мэдэнэбибди?” сээжэ тест. Хойно хойноһоо зэргэ (ряд) болон зогсоод, үгтэһэн үгэнүүдые монгол хэлэндэ ээлжээлэн оршуулха даабари. 4 үгэ алдаһан үхибүүд зэргэһээ гараха. Тон олон үгэ оршуулжа шадаһан наадагшадай дунда илагшадые тодоруулгын тэмсээн үнгэрхэ.
Хүндэтэ үхибүүд, энэ һуралсалай жэлэй түгэсхэлэй нааданда урда үзэһэн сэдэбүүдээр толидоо оруулһан үгэнүүдээ дабтаад, мэдэхэ болоод ерээрэйгты. Бэлдэһэн толинуудаа гуримшуулаарайгты. Туһа болгон харахыетнай эдэ үгэнүүд үгтэнэ.
Словарь харагты: монгол хэлэ дабтаха даабари — монгол даабари 64 наадам.
б) Бүлэгэй нэгэ гэшүүн сайт дээрэ регистраци хэхэ, удаань маанадай дурадхаһан тест энэ урилдаанда ороод, дүүргэхэ аргатай. Сайт https://xesheel.exexelen.ru/ Как проверять вопросы: дээрэ үгтэһэн тестнүүдээр бэеэ һорихо, мэдэсээ бэхижүүлхэ аргатай. Регистрация и запись на курс: https://disk. yandex. ru/i/qnlziaYiWptcmg
Тестовэ даабари дүүргэлгын даабарида бүлэгһөө 1 хүн орохо ёһотой. «Даян дэлхэй» гэһэн сэдэбтэ зорюулһан асуудалнуудаар тестнүүдые дүүргэхэ даабари https://xesheel.exexelen.ru/. Энэ сэдэбээр урилдаанда бэлдэхэдээ, https://buryadxelen.com/ сайт дээрэһээ «Даян дэлхэй», «Минии бэе» наадануудтай танилсагты.
Ажалайнгаа хэрэгсэл – ноутбугаа абаад ерэгты.
в) Эдир репортёрнууд. 0 – 10 оноо
Хүндэтэ үхибүүд! Эсэгын дайнай Илалтын 80 жэлэй ойдо зорюулһан урилдаанда үгтэһэн даабаринуудые анхарагты! Эдэ зохёохы 3 даабаринуудһаа нэгыень шэлэн абаад бэлдэхэ.
1. «Хэтын жагсаалда — В вечном строю». Эсэгын дайнда ябаһан, ара талада хүдэлһэн элинсэгүүд тухайгаа хөөрөөн (3-5 мин.) бэлдэгты. Тэрэнэй текст һанамжа-комментарий болгоод https://vk.com/wall-553157_9743 пост доро табигты.
2. «Алдар Солын хүшөө – Памятник Славы». Нютагтатнай үнгэрһэн Илалтын һайндэрһөө фотозурагуудтай аудиорепортаж (3-5 мин.) бэлдэхэ. Тэрэнэй текст һанамжа-комментарий болгоод https://vk.com/wall-553157_9746 пост доро табигты.
3. «Би дайнай «үрэһые» түби дэлхэйһээ дэгдээхые оролдохоб – Я пытаюсь уничтожить «семена» войны». Тэрэнэй текст һанамжа-комментарий болгоод https://vk.com/wall-553157_9747 пост доро табигты.
– Бэшэһэн ажалаа МP3 аудио файл (3-5 мин.) болгожо уншаха (аудиофайлай эрилтэнүүд положениин дээрэ);
– Табиһан һанамжа-комментариингаа скриншот хэхэ;
– Аудио (заабол МР3), скриншот, текст, фото-дүрэнүүд, гурбалжан бэшэгүүд, дурасхаалта тэмдэг, зүйлнүүдэйнь фото, гэртэхинэй, нютаг зоной дурсалгануудые exexelen@mail.ru хаягаар майн 14 болотор ябуулха.
НЭМЭЛТЭ ДААБАРИ: Агуу Илалтада зорюулһан хүдэлмэри дасан дээрэ майн 16-да видеобуулгабари хэгдэхэ. Энэ харюусалгата даабарида һурагшад бэлэн болоод ерэхэ шухала. Уридшалан, майн 14 болотор наадамай эрилтын ёһоор бүхы ажалаа эльгээһэн байха ёһотойт. Эдэ хоёр даабариин дүн нэмэгдээд, дүн гаргагдаха.
ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА
Буян хэшэг уряалая
Сагаан Дара Эхын магтаал бултадаа сээжээр уншаха. Үгэнүүдээ тодоор үгүүлэн, бүлэгөөрөө уншаха гэһэн даабариин эрилтэ дүүргэхэ шухала!
www. ehehelen.ru гэһэн сайтын номой һан соо « Сагаан Дархиин сэдьхэл мэтэ хүрдын магтаал » татажа абаад, зүбөөр уншажа һурагты. Хоороор уншахынгаа урда һурагшад нэн түрүүн өөһэдынгөө нэрэ, нютаг, бүлэг – һургуули, ангияа хэлэхэ.
ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА
Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа орохо урилдаан
Оёдолшо басагад арһан урлал, һэеы урлал гэһэн хоёр шэглэлээр хүдэлхэ. Хэһэн оёдол тухайгаа 2 мин соо хөөрэхэ. Хөөрэһэнтнай 0 – 2 оноогоор, гол ажалтнай 0 – 8 оноогоор сэгнэгдэхэ. Дүн гаргалгада 0 – 10 ниитэлһэн оноо табигдаха.
а) Арһан оёдол
– наадамда түрүүшынхиеэ ерэһэн басагад жэлтэй үхибүүндэ пинеткэ оеод ,будөөр гадарлаад асарха .
– наадамда ерэһэн бүхы басагад 56 размерэй сээжэбшын хэб хээд асарха.
– урда нааданда оролсоһон басагад 3- тай үхибүүндэ буряад маягай дэгэл оёжо эхилһэнээ дүүргээд асарха.
– Хониной элдэһэн арһаар, али хэрэгһээ гараһан арһан дэгэлээр (дубленко, хүнжэл, хүүртиг…) оёнобди. Оёходо хэрэгтэй юумээ абаад ерэхэ: канцелярска хутага, хурса хайша, шугам, хурабша, карандаш гү, али ручка, арһа оёдог тусхай зүү — тэбэнэ бэшэ, №10 ниидхэ.
– 2 минутын туршада яагаад оёхо (оёһон) тухайгаа хөөрөө, зугаа хэхэт. Арһан хубсаһан бэедэ һайн нүлөөтэй эдлэл юм. Юунэй арһа, оёдолой ямар зүү хэрэглэнэбта, яагаад хэб бэлдээбта, юу оёжо дүүргээбта г.м. тухай хэһэн хөөрөөндэ – 2 оноо, даабари-ажалтнай 8 оноо хүрэтэр сэгнэгдэхэ.
б) Һэеы урлал
– 50х50 хэмжүүртэй сэбэрхэн һэеы шэрэжэ оёхо ажалда бэлдээд асарха (сэбэрлэгдээгүй һэеыдэ оноо дарагдаха);
– һэеы шэрэхэ тэбэнэ зүү, утаһатай ерэхэ;
– бээлэй оёхо даабарияа дүүргээд асарха;
– ноутбук, гарайнгаа утас-телефондо тааруулан, бүреэһэн-чехолой хэб саарһан дээрэ бэлдээд асарха.
– Хун шэнги дун сагаан һэеы хаана хэрэглэжэ болохоб, юрын бүдөөр оёһонһоо һэеыгээр урлахада хэр хүндэб, оёдолой ямар янзануудые хэрэглээбта, һэеы оёдолдо эгээл шухалань юун бэ гэхэ мэтэ асуудал тодолон, өөрынгөө һанамжа бодолоо хэлэхэ. Гэрэйнгээ даабари яажа дүүргэһэн тухайгаа (пошаговое описание работы 2 мин.) тодорхойгоор хөөрэжэ үгэхэдэ 2 оноо нэмэгдэхэ.
Удаадахи наадамда хэрэглэхэ һэеы худалдан абахат, 1 п.м. һэеы 300 түхэригтэ (50% хямдаралтай). Оёдолшондо хэрэгтэй хэрэгсэлнүүдые – хурса хайша, шугам, хурабша, карандаш гү, али ручка, утаһа – ниидхэ асарха.
ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА
Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.
А) Модон урлал. Эрбэс, эрбэд (снежный барс). Үндэрынь: 20 см
Б) Уран баримал. Тас шубуун (гриф). Хэмжүүр: үндэрынь 15 см.
Дарханайнгаа ажал тухай 2 минута соо удаа дараалуулан хөөрэжэ үгэгты (пошаговое описание работы).
Танай хэһэн хөөрөөн амяараа сэгнэгдэхэ: гол ажал – 8,0 оноо, хөөрэһэн – 2,0 оноо
ШАНГУУД ТУХАЙ
1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха.
ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ
- С. Д. Бабуев, Ц. Ц. Бальжинимаева «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» У – Ү, 2004;
- https://buryadxelen. com/»Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Минии бэе», «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг»;
- Бэлигүүн толи http://ehehelen. ru/wp – content/uploads/2019/01/Beliguun – toli – poslednaya – versiya. pdf;
- «Учение Пандито Хамба Ламы Д. Д. Этигэлова», 2016, 2017, 2018, 2019; 2020; 2021. Ссылкэ: https://docs. google. com/document/d/1ejak22tQ0qVnAr_lr8LIgBuv7LaNDtRtdbjHDGftpQs/edit# heading=h. 3dpy54d6sgj9
- «Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи», «Даши Чойнхорлин» университедэй хэблэл, Ивалга, 2016 он;
- «Буряад үнэн» сонин болон бусад сонин, сэтгүүл, номууд;
- Галдан Ленхобоев «Ашатын һайхан заяан» ном татажа абагты: http://soyol. ru/culture/books/4356/
- Лодон Линховоин «Лодон багшын дэбтэрһээ» ном татажа абагты: http://soyol. ru/culture/books/4357/
- Сүлжээндэ ороод, фейсбук холбоондо Хамба лама Дамба Аюшеевэй хуудаһа хараха;
- «Буряад хэлэнэй тобшо тайлбари толи», У – Ү, 2004
- http://soyol. ru/bur/
- Л. Шагдаров. К. Черемисов. Буряад – ород толи, У – Ү, 2006
