БУДДЫН ШАЖАНТАНАЙ ЗАНШАЛТА САНГХА
«ДАШИ ЧОЙНХОРЛИН» БУДДЫН ШАЖАНАЙ ЕХЭ СУРГУУЛИ
«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ»
Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын 55-дахи наадам
2024 оной январиин 26
Эбээн тэдхэгшэ: «Абсолют» хамжаан
НААДАМАЙ ЗОРИЛГОНУУД
– Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлээхэ, эхэ хэлээ хүндэлхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ.
– Наадамай гол зорилго – аман хэлэ хүгжөөхэ, нютаг хэлэнэй үгүүлбэриин аялга һайн ойлгохо, хэлэхэ дадалтай болгохо. Эхэ хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха даабаринуудаа үргэдхэхэ.
– Түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг үзэхэ хүсэлынь урмашуулан дэмжэхэ, хүүгэдэй урлаха, зохёохо арга боломжо хурсадхаха.
НААДАМАЙ САГАЙ ХУБААРИ
«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн hургуулинууд хоорондын наадам Ивалгын дасанда 2024 оной январиин 26-да үглөөнэй 10 сагта эхилхэ.
УРИЛДААНАЙ ЯНЗАНУУД:
- Монгол хэлэ шудалая
- Буряадай ехэ һайндэр. Шажанай үгын тайлбари
- «САЙНУУ» түсэлөөр пост-бодол
- «Бэлигүүн толи»
- «Этигэл Хамбын зальбарал»
- Арһан урлал
- Һэеы урлал
- Модон дархан
- Уран баримал
НААДАМАЙ ЭРИЛТЭНҮҮД
– Мэдүүлгэ, Согласие дансануудаа январиин 24 болотор exexelen@mail. ru гэһэн сахим хаягаар эльгээгты.
– Урилдаан бүхэндэ бүлэгүүдһээ 1-1 хүн орохо. Этигэлэй Хамбын зальбарал бүлэгөөрөө сээжээр уншана.
– Басагад буряад заншалаар үһэеэ гүрөөд ерэхэ.
– Соносохо хүдэлмэринүүд радиодамжуулгын эрилтэнүүд: аудиофайл бэшэхэдээ хоолойгоо сэбэрээр шэнгээгты; диктофондо үлүү абяа, шууяа, түерөө оруулхагүй (холодильник, телевизор, радио, телефон болюулха); түлижэ байһан галай хүүеэнһээ холо ошохо шухала.
– Аудиофайлаа диктофон дээрэ бэшэхэдээ, даабари уншахынгаа урда һурагша нэн түрүүн өөрынгөө нэрэ, нютаг, бүлэг-һургуули, ангияа хэлэхэ. Анхарагты, аудиофайлаа нэрлэхээ бу мартагты (һургуули, номинаци, һурагшын нэрэ).
– Тестдэ орохо һурагша өөрын али сургуулиин ноутбук абаад ерэхэ. Сайт дээрэ регистраци хээд ерэхэ шухала. Анхарагты: пароль, логиноо бу мартагты!
НААДАМАЙ ШАТАНУУД
Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.
Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.
II ШАТА
МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ
1 һарын 24 болотор exexelen@mail. ru хаягаар эльгээхэ.
Аймаг ________________________Һургуули___________________________
Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ ______________________
Холбоо бариха утаһан, e-mail: ____________________________________
Бүлэгтэ орохо үхибүүдэй обог, нэрэ, анги:
НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД
I ШАТА
ШАГАЙН МОРИН ТАЛА
Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын урилдаан.
БЭЛИГҮҮН ТОЛИ (10 оноо)
Хоер ёслолой абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толи гэсэн үйлэ. Э-Х. Галшиевай «Бэлигүүн толи» һүүлшын хэблэл. http://ehehelen. ru/wp-content/uploads/2019/01/Beliguun-toli-poslednaya-versiya. pdf
Даабари: «Хоер ёсын абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толиноос дайсан ба ураг садан хоеры ямар мэтэ эдлэхын үедэ машид үйлдэснэй дүрбэдчинь» бүлэгэй 271-281 нюурта үгтэһэн 642-667 сургаалнуудһаа хоёрыень шэлэн абаад, мем, уряа, зарлал зураг болгогты, тэрэ ажалаа хамгаалагты.
Танай зорилго хадаа сургаал соохи үйлэ ушарай һубарил зураглан харуулха бэшэ, һургаалай юрэнхы удха өөһэдөө ойлгожо мем зураха, тэрэнээ хөөрэжэ шадаха.
- S. «Плакат» гэжэ үгэ оршуулхада уряа, зарлал болохоор зурагууд гээд толи соо үгтэдэг. Һүүлэй үедэ интернет соо плакадай зорилгодо дүтэрхы «мем» гээд нэрлэгдэһэн урлалай зүйл хэрэглэгдэдэг болонхой. «Мем» гэжэ урлалай янза тухай бэшэхэдээ, зураг, фотозураг, видео, үгэ, мэдүүлэл, элдэб тэмдэг, үнгэ, смайлик хэрэглэн, ямар нэгэ ойлгосо олондо мэдүүлхэ, ойлгуулха, тарааха арга гэнэ. Сургаалай удха зүбөөр гаргаха гэжэ оролдогты, нютагайнгаа ламанартай зүбшэн хөөрэлдэгты.
ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА
Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи тэмсээн.
«БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ»
а) Хүндэтэ үхибүүд!
Буряад, монгол үгэнүүдэй удха элирүүлхэдэ «Монгол-орос толи», «Орос-монгол толь», «Буряад-ород толи», нютаг үгэнүүдэй толи хэрэгтэй болохо.
- А.Найгалмаагай бэшэһэн «Цагаан сар» шүлэг сээжэлдэхэ, автор тухай мэдэхэ. Шүлэг тухай өөрын һанамжа хэлэхэ.
Адъяагийн Найгалмаа 1979 онд Өвөрхангай аймгийн Арвайхээр хотод төрсөн. Сэтгүүлч мэргэжилтэй. Монголын зохиолчидын эвлэлийн гишүүн. 2008 оноос эхлэн бага насны уншигчдад зориулан уран бүтээлээ туурвиж эхэлжээ. «Минии ном-1 цуврал»(2012), «Минии ном-2 цуврал» (2013), «Минии ном-3 цуврал» (2014), «Дээс тоглодог имж» (2015), «Минии ном-4 цуврал» (2016) тэргүүтэй олон ном хэвлүүлсэн. Мөн «Хүнсний ногоо», «Мэлхий», «Усанд оръё», «Живхтэй дүү минь», «Цагаан сар» гэх зэрэг 20 гаран дуутай.
Цагаан сар
Цагаан сар гэж
ямар баяр юм бол?
Хүн болгонд үнсүүлдэг
Хацрын баяр юм уу?
Айл болгон бууз хийдэг
Буузны баяр юм уу?
Хүн болгон дээл өмсдөг
Дээлийн баяр юм уу?
Аа мэдлээ мэдлээ,
Амар байна уу? – гэж золгодог
Ахан дүүсийн баяр юм байна.
Хүйтэн өвлийг өнтэй давсан
Хүн болгоны баяр юм байна.
- а) «ЦАГААН САР» үгүүлэл уран, тодоор уншаха.
б) Сагаалхын баяр Монгол орондо ямараар һайндэрлэдэг бэ? Манай Буряадта Сагаа һара угтамжын баяр яагаад үнгэрдэг бэ? Эдэ асуудалнуудта харюу үгэн, уран шүлэгэй мүрнүүдые оруулалсаһан, энэ ёһололдо өөрынгөө хандаса харуулһан «Минии Сагаа һара» сэдэбээр сээжэ хөөрөө монгол хэлэн дээрэ бэлдэгты.
в) монгол-нютаг буряад-ород хэлэн дээрэ оршуулагты.
а) ЦАГААН САР
Цагаан сарын баяр шинэ оны баяр, мал сүргээ онд оруулан урин хавартай золгосны баяр, их ёсны баяр юм. Цагаан сар тэмдэглэхэд шинийн нэгнийг маш их бэлгэ дэмбэрэлтэй өдөр хэмээдэг. Шинийн нэгний өглөө хүн бүр эрт босч гэрээ цэвэрлээд, өнгөтэй өөдтэй хувцсаа өмсч өвөө эмээ, аав, ээж, өндөр настан бие биетэйгээ золгодог. Золгохдоо дүү хүн ах хүний гар доогуур гараа зөрүүлж золгоно Үеийн хүн бол нэг гараа дээгүүр нөгөө гараа доогуур зөрүүлж золгоно. Цагаан сарын үеэр ёс зөрчих, өндөр настнаа үл хүндлэх. Цагаан сарын үеэр хүмүүс үр хүүхдээ дагуулан, өөрсдийн садан төрөл, өтгөс настан дээрээ очиж тэдэнтэй золгон амар мэндийг нь эрж, сайхан үгс хэлэлцэж, үр хүүхдээ ах дүү төрөл садан, ардынхаа ёс заншилтай танилцуулдаг.
в) Шинэ үг. Шэнэ үгэ, холбуулалнуудай тайлбари буряадаар, ородоор бэшэгты, һанажа абагты.
Мал сүрэг –
Тэмдэглэх –
Шинийн нэг –
Өглөө –
Өнгэтэй өөдтэй хувцас –
Гараа зөрүүлж золгоно –
Ёс зөрчих –
Хүмүүс үр хүүхдээ дагуулан –
Өөрсдийн садан төрөл –
Өндөр настан –
Сайхан үгс хэлэлцэж –
Ардынхаа ёс заншилтай танилцуулдаг –
Бэлгэ дэмбэрэл –
Амар мэндийг нь эрэх –
Садан төрөл –
б) Тестовэ даабари дүүргэлгын даабарида бүлэгһөө 1 хүн орохо ёһотой. Буряадай ехэ һайндэр. Шажанай үгын тайлбари гэһэн сэдэбүүдтэй тест байха. Бүлэгэй нэгэ гэшүүн сайт дээрэ регистраци хэхэ, дурадхаһан тест энэ урилдаанда ороод, дүүргэхэ аргатай.
Сайт https://xesheel.exexelen.ru/ Как проверять вопросы: дээрэ үгтэһэн тестнүүдээр бэеэ һорихо, мэдэсээ бэхижүүлхэ аргатай. Регистрация и запись на курс: https://disk. yandex. ru/i/qnlziaYiWptcmg
Асуудалнуудые яагаад шалгажа болохоб? Урилдаанда бэлдэхэдээ, https://buryadxelen. com/ сайт дээрэ байһан тестнүүдээр, мүн Я. Ивахиновагай «Асуудалнууд, тестнүүд, оршуулганууд» номой 37-42, 79-82 хуудаһанда үгтэһэн сэдэбүүдээр асуудалнуудые харагты.
в) Санамжа-комментаринууд. 0-10 оноо
Хүндэтэ үхибүүд! «САЙНУУ!» гэһэн түсэлэй «Шагна» гэжэ нэрэтэй аудиогид 2023 оной сентябрь һарада дэбшүүлэгдэбэ. Улаан-Үдэ хотодо ажаһуугшад түрэл хотодоо дура зүрхөө нээһэн аудиогидүүдэй 97 хөөрөөнүүдые ород, буряад хэлэн дээрэ соносохо аргатай болоо. Манай гидүүд соо элдэб нютагай, угай, наһанай, мэргэжэлэй хүнүүд байгаа. Хөөрөөнэйнь сэдэбүүдшье олон: хото городтой түрүүшын уулзалга, түүхэтэ газарнууд, түрэл гудамжа, һуралсалай эмхи гээд, Улаан-Үдэ хотын олондо мэдэгдээгүй түүхэ, арад зон соо алдаршаһан газарнууд, юрын дурсалгануудһаа хизаар ороноо шэнжэлгын сэдэб хүрэтэр.
Нэн түрүүн тус бүлэгтэ https://vk.com/club216208451 группа руу ороод, подписка хээд, постнуудтаа лайкнуудые табигты, нүхэдөөрөө хубаалдагты. Бүлэг бүхэнһөө гурбан һанамжа-комментарий бэшэхэ даабари үгтэнэ (эдэ 3 постнууд доро).
1. О реке Селенге / Сэлэнгэ мүрэн тухай Гулгонов Валерий https://vk.com/club216208451?w=wall-216208451_2044
2. Остановка Юбилейный Аюшеева Бадма-Ханда / Юбилейный буудал https://vk.com/club216208451?w=wall-216208451_2045
3. Этнографический музей Пивоваров Николай https://vk.com/club216208451?w=wall-216208451_2046
Һанамжануудта эрилтэ: Һанамжа-комментаридаа өөрын хандаса, ойлгосо тайлбарилха, хөөрэһэн ушарта өөрын сэгнэлтэ үгэхэ. Эдэ хөөрөөнүүдынь шагнаад, өөрынгөө һанамжа бодол бэшэхыетнай уряалнабди. Ниислэл хототой холбоотой өөһэдынгөө һонин ушар оруулжа болоно. Өөһэдын арга боломжоор энэ даабари дүүргэгты. Нютаг хэлээ хэрэглэн бэшэхэ, нэрэ обогоо, бүлгэмэйнгээ нэрэ табигты. Буряад клавиатура, таараха эмодзи-смайлигуудые хэрэглэгты, комментаритнай олон лайктай байбал — һайн.
– Комментарияа аудио файл болгожо уншаха (аудиофайлай эрилтэнүүд положениин дээрэ);
– һанамжа-комментариингаа ворд вариантын скриншот хэхэ;
– аудио, скриншот хоёроо exexelen@mail.ru хаягаар январиин24 болотор ябуулха.
ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА
Буян хэшэг уряалая
«Этигэл Хамбын зальбарал уншахадаа, үгэнүүдынь зүбөөр, сээжээр, тодоор үгүүлэн, бүлэгөөрөө уншаха гэһэн даабариин эрилтэ дүүргэхэ шухала!
www. ehehelen. ru гэһэн сайтын номой һан соо «Этигэл Хамбын зальбарал» татажа абаад, зүбөөр уншаха. Хоороор уншахынгаа урда һурагшад нэн түрүүн өөһэдынгөө нэрэ, нютаг, бүлэг-һургуули, ангияа хэлэхэ.
ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА
Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа орохо урилдаанаймнай түхэл 52-дохи наадамһаа эхилжэ хубилгагдаа.
Оёдолшо басагад арһан урлал, һэеы урлал гэһэн хоёр шэглэлээр хүдэлхэ. Хэһэн оёдол тухайгаа 2 мин соо хөөрэхэ. Хөөрэһэнтнай 0-2 оноогоор, гол ажалтнай 0-8 оноогоор сэгнэгдэхэ. Дүн гаргалгада 0-10 ниитэлһэн оноо табигдаха.
а) Арһан оёдол
– урда наадамда оёжо эхилһэн хубсаһаа дүүргээд ерэхэ, наадамда түрүүшынхиеэ ерэhэн басагад сээжэбшын хэб хээд, арhаяа абаад ерэхэ;
– наадамда һаяшаг оролсоһон басагад 3-4 наһанай хүүгэдэй дэгэлэй хэб хээд ерэхэ.
Хониной элдэһэн арһаар, али хэрэгһээ гараһан арһан дэгэлээр (дубленко, хүнжэл, хүүртиг…) оёнобди. Оёходо хэрэгтэй юумээ абаад ерэхэ: канцелярска хутага, хурса хайша, шугам, хурабша, карандаш гү, али ручка, арһа оёдог тусхай зүү — тэбэнэ бэшэ, №10 ниидхэ.
– 2 минутын туршада яагаад оёхо (оёһон) тухайгаа хөөрөө, зугаа хэхэт. Арһан хубсаһан бэедэ һайн нүлөөтэй эдлэл юм. Юунэй арһа, оёдолой ямар зүү хэрэглэнэбта, яагаад хэб бэлдээбта, юу оёжо дүүргээбта г. м. тухай хөөрэхэ. (2 оноо).
б) Һэеы урлал.
– Гэрэй даабари: санашанай шэнэ костюм оёжо дүүргээгүй басагад ажалаа дүүргээд асарха, энэ ажалтнай 0-8 оноогоор сэгнэгдэхэ. Санашанай костюм оёжо дүүргэгшэд үбэлэй ута дэгэл (пуховик) оёжо эхилһэнээ абаад ерэхэ.
– Оёдолшо басагад гэртээ хэһэн ажалайнгаа ябаса тухай (пошаговое описание работы 2 мин. ) тодорхойгоор хөөрэжэ үгэхэ. Хун шэнги дун сагаан һэеы хаана хэрэглэжэ болохоб, юрын бүдөөр оёһонһоо һэеыгээр урлахада хэр хүндэб, оёдолой ямар янзануудые хэрэглээбта, һэеы оёдолдо эгээл шухалань юун бэ гэхэ мэтэ асуудал тодолон, өөрынгөө һанамжа бодолоо хэлэхэ. (0-2 оноо).
Удаадахи наадамда хэрэглэхэ һэеы худалдан абахат, 1 п. м. һэеы 300 түхэригтэ (50% хямдаралтай). Оёдолшондо хэрэгтэй хэрэгсэлнүүдые – хурса хайша, шугам, хурабша, карандаш гү, али ручка, утаһа-ниидхэ асарха.
ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА
Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.
а) Модон урлал. Хүдэри (кабарга). Хэмжүүр: үндэрынь 25 см х 35 см
Дарханайнгаа ажал тухай 2 минута соо удаа дараалуулан хөөрэжэ үгэгты (пошаговое описание работы).
Танай хэһэн хөөрөөн амяараа сэгнэгдэн, гол ажалайтнай 8,0 оноодо, хөөрэһэнэйтнай 2,0 оноо нэмэгдэхэ.
б) УРАН БАРИМАЛ (пластилин)
Хэрмэн (белка) Хэмжүүр: 15 х 20 см.
Даабариин эрилтэдэ үгтэһэн хэмжүүрһээ үлүү дутуу байхагүй. Пластилинаар урлаһан ажалайнгаа һубарил тухай 2 минута соо удаа дараалуулан хөөрэжэ үгэгты (пошаговое описание работы). Танай хэһэн хөөрөөн амяараа сэгнэгдэн, гол ажалтнай 8, 0 оноодо, хөөрөөндэ 2 оноо нэмэгдэхэ, дүн гаргалгада ниитэлһэн 0-10 оноо табигдаха.
ШАНГУУД ТУХАЙ
1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха.
ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ
- С. Д. Бабуев, Ц. Ц. Бальжинимаева «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» У-Ү, 2004;
- https://buryadxelen. com/»Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Минии бэе», «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг»;
- Бэлигүүн толи http://ehehelen. ru/wp-content/uploads/2019/01/Beliguun-toli-poslednaya-versiya. pdf;
- «Учение Пандито Хамба Ламы Д. Д. Этигэлова», 2016, 2017, 2018, 2019; 2020; 2021. Ссылкэ: https://docs. google. com/document/d/1ejak22tQ0qVnAr_lr8LIgBuv7LaNDtRtdbjHDGftpQs/edit#heading=h. 3dpy54d6sgj9
- «Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи», «Даши Чойнхорлин» университедэй хэблэл, Ивалга, 2016 он;
- «Буряад үнэн» сонин болон бусад сонин, сэтгүүл, номууд;
- Галдан Ленхобоев «Ашатын һайхан заяан» ном татажа абагты: http://soyol. ru/culture/books/4356/
- Лодон Линховоин «Лодон багшын дэбтэрһээ» ном татажа абагты: http://soyol. ru/culture/books/4357/
- Сүлжээндэ ороод, фейсбук холбоондо Хамба лама Дамба Аюшеевэй хуудаһа хараха;
- «Буряад хэлэнэй тобшо тайлбари толи», У-Ү, 2004
- http://soyol. ru/bur/
- Л. Шагдаров. К. Черемисов. Буряад-ород толи, У-Ү, 2006