54-дэхи наадамай положени

54-дэхи наадамай положени

БУДДЫН ШАЖАНТАНАЙ ЗАНШАЛТА САНГХА

«ДАШИ ЧОЙНХОРЛИН» БУДДЫН ШАЖАНАЙ ЕХЭ СУРГУУЛИ

«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ»

Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын 54-дэхи наадам

2023 оной декабриин 22

Эбээн тэдхэгшэ: «ТИТАН» хамжаан

 

НААДАМАЙ ЗОРИЛГОНУУД

– Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлээхэ, эхэ хэлээ хүндэлхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ

– Наадамай гол зорилго – аман хэлэ хүгжөөхэ, нютаг хэлэнэй үгүүлбэриин аялга һайн ойлгохо, хэлэхэ дадалтай болгохо.  Эхэ хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха даабаринуудаа үргэдхэхэ.

– Түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг үзэхэ хүсэлынь урмашуулан дэмжэхэ, хүүгэдэй урлаха, зохёохо арга боломжо хурсадхаха.

НААДАМАЙ САГАЙ ХУБААРИ

«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн hургуулинууд хоорондын наадам Ивалгын дасанда 2023 оной декабриин 22-то үглөөнэй 10 сагта эхилхэ.

УРИЛДААНАЙ ЯНЗАНУУД:

1. «Монгол хэлэ шудалая»
2.  «Эхэ хэлэн-54» тест
3. «САЙНУУ» түсэлөөр пост-бодол
4. «Бэлигүүн толи»
5. «Сагаан Дархиин сэдьхэл мэтэ хүрдын магтаал орошобо»
6. Арһан урлал
7. Һэеы урлал
8. Модон дархан
9. Уран баримал

НААДАМАЙ ЭРИЛТЭНҮҮД

– Мэдүүлгэ, Согласие дансануудаа декабриин 20 болотор exexelen@mail.ru гэһэн сахим хаягаар эльгээгты.

– Урилдаан бүхэндэ бүлэгүүдһээ 1-1 хүн орохо. Этигэлэй Хамбын сургаал бүлэгөөрөө сээжээр уншана.

– Басагад буряад заншалаар үһэеэ гүрөөд ерэхэ.

– Соносохо хүдэлмэринүүд радиодамжуулгын эрилтэдэ хүрэхэ ёһотой: аудиофайл бэшэхэдээ хоолойгоо сэбэрээр шэнгээгты. Диктофондо үлүү абяа, шууяа, түерөө оруулхагүй (холодильник, телевизор, радио, телефон болюулха). Түлижэ байһан галай хүүеэнһээ холо ошохо шухала.

– Аудиофайлаа диктофон дээрэ бэшэхэдээ, даабари уншахынгаа урда һурагша нэн түрүүн өөрынгөө нэрэ, нютаг, бүлэг-һургуули, ангияа хэлэхэ. Анхарагты, аудиофайлаа нэрлэхээ бу мартагты (һургуули, номинаци, һурагшын нэрэ).

– Тестэдэ орохо һурагша өөрын али сургуулиин ноутбук абаад ерэхэ. Сайт дээрэ регистраци хээд ерэхэ шухала. Анхарагты: пароль, логиноо бу мартагты!

 

НААДАМАЙ ШАТАНУУД

Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм.  Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.

Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм.  Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.

II ШАТА

МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ

12 һарын 20 болотор exexelen@mail.ru хаягаар эльгээхэ.

Аймаг ________________________Һургуули___________________________

Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ ______________________

Холбоо бариха утаһан, e-mail: ____________________________________

Бүлэгтэ орохо үхибүүдэй обог, нэрэ, анги:

 

НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД

I ШАТА

ШАГАЙН МОРИН ТАЛА

Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын урилдаан.

БЭЛИГҮҮН ТОЛИ  (10 оноо)

Хоер ёслолой абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толи гэсэн үйлэ.  Э-Х.  Галшиевай «Бэлигүүн толи» һүүлшын хэблэл.  http://ehehelen. ru/wp-content/uploads/2019/01/Beliguun-toli-poslednaya-versiya. pdf

Даабари: «Хоер ёсын абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толиноос дайсан ба ураг садан хоеры ямар мэтэ эдлэхын үедэ машид үйлдэснэй дүрбэдчинь» бүлэгэй 260-270 нюурта үгтэһэн 613-641 сургаалнуудһаа хоёрыень шэлэн абаад, мем, уряа, зарлал зураг болгогты, тэрэ ажалаа хамгаалагты.

Танай зорилго хадаа сургаал соохи үйлэ ушарай һубарил зураглан харуулха бэшэ, һургаалай юрэнхы удха өөһэдөө ойлгожо мем зураха, тэрэнээ хөөрэжэ шадаха.

P.S.  «Плакат» гэжэ үгэ оршуулхада уряа, зарлал болохоор зурагууд гээд толи соо үгтэдэг.  Һүүлэй үедэ интернет соо плакадай зорилгодо дүтэрхы «мем» гээд нэрлэгдэһэн урлалай зүйл хэрэглэгдэдэг болонхой.  «Мем» гэжэ урлалай янза тухай бэшэхэдээ, зураг, фотозураг, видео, үгэ, мэдүүлэл, элдэб тэмдэг, үнгэ, смайлик хэрэглэн, ямар нэгэ ойлгосо олондо мэдүүлхэ, ойлгуулха, тарааха арга гэнэ.  Сургаалай удха зүбөөр гаргаха гэжэ оролдогты, нютагайнгаа ламанартай зүбшэн хөөрэлдэгты.

 

ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА

Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи тэмсээн.

«БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ»

а) Хүндэтэ үхибүүд!

Буряад, монгол үгэнүүдэй удха элирүүлхэдэ «Монгол-орос толи», «Орос-монгол толь», «Буряад-ород толи», нютаг үгэнүүдэй толи хэрэгтэй болохо.

Зохиолч Чойжилын Чимэд

1927 ондо ниислэл шадар оршодог Амгаланбаатар хотодо түрэһэн юм.  Монгол Уласай Ехэ сургуулиин (университедэй) хэлэ, бэшэгэй таһагые 1950 ондо дүүргээ.  «Би монгол хүн», «Мүнөө саг», «Шүлэг найраглал» гэхэшэлэн олон суглуулбаринуудые хэблүүлһэн юм.  1962 ондо зохёохы ажалайнгаа түлөө ирагуу найрагша МНР-эй гүрэнэй шагналда хүртэһэн байгаа.

Чойжилын Чимэд 1927 онд Улаанбаатар хотод, Амгаланбаатар гэдэг газар төржээ. Дайчин нөхөр дуу, Эх орон, Өлгий, Босгон дээр Хөхөө Намжил, Маш нууц, Өглөө, Тэмцэл, Газрын үнэр гэх мэт олон шүлэг, яруу найраг, жүжиг, кино бүтээжээ. Үүнээс «Би монгол хүн» гэдэг шүлэгээ 1945 онд 18 настай байхдаа бичсэн байна

БИ МОНГОЛ ХҮН

Аргалын утаа боргилсон малчины гэрт төрсөн би

Атар хээр нутагаа өлгий минь гэж боддог

Цэнхэр манан суунагласан алсын барааг ширтээд

Цэлгэр сайхан нутагаа сэтгэл бахдам хархад

Үлээж байгаа салхи нь үнсээд ч байгаа юм шиг

Өршөөлт ээжийн минь гар илээд ч байгаа юм шиг

Энэрэнгүй сайхан санагдахад

Элэг зүрх минь догдолож

Хосгүй баярын нулимс хоёр нүдийг минь бүрхэдэг

………………………………………………………………………. .

Родился я в юрте арата, где тлеет кизяк в очаге

Табунные степи считаю своей колыбелью.

Вглядываясь в синеющие дали просторов

Наполняюсь гордостью за красоты родимой земли.

Ветры степные будто целуют меня,

Словно руки матери, благословляя, ласкают,

Пробуждая во мне искренние чувства,

Волнуя душу и сердце,

Покрывают глаза мои слезами безмерной любви.

 

Даабари:

1. 1. Ирагуу найрагша Чойжилын Чимидэй «БИ МОНГОЛ ХҮН» шүлэгынь сээжэлдээд, уран гоёор уншаха.
2. 2. Шүлэгэй үгэнүүдээр тайлбари толи бэлдэхэ. Үгэнүүдэй удха тодоор тайлбарилжа шадаха болохо.

Жэшээнь, Аргалынь (монг., бур.) – аргал – малай хатаһан шабааһан.

Нутагаа (монг.) – нютагаа (бур) – түрэһэн газар һуурин .  .  .

3. 3. Тус асуудалнуудта дүүрэн харюу монгол хэлэн дээрэ үгэхэ.

а) Уран шүлэгшэ хаана түрөөб, хэдытэйдээ энэ шүлэг бэшээб?

б) Түрэл нютагайнгаа байгаали ямар үгэ, холбуулалаар зурагланаб?

в) Нютагаа хэнтэй жэшээлэн сасуулнаб, юундэ?

г) Юунһээ «Хосгүй баярын нулимс хоёр нүдийг минь бүрхэдэг» гэнэб?

4. 4. Өөрынгөө түрэһэн нютаг тухай уранаар зураглаһан үгүүлэл монгол найзадаа хөөрэхөө бэлдэгты (3 мин).

б) Тестовэ даабари дүүргэлгын даабарида бүлэгһөө 1 хүн орохо ёһотой  “Эхэ хэлэн-54 ”  тест байха.  Бүлэгэй нэгэ гэшүүн сайт дээрэ регистраци хэхэ, дурадхаһан тест энэ урилдаанда ороод, дүүргэхэ аргатай.

Сайт https://xesheel. exexelen.ru/ Как проверять вопросы: дээрэ үгтэһэн тестнүүдээр бэеэ һорихо, мэдэсээ бэхижүүлхэ аргатай.  Регистрация и запись на курс: https://disk. yandex. ru/i/qnlziaYiWptcmg

Асуудалнуудые яагаад шалгажа болохоб? урилдаанда бэлдэхэдээ, https://buryadxelen. com/ сайт дээрэ байһан тестнүүдээр, мүн Я. Ивахиновагай «Асуудалнууд, тестнүүд, оршуулганууд» номой 61-71 хуудаһанда үгтэһэн  асуудалнуудые  болон урда наадамда үгтэһэн сэдэб     дабтан харагты.

в) Санамжа-комментаринууд.  0-10 оноо

Хүндэтэ үхибүүд! «САЙНУУ!» гэһэн түсэлэй «Шагна» гэжэ нэрэтэй аудиогид байгша оной сентябрь һарада дэбшүүлэгдэбэ. Улаан-Үдэ хотодо ажаһуугшад түрэл хотодоо дура зүрхөө нээһэн аудиогидүүдэй 97 хөөрөөнүүдые ород, буряад хэлэн дээрэ соносохо аргатай болоо.  Манай гидүүд соо элдэб нютагай, угай, наһанай, мэргэжэлэй хүнүүд байгаа. Хөөрөөнэйнь сэдэбүүдшье олон: хото городтой түрүүшын уулзалга, түүхэтэ газарнууд, түрэл гудамжа, һуралсалай эмхи гээд, Улаан-Үдэ хотын олондо мэдэгдээгүй түүхэ, арад зон соо алдаршаһан газарнууд, юрын дурсалгануудһаа хизаар ороноо шэнжэлгын сэдэб хүрэтэр.

Нэн түрүүн тус бүлэгтэ https://vk. com/club216208451 подписка заатагүй хэнхэй байха ёһотойт.  Группа руу ороод, подписка хээд, постнуудтаа лайкнуудые табигты, нүхэдөөрөө хубаалдагты.

Эдэ хөөрөөнүүдынь шагнаад, өөрынгөө һанамжа бодол бэшэхыетнай уряалнабди. Ниислэл хототой холбоотой өөһэдынгөө һонин ушар оруулжа болоно. Бүлэг бүхэнһөө гурбан пост бэшэхэ даабари үгтэнэ (эдэ 3 постнууд доро).

1. Автовокзал Доржиев Зорикто https://vk. com/club216208451?w=wall-216208451_1354
2. Буузный квартал / Яагаад Шэнэхээн буряадууд буузаар суурхааб Сэдэбэй Соёлма https://vk. com/club216208451?w=wall-216208451_1355
3. Детство монгольского музыканта в Улан-Удэ / Балшар наһан Наранбаатарай Нар-Оюу https://vk. com/club216208451?w=wall-216208451_1356

Һанамжануудта эрилтэ: Һанамжа-комментаридаа өөрын хандаса, ойлгосо тайлбарилха, хөөрэһэн ушарта өөрын сэгнэлтэ үгэхэ. Өөһэдын арга боломжоор энэ даабари дүүргэгты. Нютаг хэлээ хэрэглэн бэшэхэ, нэрэ обогоо, бүлгэмэйнгээ нэрэ табигты. Буряад клавиатура, таараха эмодзи-смайлигуудые хэрэглэгты, комментаритнай олон лайктай байбал — һайн.

– Комментарияа аудио файл болгожо уншаха (аудиофайлай эрилтэнүүд положениин дээрэ);

– һанамжа-комментариингаа ворд вариантын скриншот хэхэ;

– аудио, скриншот хоёроо exexelen@mail. ru хаягаар декабриин 20 болотор ябуулха.

 

ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА

Буян хэшэг уряалая

«Сагаан Дархиин сэдьхэл мэтэ хүрдын магтаал орошобо» магтаал уншахадаа, үгэнүүдынь зүбөөр, сээжээр, тодоор үгүүлэн, бүлэгөөрөө уншаха гэһэн даабариин эрилтэ дүүргэхэ шухала!

www. ehehelen. ru гэһэн сайтын номой һан соо «Сагаан Дарьхиин сэдьхэл мэтэ хүрдын магтаал орошобо» татажа абаад, зүбөөр уншаха.  Хоороор уншахынгаа урда һурагшад нэн түрүүн өөһэдынгөө нэрэ, нютаг, бүлэг-һургуули, ангияа хэлэхэ.

ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА

Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа орохо урилдаанаймнай түхэл 52-дохи наадамһаа эхилжэ хубилгагдаа.

Оёдолшо басагад арһан урлал, һэеы урлал гэһэн хоёр шэглэлээр хүдэлхэ.  Хэһэн оёдол тухайгаа 2 мин соо хөөрэхэ. Хөөрэһэнтнай 0-2 оноогоор, гол ажалтнай 0-8 оноогоор сэгнэгдэхэ.  Дүн гаргалгада 0-10 ниитэлһэн оноо табигдаха.

а) Арһан оёдол

– урда наадамда оёжо эхилһэн сээжэбшэнүүдээ дүүргээд ерэхэ, наадамда түрүүшынхиеэ ерэhэн басагад сээжэбшын хэб хээд, арhаяа абаад ерэхэ;

– наадамда һаяшаг оролсоһон басагад 2-4 наһанай хүүгэдэй дэгэлэй хэб абаад ерэхэ.

Хониной элдэһэн арһаар, али хэрэгһээ гараһан арһан дэгэлээр (дубленко, хүнжэл, хүүртиг…) оёнобди.  Оёходо хэрэгтэй юумээ абаад ерэхэ: канцелярска хутага, хурса хайша, шугам, хурабша, карандаш гү, али ручка, арһа оёдог тусхай зүү — тэбэнэ бэшэ, №10 ниидхэ.

– 2 минутын туршада яагаад оёхо (оёһон) тухайгаа хөөрөө, зугаа хэхэт.  Арһан хубсаһан бэедэ һайн нүлөөтэй эдлэл юм. Юунэй арһа, оёдолой ямар зүү хэрэглэнэбта, яагаад хэб бэлдээбта, юу оёжо дүүргээбта г.м.  тухай хөөрэхэ.  (2 оноо).

б) Һэеы урлал.

– Гэрэй даабари: санашанай шэнэ костюм оёод асарха, энэ ажалтнай 0-8 оноогоор сэгнэгдэхэ.

– Оёдолшо басагад гэртээ хэһэн ажалайнгаа ябаса тухай (пошаговое описание работы 2 мин.) тодорхойгоор хөөрэжэ үгэхэ. Хун шэнги дун сагаан һэеы хаана хэрэглэжэ болохоб, юрын бүдөөр оёһонһоо һэеыгээр урлахада хэр хүндэб, оёдолой ямар янзануудые хэрэглээбта, һэеы оёдолдо эгээл шухалань юун бэ гэхэ мэтэ асуудал тодолон, өөрынгөө һанамжа бодолоо хэлэхэ. (0-2 оноо).

Удаадахи наадамда хэрэглэхэ һэеы худалдан абахат, 1 п.м. һэеы 300 түхэригтэ (50% хямдаралтай).  Оёдолшондо хэрэгтэй хэрэгсэлнүүдые – хурса хайша, шугам, хурабша, карандаш гү, али ручка, утаһа-ниидхэ асарха.

ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА

Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата.  Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.

а) Модон урлал.  Хара гурөөһэ, баабгай (сибирский бурый медведь). Хэмжүүр: үндэрынь 25 см х 35 см

Дарханайнгаа ажал тухай 2 минута соо удаа дараалуулан хөөрэжэ үгэгты (пошаговое описание работы).

Танай хэһэн хөөрөөн амяараа сэгнэгдэн, гол ажалайтнай 8,0 оноодо, хөөрэһэнэйтнай 2,0 оноо нэмэгдэхэ.

б) УРАН БАРИМАЛ (пластилин)

Худэри (кабарга).  Хэмжүүр: 15 х 20 см.  Даабариин эрилтэдэ үгтэһэн хэмжүүрһээ үлүү дутуу байхагүй.  Пластилинаар урлаһан ажалайнгаа һубарил тухай 2 минута соо удаа дараалуулан хөөрэжэ үгэгты (пошаговое описание работы). Танай хэһэн хөөрөөн амяараа сэгнэгдэн, гол ажалтнай 8,0 оноодо, хөөрөөндэ 2,0 оноо нэмэгдэхэ, дүн гаргалгада ниитэлһэн 0-10 оноо табигдаха.

ШАНГУУД ТУХАЙ

1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха.

ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ

1. С. Д. Бабуев, Ц. Ц.  Бальжинимаева «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» У-Ү, 2004;
2. https://buryadxelen. com/»Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Минии бэе», «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг»;
3. Бэлигүүн толи http://ehehelen. ru/wp-content/uploads/2019/01/Beliguun-toli-poslednaya-versiya. pdf;
4. «Учение Пандито Хамба Ламы Д. Д. Этигэлова», 2016, 2017, 2018, 2019; 2020; 2021. Ссылкэ: https://docs.google.com/document/d/1ejak22tQ0qVnAr_lr8LIgBuv7LaNDtRtdbjHDGftpQs/ edit#heading=h.3dpy54d6sgj9
5. «Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи», «Даши Чойнхорлин» университедэй хэблэл, Ивалга, 2016 он;
6. «Буряад үнэн» сонин болон бусад сонин, сэтгүүл, номууд;
7. Галдан Ленхобоев «Ашатын һайхан заяан» ном татажа абагты: http://soyol. ru/culture/books/4356/
8. Лодон Линховоин «Лодон багшын дэбтэрһээ» ном татажа абагты: http://soyol. ru/culture/books/4357/
9. Сүлжээндэ ороод, фейсбук холбоондо Хамба лама Дамба Аюшеевэй хуудаһа хараха;
10. «Буряад хэлэнэй тобшо тайлбари толи», У-Ү, 2004
11. http://soyol. ru/bur/
12. Л. Шагдаров. К. Черемисов.  Буряад-ород толи, У-Ү, 2006