«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ» БҮГЭДЭ БУРЯАД ХЭЛЭНЭЙ III-ДУГААР МҮРЫСӨӨН
“Эхэ хэлэн – манай баялиг” гэһэн Бүгэдэ буряадай буряад хэлэнэй III мүрысөөн Ивалгын дасанда 2014 оной 11 һарын 29-дэ Буддын шажантанай заншалта Сангхын дурадхалаар эмхидхэгдэн үнгэрбэ. Эндэ Буряад Республикын, Эрхүү можын болон Үбэр Байгалай хизаарай 47 һургуулинууд хабаадаа гэлтэй. Энэ мүрысөөн “Информ-Полис” һониной горитой дэмжэлгээр үнгэрөө гэжэ онсолхо шухала.
Мүрысөөн буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлээхэ, тиихэдээ нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ.Хүүгэдые, залуушуулые буряад хэлэ үзэхэдэнь урмашуулан дэмжэжэ, түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, урлал, түүхые саашань арьбадхан болбосоруулха хүсэл түрүүлжэ, түрэл арадай баялиг болохо эжы абын хэлэ сэгнүүлжэ һургаха зорилго табигдана бшуу. Мүрысөөндэ хабаадаха 7 хүнһээ бүридэһэн бүлгэм соо эхин, дунда, аха ангинуудай һурагшад заатагүй орохо ёһотой. Бүлгэмэй бүридэлдэ 70 хубинь басагад байха зэргэтэй, тиихэдээ басагад буряад заншалаар үһэеэ гүрэнхэй байха ёһотой гэһэн эрилтэ табигба.Тиихэдэ мүрысөөндэ хабаадагшад түрэл хэлээрээ сүлөө сэдэбээр хөөрэлдэхэ, һанал бодолоо найруулан зохёохо дадал, дүршэлтэй байха, нютаг бүхэниие түлөөлжэ ерэһэн хабаадагшад өөрынгөө нютаг хэлээр хэлэхэ, хөөрэхэ, мүрысөөгөө хамгаалха гэһэн шухала эрилтэнүүд ороо гэжэ мүрысөөнэй гуримууд сооһоо мэдэнэт.
Мүрысөөнэй бүхы дүнгүүдээр абажа харахада, эгээ ехэ – 72,3 балл абажа түрүүшын һуурида Шэнэхээн нютагай эблэлэй түлөөлэгшэд гараба. Хоёрдохи һуурида 61,3 баллтай Зэдын аймагай түб Петропавловка тосхоной 1-дэхи дунда һургуули, тиихэдэ адли 61,2 баллнуудтай Буряад Республикын үндэһэтэнэй нэгэдэхи лицей-интернат, тиихэдэ Агын тойрогой Зүдхэлиин дунда һургуули гэгшэд гурбадахи һууринуудые эзэлбэд.
”Энэ мүрысөөнэймнай шагайн морин талада үгтэһэн даабари («Сэнтэйхэн ажалаараа суутайхан нютагни» гэһэн эссе) «Информ-Полис» газетын сайт дээрэ толилогдохо, уншагшад дуугаа үгэжэ сэгнэхэ гэжэ дуулгаа бэлэйбди. Олоной хабаадалгатайгаар үхибүүдэй ажал сэгнэгдэхэ аргатай байһаниинь һайшаалтай. Мүрысөөнэй даабаринууд тухай тодорхойлон хэлэхэ гэбэл, «Буряад дасангуудай болон хамба ламанарай түүхэ, намтар» гэһэн 29 асуудалнуудһаа бүридэһэн тест. Энэ хүдэлмэри дүүргэлгэдэ, (10-һаа 8 балл абаһан) Захааминай аймагай Үлэгшэнэй дунда һургуулиин, Республикын 1-дэхи лицей-интернадай түлөөлэгшэд шалгарһан байна. Багшанар Л. М. Гуляева, С. Г. Будаин гэгшэдэй тон эдэбхитэй, гүнзэгы удхатай хүдэлмэри үнгэргэһэн байһаниинь һурагшадайнь харюугаар тодорхойлогдоо. Шагайн үхэр талада үгтэһэн даабари орёошье, һониншье байгаа гэжэ тэмдэглэлтэй. Удхаараа таараагүй нэгэ хэлэлгын хубиһаа үгтэһэн бүлэг үгэнүүдээр мэдүүлэл зохёохо. Хэдэн бүлэг мэдүүлэлнүүдээ үгүүлэл болгоходоо удхадань тааруу холболтонуудые оруулха гэһэн даабари байгаа. Иимэ түхэлэй даабари һурагшадай хэр зэргэ үгын удха ойлгодогыень, бодол хүгжөөхэ дадалынь элирүүлнэ. Үшөөюу тэмдэглэлтэйб гэхэдэ, мүрысөөмнай 2 бүлэг даабаринуудһаа бүридэһэн байна. I бүлэг даабаринууд – үхибүүдэй түрэл хэлэеэ хүгжөөхэ, сүлөө хөөрэлдэхэ дадал арадайнгаа урлалтай танилсаха, заншалай ёһололнуудые мэдэхэ, сахиха хүсэлынь хурсадхаха гэһэн байгаа. Хүүгэдэй хүдэлмэринүүдые адаглан харахада, зарим команднууд һайн мэдэсэ буряад хэлээрээ харуулаад, урлал ба ёһо заншалай гурим мэдэлгээр һулашаг баллнуудые абанад. Эрхим команда болон элирхын түлөө 2 бүлэг даабаринуудые жэншэдгүй һайнаар хэхэ аргатай байха болоно хабди гэжэ тобшололтой” – жюриин гэшүүн, Россиин болон Буряадай габьяата багша Я. Ц. Ивахинова мүрысөөнэй үнгэрһэн хойно тобшолол хэжэ хэлэбэ һэн.
Онсо шалгарһан, мэдэсэ харуулһан үхибүүдтэ баярай бэшэгүүд барюулагдаа гэбэл:
Хөөрөө зохёолгодо:
Шэнэхээн бүлгэмэй – Согтоева Дулма, Зэдын аймагай Гэгээтэйн – Данзанова Мэдэгма, Яруунын аймагай Иисэнгын – Доржиева Гэлэгма. Тиихэдэ Кабанскын аймагай Корсаковын һургуулиин, Улаан-Үдэ хотын 54-дэхи һургуулиин багшанарай ажал болон хандасые тэмдэглэмээр.
Тестэдэ шалгарһан хүүгэд:
1-дэхи лицей-интернадай Иванов Түмэн, Захаамин аймагай Үлэгшэнэй Гармаева Алина, Зэдын аймагай Петропавловкын Бадмаева Саяна, Баргажанай аймагай Хилганын Очирова Янжима.
Заншалта хубсаһа хамгаалгада: Шэнэхээн бүлгэмэй Согтоева Дулма, Яруунын аймагай Эгэтын-Адагай Мункоева Жасмина, 1-дэхи лицей-интернадай Сарюна Бимбаева.
Хэнэй хэлэн баян бэ? Энэ мүрысөөндэ шалгарагшад:
Хамба лама Дамба Аюшеевэй олимпиин нааданай түхэлөөр үнгэрһэн нааданда Оһын аймагай Үбэсын Балдаева Таня, Баргажанай аймагай Хилганын Эрдынеева Туяна, Сэлэнгын аймагай Ноёхоной Ринчинова Алтана, Сэлэнгын аймагай Дугарова Аяна, Яруунын аймагай Эгэтын-Адагай Мункоева Лыгжима, Шэнэхээнэй Дашбямбын Уян, Агын тойрогой Зүдхэлиин Галсанова Арима.
Тобшо хадалгада: Шэнэхээнэй Согтын Сэрэндулма, Баргажанай аймагай Баянголой Чимитцыренова Александра, Красночикойско аймагай Шаргальжанай Цыремпилова Юлия.
Ташуур гүрэлгэдэ:
1-дэхи һуурида Сэлэнгын аймагай Үбэр-Зөөхэйн Хандажапов Лубсан, 2-дохи һуурида Шэнэхээнэй Батасэрэнэй Батадалай, 3-дахи һуурида Батомункуев Мунко Зэдын аймагай Петропавловкын.
Уяануудай янза харуулалгада:
Баргажанай дунда һургуулиин Хажеев Вадим, Баргажанай Баян-Голой Ринчинов Василий, лицей-интернадай Иванов Түмэн.
“Информ-Полис буряад хэлэн дээрэ” гэһэн оршуулгаар мүрысөөндэ:
Захааминай аймагай Үлэгшэн, Яруунын аймагай Иисэнгэ, Зэдын аймагай Дэрэстэй, Цагаатай, Кабанскын аймагай Корсаково, Хэжэнгын дунда һургуули.
Мэдээсэлэйнгээ түгэсхэлдэ Агын тойрогой Зүдхэлиин дунда һургуулиин буряад хэлэнэй багша Галсанова Бутид Гомбоевнагай һанамжа дурадханаби:
“Буряад хэлэнэй багшаар 12 жэл хүдэлжэ байнаб. Энэ мүрысөөн ехэ һонирхолтой байба. Ивалгын дасанай хуварагууд, ламанар ехэ һайнаар хандана, хүүгэдыемнай миинтээр байлгаа, эдеэлүүлээ. Хаанаш ябахада хүнэй хандаса ехэ һайн. Жюри ехэ үнэн сэхэ шүүгээ. Ехэл бэлдэлгэ хээ бэлэйбди. Бадма Цыбиков – Агын дасанай шэрээтэ ном, литератураар хангаа. Хүүгэднай баяртай бусаа, үшөө хэзээ ошохобибди гэжэ хүлеэжэ байнад хэбэртэй. Ондоо нютагуудай хүүгэдэй хэлэ ехэ гайхаа, элдэб нютаг хэлэнүүдтэй. Иимэ мүрысөөндэ ябажа үзөөгүй хүүгэд ехэ һонирхоо, гайхажа нютагаа ерээ. Һургуулиин линейкэ дээрэ магтаабди. Һургуулиһаа баярай бэшэгүүдые барюулаабди. Дахин ошохо тухайгаа мэдүүлээд байнад”.
Хамба ламын табиhан «Муу заяанда унаагүйдөө сүмэржэ, нирваанда орохогүйш» – гэhэн асуудал тайлбарилагты гэхэдэ нэгэшье хүн тайлбари үгэжэ шадаагүй. Энээнhээ урда нэгэ удаа сайт дээрээ хамба ламын үгэнүүд дээрэ Лүдэб Очировай бэшээд дуулаhан дуу табяа бэлэйбди. Тиихэдээ эндэ тайлбаринь байха гэжэ хэлэгдээ hэн. Тиигээдшье байхадань хүн харюу үгэжэ шадаагүй. Мүнөө дуунайнь үгэнүүдые үгэе:
Олон хүнэй дунда байгаад,
Зоной урда ехээр гарангүй,
Хүнэй хойно багаар оронгүй
Сүмэржэ, нирваанда орохогүй.
Энэ насанда ехэ абьяастай,
Хии тэнгэриин бусад адисаар,
Хүн зоноор алдар суутайдаа
Сүмэржэ, нирваанда орохогүй.
Ноён мэтээр ударидажа ябаад,
Баян мэтээр баялиг эрьюулээд,
Эртын сайн удамаар бахархаад,
Сүмэржэ, нирваанда орохогүй.
Энэ бэетэй алда гэм гаргаагүй,
Зоной дотор ехэ тааламжатай,
Бүхын түлөө шангаар зүдхөөд,
Сүмэржэ, нирваанда орохогүй.
Иигэжэ дайда дэлхэйгээр дүүрэн эдир буряад үетэндэ дэмжэгдэжэ, шудалагдажа байһан хэлэн һайн ерээдүйтэй гэжэ этигэмээр бэшэ аал.
3 Декабря 2014 Автор: Николай Шабаев
Абтаба: http://minkultrb.ru/news/detail.php?SECTION_ID=96&ELEMENT_ID=7695