66-дахи наадам

БУДДЫН ШАЖАНТАНАЙ ЗАНШАЛТА САНГХА

«ДАШИ ЧОЙНХОРЛИН» БУДДЫН ШАЖАНАЙ ЕХЭ СУРГУУЛИ

«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ»

Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын 66-дахи найр

2025 оной ноябриин 21

Эбээн тэдхэгшэ: Буряад Уласай Арадай Хуралай гэшүүд

 

НААДАМАЙ ЗОРИЛГОНУУД

– Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлээхэ, эхэ хэлээ хүндэлхэ, эхэ хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ

– Наадамай гол зорилго – аман хэлэ хүгжөөхэ, нютаг хэлэнэй үгүүлбэриин аялга һайн ойлгохо, хэлэхэ дадалтай болгохо.

– Түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг үзэхэ хүсэлынь урмашуулан дэмжэхэ, хүүгэдэй урлаха, зохёохо арга боломжо хурсадхаха.

НААДАМАЙ САГАЙ ХУБААРИ

«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн сургуулинууд хоорондын наадам Ивалгын дасанда 2025 оной ноябриин 21-дэ үглөөнэй 10 сагта эхилхэ.

УРИЛДААНАЙ ЯНЗАНУУД:

1. Монгол хэлэ шудалая
2. Тест-толихон
3. Доншуур маани
4. Бэлигүүн толи
5. Арһан урлал
6. Һэеы урлал
7. Модон дархан
8. Уран баримал
9. Уран шүлэгшэдэй урилдаан

НААДАМАЙ ЭРИЛТЭНҮҮД

– Мэдүүлгэ, Согласие дансануудаа  ноябриин 18 болотор exexelen@mail.ru гэһэн сахим хаягаар эльгээхэ.

– Тестдэ орохо һурагша өөрын али сургуулиин ноутбук абаад ерэхэ. Сайт дээрэ регистраци хээд ерэхэ шухала. Анхарагты: пароль, логиноо бу мартагты!

– Шата бүхэндэ бүлэгүүдһээ 1-1 хүн орохо.  Доншуур маани  бүлэгөөрөө сээжээр уншана.

– Басагад буряад заншалаар үһэеэ гүрөөд ерэхэ.

– Соносохо хүдэлмэринүүд радиодамжуулгын эрилтэдэ хүрэхэ ёһотой. Аудиофайл бэшэхэдээ хоолойгоо сэбэрээр шэнгээгты. Диктофондо үлүү абяа, шууяа, түерөө оруулхагүй (холодильник, телевизор, радио, телефон болюулха). Түлижэ байһан галай хүүеэнһээ холо ошохо шухала.

– Анхарагты, аудиофайлаа нэрлэхээ бу мартагты (һургуули, номинаци, һурагшын нэрэ). Аудиофайлаа диктофон дээрэ бэшэхэдээ, даабари уншахынгаа урда һурагша нэн түрүүн өөрынгөө нэрэ, нютаг, бүлэг – һургуули, ангияа хэлэхэ.

НААДАМАЙ ШАТАНУУД

Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.

Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.

II ШАТА

МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ

 

11 һарын 18 болотор exexelen@mail.ru хаягаар эльгээхэ.

Аймаг ________________________Һургуули___________________________

Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ ______________________

Холбоо бариха утаһан, e – mail: ____________________________________

Бүлэгтэ орохо үхибүүдэй обог, нэрэ, анги:

 

НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД

I ШАТА

ШАГАЙН МОРИН ТАЛА

Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын урилдаан.

БЭЛИГҮҮН ТОЛИ (10 оноо)

Ёс хоерой абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толиноос хилэнсэ

тэбшэхын үедэ маша үйлдэснэй долоодчинь.

Хоёр ёслолой абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толи гэсэн үйлэ. Э-Х. Галшиевай «Бэлигүүн толи» һүүлшын хэблэл. http://ehehelen. ru/wp – content/uploads/2019/01/Beliguun – toli – poslednaya – versiya. pdf

Даабари: 364-427 нюурта үгтэһэн 861-1000 сургаалнуудһаа гурбыень шэлэн абажа, мем (уряа, зарлал зураг) болгогты, тэрэ ажалаа хамгаалагты. Танай зорилго хадаа сургаал соохи үйлэ ушарай һубарил зураглан харуулха бэшэ, һургаалай юрэнхы удха өөһэдөө ойлгожо мем зураха, тэрэнээ хөөрэжэ шадаха.

P.S. «Плакат» гэжэ үгэ оршуулхада уряа, зарлал болохоор зурагууд гээд толи соо үгтэдэг. Һүүлэй үедэ интернет соо плакадай зорилгодо дүтэрхы «мем» гээд нэрлэгдэһэн урлалай зүйл хэрэглэгдэдэг болонхой. «Мем» гэжэ урлалай янза тухай бэшэхэдээ, зураг, фотозураг, видео, үгэ, мэдүүлэл, элдэб тэмдэг, үнгэ, смайлик хэрэглэн, ямар нэгэ ойлгосо олондо мэдүүлхэ, ойлгуулха, тарааха арга гэнэ. Сургаалай удха зүбөөр гаргаха гэжэ оролдогты, нютагайнгаа ламанартай зүбшэн хөөрэлдэгты.

 

ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА

Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи тэмсээн.

«БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ»

Монгол хэлэ шудалая!

а) Наадан «Гүүглэй мэргэн-оршуулагша»

Нааданда бүлэгһөө 1 хүн ороно.

Шалгагша багша ород-буряад хэлэн дээрэ эдэ   асуудалнуудые һураха

Һурагша-Гүүглэй мэргэн монгол хэлэндэ асуудалнуудые оршуулаад, энэл асуудалдаа дүүрэн  харюу үгэхэ.

Зүб харюу – 1 оноо, буруу харюу – 0 оноо.

Эгээ олон оноо абабал, илагша болоно. Урилдаанда адли тэгшэ оноо  абагшадта нэмэлтэ даабари үгтэхэ.  Урда наадамда хэһэн даабарияа тодо һайн  мэдэхэ байха  зэргэтэйт.

Гэрэй даабари:

Би ширээ захиалах гэсэн юм, зөвшөөрнө үү?

Энэ уг ямар учиртай вэ?

Энэ талаар та юу бодож байна вэ?

Бид хаана байна вэ?

Энэ хаана байна вэ?

Та хаана суудаг вэ?

Би … хаанаас олох вэ?

Та хэзээ явах вэ?

Та хаашаа явж байна вэ?

Та хаанаас ирсэн бэ?

Тийшээ яаж очих (явах) вэ?

Эндээс энэ хол уу?

Таныг хэн гэдэг вэ? /Таны нэрийг хэн гэдэг вэ?/

Та нас сүүдэр хэд хүрж байна? /Та хэдэн настай вэ?/

Та хэзээ төрсөн бэ? /Та хэдэн онд төрсөн бэ?/

Та хаана амьдардаг вэ? /Таны гэр хаа байдаг вэ?/

Таны төрөлх хэл? /Таны төрөлх хэл ямар хэл вэ?/

Сайхан баярлаж байна уу?

Сайхан наадаж байна уу?

Уучлаарай,нэг юм ассууя

Ажалаа хийж байна уу?

Чи хэдэн цагт босдог вэ?

Та маргааш ирэх үү?

б) Бүлэгэй нэгэ гэшүүн сайт дээрэ регистраци хэхэ, удаань маанадай дурадхаһан тест энэ урилдаанда ороод, дүүргэхэ аргатай. Сайт https://xesheel.exexelen.ru/ Как проверять вопросы: дээрэ үгтэһэн тестнүүдээр бэеэ һорихо, мэдэсээ бэхижүүлхэ аргатай. Регистрация и запись на курс: https://disk. yandex. ru/i/qnlziaYiWptcmg

Танай анхаралда хуряангы толи дурадханабди. “Бидэнэй хэлэн. Буряад-монгол хүн бүхы монголшуудтай яажа хөөрэлдэхэ бэ?” – краткий словарь для всех монголов.

“Бидний хэл. Буриад-монгол хүн бүх монголчуудтай яаж ярих вэ?”

https://share.google/VDDeu1cIKUvuGLFul

Эндэ үгтэһэн  монгол угсаатанай нэгэ үндэһэтэ үгэнүүдээр тестнүүд хэгдэнэ.  Ород, халха-монгол, буряад  үгэнүүдые 4 хуудаһан дээрэ анхаран харагты.

Жэшээ:

Бяцхан

а) маленький

б) средний

в) большой

Урт

а) широкий

б) длинный

в) низкий

Хавчиг

а) широкий

б) тонкий

в) узкий

в) Уран шүлэгшэдэй урилдаан. Өөр өөрынгөө  нютаг тухай шүлэг сээжэлдээд,  уран гоёор уншаха.

Даабариин эрилтэ:

—  шүлэгтнай 20-24 шүлэглэмэл мүрнүүдһээ үлүү ута  байхагүй;

— уншалгатнай тодо, уран, ходорхой байха ёһотой;

— уншахынгаа урда  шүлэгэй автор тухай хуряангы мэдээ  үгэхэ. Түрүүн өөһэдынгөө нэрэ, нютаг, бүлэг – һургуули, ангияа хэлэхэ.

Уран уншалгаяа  аудио файл болгожо уншаад эльгээхэ;

— уншалгынгаа ворд вариантын скриншот хэхэ;

— аудио, скриншот хоёроо exexelen@mail. ru хаягаар   ноябриин 21 болотор ябуулха.

 

ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА

Буян хэшэг уряалая

Доншуур маани бултадаа сээжээр уншаха. Үгэнүүдээ тодоор үгүүлэн, бүлэгөөрөө уншаха гэһэн даабариин эрилтэ дүүргэхэ шухала!

Эндэhээ https://ehehelen.ru/donshuur-maani/ «Доншуур маани» татажа абаад, зүбөөр уншажа һурагты. Хоороор уншахынгаа урда һурагшад нэн түрүүн өөһэдынгөө нэрэ, нютаг, бүлэг – һургуули, ангияа хэлэгты.

 

ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА

Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа орохо урилдаан.

Оёдолшо басагад арһан урлал, һэеы урлал гэһэн хоёр шэглэлээр хүдэлхэ. Хэһэн оёдол тухайгаа 2 мин соо хөөрэхэ. Хөөрэһэнтнай 0 – 2 оноогоор, гол ажалтнай 0 – 8 оноогоор сэгнэгдэхэ. Дүн гаргалгада 0 – 10 ниитэлһэн оноо табигдаха.

а) Арһан оёдол

— наадамда түрүүшынхиеэ ерэhэн басагад 6-10 наhатай болотор  умдэхөөр  бээлэй арhаар оеод, тэрэнээ бүдөөр гадарлаад асарха,

— урда наадамда оролсоhон басагад  өөртөө таараха үбэлэй малгайнуудаа оёжо  дүүргээд асарха,

— энэ  наадамда ерэhэн бүхы  басагад 10-12 наhатай болотор үмдэхөөр  сээжэбшын хэб хээд асарха.

— Хониной элдэһэн арһаар, али хэрэгһээ гараһан арһан дэгэлээр (дубленко, хүнжэл, хүүртиг…) оёнобди. Оёдолдо хэрэгтэй юумээ абаад ерэхэ: канцелярска хутага, хурса хайша, шугам, хурабша, карандаш гү, али ручка, арһа оёдог тусхай зүү. Анхарагты: тэбэнэ бэшэ, №10 ниидхэ.

– 2 минутын туршада яагаад оёхо (оёһон) тухайгаа хөөрөө, зугаа хэхэт. Арһан хубсаһан бэедэ һайн нүлөөтэй эдлэл юм. Юунэй арһа, оёдолой ямар зүү хэрэглэнэбта, яагаад хэб бэлдээбта, юу оёжо дүүргээбта г.м. тухай хэһэн хөөрөөндэ – 2 оноо, даабари-ажалтнай 8 оноо хүрэтэр сэгнэгдэхэ.

б) Һэеы урлал

– 50х50 хэмжүүртэй сэбэрхэн һэеы шэрэжэ оёхо ажалда бэлдээд асарха (сэбэрлэгдээгүй һэеыдэ оноо дарагдаха);

– һэеы шэрэхэ зүү, утаһатай ерэхэ;

–  һэеы  дотортой сээжэбшэ оёхо даабарияа дүүргээд асарха;

– Хун шэнги дун сагаан һэеы хаана хэрэглэжэ болохоб, юрын бүдөөр оёһонһоо һэеыгээр урлахада хэр хүндэб, оёдолой ямар янзануудые хэрэглээбта, һэеы оёдолдо эгээл шухалань юун бэ гэхэ мэтэ асуудал тодолон, өөрынгөө һанамжа бодолоо хэлэхэ. Гэрэйнгээ даабари яажа дүүргэһэн тухайгаа (пошаговое описание работы около 2 мин.) тодорхойгоор хөөрэжэ үгэхэдэ 2 оноо нэмэгдэхэ.

Удаадахи наадамда хэрэглэхэ һэеы худалдан абахат, 1 п.м. һэеы 300 түхэригтэ (50% хямдаралтай). Оёдолшондо хэрэгтэй хэрэгсэлнүүдые – хурса хайша, шугам, хурабша, карандаш гү, али ручка, утаһа ниидхэ асарха.

 

ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА

Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.

а) Модон дархан. Сурхай. Хэмжүүр: 35 см

 

 б) Уран баримал. Гурул. Ящерица 15 см

   

Дарханайнгаа ажал тухай 2 минута соо удаа дараалуулан хөөрэжэ үгэгты (пошаговое описание работы).

Танай хэһэн хөөрөөн амяараа сэгнэгдэхэ: гол ажал – 8,0 оноо, хөөрэһэн – 2,0 оноо

 

ШАНГУУД ТУХАЙ

1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха.

 

ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ

1. С. Д. Бабуев, Ц. Ц. Бальжинимаева «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» У – Ү, 2004;
2. https://buryadxelen. com/»Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Минии бэе», «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг»;
3. Бэлигүүн толи http://ehehelen. ru/wp – content/uploads/2019/01/Beliguun – toli – poslednaya – versiya. pdf;
4. «Учение Пандито Хамба Ламы Д. Д. Этигэлова», 2016, 2017, 2018, 2019; 2020; 2021. Ссылкэ: https://docs. google. com/document/d/1ejak22tQ0qVnAr_lr8LIgBuv7LaNDtRtdbjHDGftpQs/edit# heading=h. 3dpy54d6sgj9
5. «Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи», «Даши Чойнхорлин» университедэй хэблэл, Ивалга, 2016 он;
6. «Буряад үнэн» сонин болон бусад сонин, сэтгүүл, номууд;
7. Галдан Ленхобоев «Ашатын һайхан заяан» ном татажа абагты: http://soyol. ru/culture/books/4356/
8. Лодон Линховоин «Лодон багшын дэбтэрһээ» ном татажа абагты: http://soyol. ru/culture/books/4357/
9. Сүлжээндэ ороод, фейсбук холбоондо Хамба лама Дамба Аюшеевэй хуудаһа хараха;
10. «Буряад хэлэнэй тобшо тайлбари толи», У – Ү, 2004
11. http://soyol. ru/bur/
12. Л. Шагдаров. К. Черемисов. Буряад – ород толи, У – Ү, 2006