БУДДЫН ШАЖАНТАНАЙ ЗАНШАЛТА САНГХА
«ДАШИ ЧОЙНХОРЛИН» БУДДЫН ШАЖАНАЙ ЕХЭ СУРГУУЛИ
«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ»
Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын 56-дахи наадам
2024 оной мартын 22
Эбээн тэдхэгшэ: АО «РОССЕЛЬХОЗБАНК»
НААДАМАЙ ЗОРИЛГОНУУД
– Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлээхэ, эхэ хэлээ хүндэлхэ, эхэ хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ
– Наадамай гол зорилго – аман хэлэ хүгжөөхэ, нютаг хэлэнэй үгүүлбэриин аялга һайн ойлгохо, хэлэхэ дадалтай болгохо.
– Түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг үзэхэ хүсэлынь урмашуулан дэмжэхэ, хүүгэдэй урлаха, зохёохо арга боломжо хурсадхаха.
НААДАМАЙ САГАЙ ХУБААРИ
«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн hургуулинууд хоорондын наадам Ивалгын дасанда 2024 оной мартын 22-то үглөөнэй 10 сагта эхилхэ.
УРИЛДААНАЙ ЯНЗАНУУД:
- Монгол хэлэ шудалая
- «Түрэл Буряад хизаар» сэдэбээр тест
- «САЙНУУ» түсэлөөр пост-бодол
- Бэлигүүн толи
- Доншуур маани
- Арһан урлал
- Һэеы урлал
- Модон дархан
- Уран баримал
НААДАМАЙ ЭРИЛТЭНҮҮД
– Мэдүүлгэ, Согласие дансануудаа мартын 20 болотор exexelen@mail.ru гэһэн сахим хаягаар эльгээхэ.
– Тестэдэ орохо һурагша өөрын али сургуулиин ноутбук абаад ерэхэ. Сайт дээрэ регистраци хээд ерэхэ шухала. Анхарагты: пароль, логиноо бу мартагты!
– Урилдаан бүхэндэ бүлэгүүдһээ 1 – 1 хүн орохо. Доншуур маани бүлэгөөрөө сээжээр уншана.
– Басагад буряад заншалаар үһэеэ гүрөөд ерэхэ.
– Соносохо хүдэлмэринүүд радиодамжуулгын эрилтэдэ хүрэхэ ёһотой. Аудиофайл бэшэхэдээ хоолойгоо сэбэрээр шэнгээгты. Диктофондо үлүү абяа, шууяа, түерөө оруулхагүй (холодильник, телевизор, радио, телефон болюулха). Түлижэ байһан галай хүүеэнһээ холо ошохо шухала.
– Анхарагты, аудиофайлаа нэрлэхээ бу мартагты (һургуули, номинаци, һурагшын нэрэ). Аудиофайлаа диктофон дээрэ бэшэхэдээ, даабари уншахынгаа урда һурагша нэн түрүүн өөрынгөө нэрэ, нютаг, бүлэг – һургуули, ангияа хэлэхэ.
НААДАМАЙ ШАТАНУУД
Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.
Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.
II ШАТА
МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ
3 һарын 20 болотор exexelen@mail.ru хаягаар эльгээхэ.
Аймаг ________________________Һургуули___________________________
Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ ______________________
Холбоо бариха утаһан, e – mail: ____________________________________
Бүлэгтэ орохо үхибүүдэй обог, нэрэ, анги:
НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД
I ШАТА
ШАГАЙН МОРИН ТАЛА
Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын урилдаан.
БЭЛИГҮҮН ТОЛИ (10 оноо)
Хоер ёслолой абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толи гэсэн үйлэ. Э – Х. Галшиевай «Бэлигүүн толи» һүүлшын хэблэл. http://ehehelen. ru/wp – content/uploads/2019/01/Beliguun – toli – poslednaya – versiya. pdf
Даабари: «Хоер ёсын абаха орхихо тухай хэлсэнэй бэлигүүн толиноос үйлэ хойноос удаан үзэжэ эдлэхын үедэ машид үйлдэсэнэй табадчи» бүлэгэй 285—295 нюурта үгтэһэн 575—700 сургаалнуудһаа хоёрыень шэлэн абажа, мем (уряа, зарлал зураг) болгогты, тэрэ ажалаа хамгаалагты. Танай зорилго хадаа сургаал соохи үйлэ ушарай һубарил зураглан харуулха бэшэ, һургаалай юрэнхы удха өөһэдөө ойлгожо мем зураха, тэрэнээ хөөрэжэ шадаха.
P.S. «Плакат» гэжэ үгэ оршуулхада уряа, зарлал болохоор зурагууд гээд толи соо үгтэдэг. Һүүлэй үедэ интернет соо плакадай зорилгодо дүтэрхы «мем» гээд нэрлэгдэһэн урлалай зүйл хэрэглэгдэдэг болонхой. «Мем» гэжэ урлалай янза тухай бэшэхэдээ, зураг, фотозураг, видео, үгэ, мэдүүлэл, элдэб тэмдэг, үнгэ, смайлик хэрэглэн, ямар нэгэ ойлгосо олондо мэдүүлхэ, ойлгуулха, тарааха арга гэнэ. Сургаалай удха зүбөөр гаргаха гэжэ оролдогты, нютагайнгаа ламанартай зүбшэн хөөрэлдэгты.
ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА
Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи тэмсээн.
«БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ»
а) Даабаринууд:
Буряад, монгол үгэнүүдэй удха элирүүлхэдэ «Орос – монгол толь», «Буряад – ород толи», «Буряад – ород толи», нютаг үгэнүүдэй толи хэрэгтэй болохо
- Уранаар уншаха. Үгтэһэн асуудалнуудта харюусангаа үгүүлэлэй удха монгол хэлэн дээрэ хөөрэхэ.
Эдэ асуудалнуудые анхарагты.
а. Хүнүүд хабарые юундэ хүлеэдэг бэ?
б. Монголшуудай гол ажалынь юун бэ?
в. Хабартаа, малай түллэхэ сагаар малшад яажа хүдэлнэб?
г. Монгол арадта ямар үгэнүүд эгээ олон бэ, жэшээлэн нэрлэгты.
Өвлийн жавар буурч, нарны илч аажим аажмаар нэмэгдсээр, урин хавар айсуй. Хатуу хахир өвлийн өдрүүд алслан холдож урин дулаан хаврын өдрүүд ийнхүү айлчан ирж байна. Хүн бүр л хаврыг мөрөөдөж мод бут гөлөглөн нахиалахыг тэсэн ядан хүлээдэгсэн.
Хүйтний ам цаашилж хөхүүрийн ам наашлан, эх оронд минь хаврын улирал ирж хамаг амьтан хөдөлгөөнд орж, хүн бүрийн сэтгэл тэнийсэн өдрүүд айлчлан ирлээ. Хахир хатуу хаврын өдрүүдэд эрдэнэт сүргээ эсэн мэнд өсгөж нар солонгорон мандах өглөөнөөс одод түгэх үдэш хүртэл нуруу өөд татах завгүй ажиллах хүмүүс бол малчин түмэн минь билээ. Мал төллөх цагаар халуун хөнжилдөө ч орох завгүй зүтгэх малчин ардын минь нуруу одоо л нэг тэнийж байгаа гэлтэй.
Монголчууд олон зуун жилийн өмнөөс мал маллаж ирсэн ард түмэн юм. Тиймээс монголчууд мал аж ахуйн тухай нэр томьёогоор хамгийн баян билээ. Малыг зөвхөн нас шүдээр нь нэрлэх нэр 150 хүрдэг байна. Жишээ нь: адуунд 54 (унага, сарваа, шүдлэн г.м.), тэмээнд 34 ( ботго, тором, тайлаг…), үхэрт 32 (тугал, бяруу, гунж, дөнж…), хонид 22 (хурга, төлөг, зусаг г.м.), ямаанд 22 (ишиг, борлон, сэрх, ухна…) нэр байн.
2.Эдэ шүлэгүүдые уншагты, нэгыень сээжэлдэгты.
Нацагдорж Дашдоржийн (1906 – 1937). Нацагдорж яруу найрагч, үргэлжилсэн үг, жүжгийн зохиолч, орчин үеийн монголын уран зохиолыг үндэслэгч.
Хавар
Мөнх тэнгэрийн дор мянга мянган хавар
Монголын сайхан оронд жил жил дэлгэр
Энх улирал ханхлахад хүний сэтгэл тэнэгэр
Өвсний соёо ногоороход морь мал ханагар
Холхи нар ойртож хасын цас хайлахад
Хуучин дэлхий халагдаж хамаг юм шинэднэ
Хөрсөн мод цэцэглэж хүүхэд багачууд наадахад
Хөгшин хүн өөрийгөө залуу болсон шиг санан
Хээрийн галуу айлчлан ирж гангар гунгар донгодоход
Гэртээ суусан малчин түүнийг чагнан уярна
Хажуу дахь ууланд горхи булаг хоржигнон урсахад
Хаяан дахь ишиг хурга майлалдан хөгжим нийлүүлнэ
Хэнз хурга
Миний хэнз хурга
Магнай халзан зурвастай
Мянган хонины дундаас
Би хармагц таньдаг
Мярс мярс майлж
Намайг чиглэсээр ирдэг
Дун цагаан үстэй
Дуран хар нүдтэй
Түмэн хонины дунд
Түүнээс хөөрхөн амьтангүй
Төрсөн хот дотроон
Тэр бид хоёр тоглодог
Өвдөг юугаа сөгдөөд
Өөрийнхөөн ээжийг хөхдөг
Өвөр дээр минь гараад
Өхөөрдмөөр өхөөрдмөөр эрхэлдэг
Нааш цааш дэгдэн
Малчин хүнийг баясгаадаг
https://www.youtube.com/watch?v=PJs-JR_ktHM
- Үгүүлэл болон шүлэгүүд соо үгтэһэн үгэнүүдэй удха хадуун абагты, толи бэлдэгты.
Хүндэтэ үхибүүд, наадамһаа наадамда үгтэһэн сэдэбүүдээр толи бэлдэнэт. Энэ ажалдаа наринаар хандагты, үгынгөө нөөсэ баяжуулагты. Май һарын наадамда толинуудыетнай шалгахабди, сэгнэхэбди. Эгээл эрхимүүднай шагнагдаха.
Өвэл, өвлийн – үбэл, үбэлэй – зима, зимний
Буурч – бууража – спадать, убывать г.м.
- Дабталга. Урда үзэһэн сэдэбүүдээ дабтанабди. Үгтэһэн асуудалнуудта сээжэ харюу үгэхэ.
– Танай төрсөн нутаг хаана вэ?
– Таны аав, ээж хаана ямар ажил хийдэг вэ?
– Та хаана төрж, одоо хаана амьдарч байна вэ?
– Та аль нутгийнханаараа хамгийн их бахархдаг вэ?
– Таны сонирхолтой хобби юу вэ?
– Та интернетгүйгээр нэг сар амьдарч чадах уу?
– Та өөрөө ямар хоол хийж чадах вэ?
– Та найзаа тодорхойлохдоо ямар 5 үг хэрэглэх вэ?
– Та амралтын өдрүүдэд ихэвчлэн юу хийдэг вэ?
– Та ямар нийгмийн сүлжээг хамгийн их дагадаг вэ?
– Та ирээдүйд ямар мэргэжлийг сонгох хүсэлтэй байна вэ, яагаад?
б) Тестовэ даабари дүүргэлгын даабарида бүлэгһөө 1 хүн орохо ёһотой. «Түрэл Буряад хизаар» сэдэбтэй тест байха. Бүлэгэй нэгэ гэшүүн сайт дээрэ регистраци хэхэ, дурадхаһан тест энэ урилдаанда ороод, дүүргэхэ аргатай.
Энэ сайтада орохо. https://xesheel. exexelen.ru/ Как проверять вопросы: дээрэ үгтэһэн тестнүүдээр бэеэ һорихо, мэдэсээ бэхижүүлхэ аргатай. Регистрация и запись на курс: https://disk. yandex. ru/i/qnlziaYiWptcmg
Асуудалнуудые яагаад шалгажа болохоб? Урилдаанда бэлдэхэдээ, https://buryadxelen. com/ сайт дээрэ байһан тестнүүдээр, мүн Я. Ивахиновагай «Асуудалнууд, тестнүүд, оршуулганууд» номой 43 – 53 хуудаһанда болон урда наадамда үгтэһэн сэдэбүүдээр асуудалнуудые дабтан харагты.
в) Санамжа – комментаринууд. 0 – 10 оноо
Хүндэтэ үхибүүд! «САЙНУУ!» гэһэн түсэлэй «Шагна» гэжэ нэрэтэй аудиогид 2023 оной сентябрь һарада дэбшүүлээ. Улаан-Үдэ хотодо ажаһуугшад түрэл хотодоо дура зүрхөө нээһэн аудиогидүүдэй 97 хөөрөөнүүдые ород, буряад хэлэн дээрэ соносохо аргатай болоо. Манай гидүүд соо элдэб нютагай, угай, наһанай, мэргэжэлэй хүнүүд. Хөөрөөнэйнь сэдэбүүдшье олон: хото городтой түрүүшын уулзалга, түүхэтэ газарнууд, түрэл гудамжа, һуралсалай эмхи гээд, Улаан-Үдэ хотын олондо мэдэгдээгүй түүхэ, арад зон соо алдаршаһан газарнууд, юрын дурсалгануудһаа хизаар ороноо шэнжэлгын сэдэб хүрэтэр.
Нэн түрүүн тус бүлэгтэ https://vk.com/club216208451 ороод, подписка хээд, постнуудтаа лайкнуудые табигты, нүхэдөөрөө хубаалдагты. Бүлэг бүхэнһөө гурбан һанамжа – комментарий бэшэхэ даабари үгтэнэ (эдэ 3 постнууд доро).
- Кинотеатр «Эрдэм» / Жаахандаа кино ошодог тухайгаа Зондуева Туяна https://vk.com/club216208451?w=wall – 216208451_2404
- Наводнение / Үер Дашемпилов Марат https://vk.com/club216208451?w=wall – 216208451_2405
- На остановке / Буудал дээрэ Лыгденов Солбон https://vk.com/club216208451?w=wall – 216208451_2406
Һанамжануудта эрилтэ: Шагнаад, өөрын һанамжа-комментаридтаа өөрын хандаса, бодол, ойлгосо тайлбарилха, хөөрэһэн ушарта өөрын сэгнэлтэ үгэхэ. Ниислэл хототой холбоотой өөһэдынгөө һонин ушар оруулжа болоно. Нютаг хэлээ хэрэглэн бэшэхэ. Өөһэдын арга боломжоор энэ даабари дүүргэгты. Нэрэ обогоо, һургуулияа бэшэхээ бу мартагты. Буряад клавиатура, таараха эмодзи – смайлигуудые хэрэглэгты, комментаритнай олон лайктай байбал — һайн.
– Бэшэһэн комментарияа аудио файл болгожо уншаха (аудиофайлай эрилтэнүүд положениин дээрэ);
– Табиһан һанамжа-комментариингаа ворд вариантын скриншот хэхэ;
– Аудио, скриншот хоёроо exexelen@mail.ru хаягаар 3 сарын 19 болотор ябуулха.
ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА
Буян хэшэг уряалая
«Доншуур маани» уншахадаа, үгэнүүдынь зүбөөр, сээжээр, тодоор үгүүлэн, бүлэгөөрөө уншаха гэһэн даабариин эрилтэ дүүргэхэ шухала!
www. ehehelen.ru гэһэн сайтын номой һан соо «Доншуур маани» татажа абаад, зүбөөр уншаха. Хоороор уншахынгаа урда һурагшад нэн түрүүн өөһэдынгөө нэрэ, нютаг, бүлэг – һургуули, ангияа хэлэхэ.
ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА
Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа орохо урилдаан
Оёдолшо басагад арһан урлал, һэеы урлал гэһэн хоёр шэглэлээр хүдэлхэ. Хэһэн оёдол тухайгаа 2 мин соо хөөрэхэ. Хөөрэһэнтнай 0 – 2 оноогоор, гол ажалтнай 0 – 8 оноогоор сэгнэгдэхэ. Дүн гаргалгада 0 – 10 ниитэлһэн оноо табигдаха.
а) Арһан оёдол
– урда наадамда оёжо эхилһэн хубсаһаяа дүүргээд асарха,
– арhан оёдолдо ерэhэн басагад булта буряад малгайн хэб хээд ерэхэ;
Хониной элдэһэн арһаар, али хэрэгһээ гараһан арһан дэгэлээр (дубленко, хүнжэл, хүүртиг…) оёнобди. Оёходо хэрэгтэй юумээ абаад ерэхэ: канцелярска хутага, хурса хайша, шугам, хурабша, карандаш гү, али ручка, арһа оёдог тусхай зүү — тэбэнэ бэшэ, №10 ниидхэ.
– 2 минутын туршада яагаад оёхо (оёһон) тухайгаа хөөрөө, зугаа хэхэт. Арһан хубсаһан бэедэ һайн нүлөөтэй эдлэл юм. Юунэй арһа, оёдолой ямар зүү хэрэглэнэбта, яагаад хэб бэлдээбта, юу оёжо дүүргээбта г.м. тухай хөөрэхэ (2 оноо).
б) Һэеы урлал.
– Эртэ урда сагhаа буряад эхэнэрнγγд уран наринаар малгай оёдог заншалтай байһан. Янзаарнь харабал, малгайнууд элдэб түхэлтэй: шэбэгшэтэй, тойробшо, доошоо хγшѳѳhэтэй, юудэн, шонпии хадаhан гээд, олон ондоо байдаг. Гэрэй даабари: үндэһэн малгайн түхэл оршон үедөө тааруулжа, стилизованна малгай зохёон оёгты. Юудэн малгайһаа бэшэ, бусад ондоо янзануудаарнь хэб бэлдээд, һэеыгээ эсхээд, оёод асарха. Даабаритнай 8 оноо хүрэтэр сэгнэгдэхэ.
– Хун шэнги дун сагаан һэеы хаана хэрэглэжэ болохоб, юрын бүдөөр оёһонһоо һэеыгээр урлахада хэр хүндэб, оёдолой ямар янзануудые хэрэглээбта, һэеы оёдолдо эгээл шухалань юун бэ гэхэ мэтэ асуудал тодолон, өөрынгөө һанамжа бодолоо хэлэхэ. Гэрэйнгээ даабари яажа дүүргэһэн тухайгаа (пошаговое описание работы 2 мин.) тодорхойгоор хөөрэжэ үгэхэдэ 2 оноо нэмэгдэхэ.
Удаадахи наадамда хэрэглэхэ һэеы худалдан абахат, 1 п.м. һэеы 300 түхэригтэ (50% хямдаралтай). Оёдолшондо хэрэгтэй хэрэгсэлнүүдые – хурса хайша, шугам, хурабша, карандаш гү, али ручка, утаһа – ниидхэ асарха.
ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА
Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.
а) Модон урлал. ЭРБЭД. Хэмжүүр: үндэрынь 25 см х 35 см
Дарханайнгаа ажал тухай 2 минута соо удаа дараалуулан хөөрэжэ үгэгты (пошаговое описание работы).
Танай хэһэн хөөрөөн амяараа сэгнэгдэхэ: гол ажал – 8,0 оноо, хөөрэһэн – 2,0 оноо.
б) УРАН БАРИМАЛ (пластилин)
Хабхагтай модон аяга. Угалзатуулан гоёоһон байжа болоно. Хэмжүүр: 15х20 см. Даабариин эрилтэдэ үгтэһэн хэмжүүрһээ үлүү дутуу байхагүй. Пластилинаар урлаһан ажалайнгаа һубарил тухай 2 минута соо удаа дараалуулан хөөрэжэ үгэгты (пошаговое описание работы). Танай хэһэн хөөрөөн амяараа сэгнэгдэн, гол дүн гаргалгада ниитэлһэн 0 – 10 оноо табигдаха.
ШАНГУУД ТУХАЙ
1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха.
ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ
- С. Д. Бабуев, Ц. Ц. Бальжинимаева «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» У – Ү, 2004;
- https://buryadxelen. com/»Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Минии бэе», «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг»;
- Бэлигүүн толи http://ehehelen. ru/wp – content/uploads/2019/01/Beliguun – toli – poslednaya – versiya. pdf;
- «Учение Пандито Хамба Ламы Д. Д. Этигэлова», 2016, 2017, 2018, 2019; 2020; 2021. Ссылкэ: https://docs. google. com/document/d/1ejak22tQ0qVnAr_lr8LIgBuv7LaNDtRtdbjHDGftpQs/edit# heading=h. 3dpy54d6sgj9
- «Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи», «Даши Чойнхорлин» университедэй хэблэл, Ивалга, 2016 он;
- «Буряад үнэн» сонин болон бусад сонин, сэтгүүл, номууд;
- Галдан Ленхобоев «Ашатын һайхан заяан» ном татажа абагты: http://soyol. ru/culture/books/4356/
- Лодон Линховоин «Лодон багшын дэбтэрһээ» ном татажа абагты: http://soyol. ru/culture/books/4357/
- Сүлжээндэ ороод, фейсбук холбоондо Хамба лама Дамба Аюшеевэй хуудаһа хараха;
- «Буряад хэлэнэй тобшо тайлбари толи», У – Ү, 2004
- http://soyol. ru/bur/
- Л. Шагдаров. К. Черемисов. Буряад – ород толи, У – Ү, 2006