«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ»
Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын X наадам
Буддын шажантанай заншалта Сангхын дурадхалаар эмхидхэгдэнэ
ЭБЭЭН ТЭДХЭГШЭ «АБСОЛЮТ» ГЭҺЭН ХУДАЛДАА НАЙМААНАЙ БҮЛЭГ
«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн hургуулинууд хоорондын Ивалгын дасанда үнгэржэ байдаг заншалта буряад хэлэнэй наадам 2016 оной 3 һарын 11-12-то үнгэрхэнь.
- Наадамай зорилгонууд
- Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлөөхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ.
- Хүүгэд, залуушуулые буряад хэлэ үзэхэдэнь урмашуулан дэмжэжэ, түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг, түүхые саашань арьбадхан болбосоруулха хүсэл түрүүлжэ, түрэл арадай баялиг болохо эжы, абынгаа хэлэ хүндэлэн үргэмжэлүүлжэ һургаха.
- Наадамай үнгэрхэ болзор, хаяг:
- Наадамай I, II шатанууд 2016 оной 3 һарын 11-дэ «Даши Чойнхорлин» гэһэн Буддын шажанай Ехэ һургуулида үнгэрхэ (Ивалгын дасан). Бүридхэл: 3 һарын 11-дэ үглөөнэй 9:00 сагһаа 10:00 саг хүрэтэр.
- Наадамай III шата: 3 һарын 12-то БГТРК-да наадамай телевизионно шата үнгэрхэ.
- Наадамда хабаадагшад
Долоон хүнһөө бүридэһэн бүлгэм соо эхин, дунда, ахамад ангинуудай һурагшад заатагүй орохо ёһотой. Бүлгэмэй бүридэлдэ 70 хубинь басагад байха зэргэтэй (басагад буряад заншалаар үһэеэ гүрэхэ).
- Наадамай эрилтэнүүд
- Наадамда хабаадагшад түрэл хэлээрээ сүлөө һэдэбээр хөөрэлдэхэ, һанал бодолоо найруулан зохёохо дадал, дүршэлтэй байха.
- Нютаг бүхэниие түлөөлжэ ерэһэн хабаадагшад өөрынгөө нютаг хэлээр хэлэхэ, хөөрэхэ, мүрысөөгөө хамгаалха шухала.
Нэмэлтэ мэдээсэл: Хүндэтэ һурагшад, тус наадамнай Буддын шажанай Ехэ һургуулиин танхимууд соо үнгэрхэ. Командын гэшүүд танхимуудаар таража, туд тудтаа даабаринуудые дүүргэхэ. Командын гэшүүдэй абаһан баллнуудаар һууринууд олгогдохо.
НААДАМАЙ ШАТАНУУД
Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн мүрысөөнэй шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.
Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.
I ШАТА
- МОРИН ТАЛА
а) Нютаг хэлэнэй толи
б) Хоёр хэлэ тэгшэ мэдэе!
- ХОНИН ТАЛА
а) Блиц-урилдаан
б) Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй
- ҮХЭР ТАЛА: Баян хэлэтэй арад – ерээдүйтэй!
а) Хэнэй хэлэн баян бэ?
б) Оньһон үгэ оностой, олоной үгэ тудастай
- ЯМААН ТАЛА: Буян хэшэг уряалая!
а) Этигэл Хамбадаа Зальбарал
б) Доншуур маани
в) Уянгын шүрэ үлхэе
- ТЭМЭЭН ТАЛА
а) Уран гартан
б) Уран баримал
II ШАТА
БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. Хамбын шан абалгын тэмсээн
НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД
I ШАТА
ШАГАЙН МОРИН ТАЛА
Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын мүрысөөн.
а) Буряад хэлэнэй нютагай аялгын толи
Хүдэлмэриин хэмжээн: 2000-3000 үгэһөө үлүү байха зэргэтэй. Эльгээһэн хүдэлмэринүүд бэлдэгдэжэ байһан «Буряад хэлэнэй нютагай аялгын толидо» орохо. Хэһэн хүдэлмэриеэ 3 һарын 7 болотор exexelen@gmail.com гэһэн сахим хаягаар эльгээхэ. Жэшээ:
АХАЛАГЧ юум. н. главный. Ахалагч бухгалтер.
БАРАГДАХ үйлэ үгэ закончиться. Гурил барагдах болоо.
БУУЗ юум н. бузы. Халуун бууз.
ГАВШАГАЙ тэмд. нэрэ ударный. Гавшагай ажилчин.
ААЖИИ юум. н. бабушка. Аажии манайда ерээ.
БЭЭЛЭЙ юум. н. рукавицы. Дулаан бээлэй.
Нютаг хэлэнэй үгэнүүдые суглуулжа согсолһон толинуудаа хэблэлдэ тушаахаар болгожо бэлдэгты, заһагты. Дээрэ үгтэһэн жэшээнүүдэй гуримаар бүхы текстэеэ зүбөөр, алдуугүйгөөр бэшэгты. Үйлэ үгэнүүдые ямар нэгэн түхэлөөрнь словарна статьяагай эхин болгоходо буруу, жэшээнь: Наадана играет; Газаа үхибүүд наадана.
Толи соо энэ үгэ иигээд тайлбариланхай байха ёһотой: НААДАХА үйлэ үгэ играть. Үхибүүд газаа наадана.
Үшөө дахин һануулая, ямар нэгэн үгын ямараар хэрэглэгдэдэгые заабол тодо жэшээгээр харуулаха. Илангаяа 2016 ондо хэблэгдэхэ 10 толинуудые бэлдэжэ байһан багшанар толинуудтаа анхаралаа хандуулагты. Улаан-Сүхын Шаргалжанай толи; Кабанскын Корсаковын толи; Баргажанай Уланай толи; Захааминай Санагын толи; Сэлэнгын Ноёхоной толи; Сэлэнгын Үбэр-Зөөхэйн толи; Хяагтын Мөөрөөшын толи, Зэдын Дэрэстэйн толи, Хяагтын Энхэ-Талын толи, Зэдын Гэгээтэйн толи.
Удаан, түргэн аялгануудта анхаралаа хандуулагты! Оршуулгыень зүбөөр үгэхэеэ оролдогты. http://buryadxelen.com/download/?download=3;
http://buryadxelen.com/download/?download=3 Буряад шрифтнуудые энэ сайтаһаа абажа, зүбөөр хэрэглэгты.
Толи бэлдэхэ даабарида хори хэлэтэй бүлэгүүд нютагайнгаа зоной обог, нэрэ, ара нэрэнүүдэй удха тайлбарилха – нэрэнүүдэй толи, словарь ономастики бэлдээд, 3 һарын 7 болотор exexelen@gmail.com гэһэн сахим хаягаар эльгээхэ. Илангаяа, нютагай зоной угай һарбаалжангуудта хандан, жэнхэни буряад эртын нэрэнүүдые суглуулхаяа оролдогты.
Ажаглалта: Командын зүгһөө эльгээгдэһэн хүдэлмэритнай мүрысөөндэ хабаадахые баталһан мэдүүлгэ болоно.
б) Хоёр хэлэ тэгшэ мэдэе!
Лев Толстойн богонихон үгүүлэлнүүдһээ дүрбынь нютаг хэлэн дээрээ оршуулаад, мартын 7 болотор exexelen@gmail.com гэһэн сахим хаягаар эльгээхэ. Наадамай сайтаһаа гэрэй даабари гэһэн бүлэгһөө http://ehehelen.ru/lev-tolstojn-rasskazuud-x-naadam/ Л. Толстойн үгүүлэлнүүдые оложо абагты.
Оршуулгын хүдэлмэри орёодо тоологдожо, сэгнэлтын оноо 01-15 хэмжээнэй байха.
МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ
Аймаг ________________________________________Һургуули____________________________
Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ _______________________________________
Холбоо бариха утаһан, e-mail:________________________________________________________
Гэрэй хаяг:_______________________________________________________________________
Багшын паспортын дугаар болон хэзээ, ямар байгуулга олгоһон тухай мэдээсэл:
__________________________________________________________________________________
ИНН, СНИЛС:______________________________________________________________________
- ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА
Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи мүрысөөн.
а) «Буддын шажантанда дурасхал болохо бодолнууд», шажанай хэрэгсэлнүүд гэһэн сэдэбүүдээр, мүн юрэнхы мэдэсэнүүдые шалгаһан блиц-урилдаан. Уридшалан http://ehehelen.ru/blits-urildaan-h-naadam/ гэһэн сайт дээрэ үгтэһэн асуудалнуудһаа тэрэ дороо нэгэ үгөөр, мүн богонихон мэдүүлэлээр харюусаха асуудалнууд үгтэхэ. Дээрэнь нэмэлтэ болгон, урда мүрысөөнүүдэй юрэнхы ойлгосо шалгалгын асуудалнууд дабтагдаха.
б) «Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй» гэһэн урилдаанда команда бүхэн жюриин дурадхаһан сэдэбээр «Машины сказки» гэһэн мультфильмнуудай хэһэгүүдые www.ehehelen.ru гэһэн сайт соо медиаматериалнууд соо хараад, удхадань тааруулан «ами оруулха». Маша хүүхэлдэйн онтохоной удха хүхюун зугаатай, өөрсэ маягтай болгохые оролдогты.
Мүрысөөнэй эрилтэнүүд:
– Машын хөөрэһэн арадай онтохонуудһаа дүүрээгүй удхатай богонихон хэһэгүүд үгтэнэ. Таанад онтохоной сюжет хубилгажашье, Маша хүүхэлдэйн хөөрөө оршуулжашье болохот. Хөөрөөнэй түгэсхэлдэ онтохоной удхаар оньһон хошоо үгэнүүдээр тобшолол хэхэ шухала.
- Машын хүүхэлдэйнүүдые нютаг хэлэн дээрээ «хөөрэлдүүлхэ»;
– Хөөрэлдөөнэй хэмжээ 200-гаад үгэһөө үсөөн бэшэ байха;
Хөөрэлдөөндэ үгтэхэ саг: 2-3 мин.
- ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА
«Үнеэтэй айл үлдэхэгүй, булагтай газар гандахагүй» гэһэн үгын ёһоор гандашагүй абьяас бэлигээ харуулха мүрысөөн.
БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ!
а) Хэнэй хэлэн баян бэ?
Команда бүхэнһөө нэгэ-нэгэ түлөөлэгшэ толиин сэдэбүүдээр урилдаха. Һурагшад нэгэ адли ойлгосодо хабаатай үгэнүүдые нютаг хэлэн дээрээ суглуулна, согсолно, уншана, сээжэлдэнэ. Олимпиин нааданай түхэлөөр үнгэрхэ мүрысөөндэ бэлдэһэн толиһоо жэшээнүүдые үргэнөөр хэрэглэхэ. СЭДЭБҮҮД: ХОНИН, ҮНГЭ, НОМ, ЗУН, ЭДЕЭН.
б) “Оньһон үгэ оностой, олоной үгэ тудастай”. Хүнэй хүмүүжүүлдэ хэрэглэмээр оньһон хошоо үгэнүүд сайт дээрэ үгтэхэ. http://ehehelen.ru/nomoi-han/ Дээрэнь нэмэн урда наадамда үгтэһэн оньһон үгэнүүдые дабтаад ерэхэ даабари үгтэнэ. Командын гэшүүд сэдэб шэлээд, сээжэлдэһэн оньһон үгэнүүдээрээ андалдана. Урилдаанда шалгарагшад оньһон үгэнүүдые сэдэбээрнь хубаан хэлэхэ зэргэтэй.
- ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА
Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа, удаадахи мүрысөө дурадханабди.
БУЯН ХЭШЭГ УРЯАЛАЯ!
а) «Этигэл Хамбадаа Зальбарал». Уран гоёор, сээжээр уншалгын урилдаан. Командын гэшүүд жээрэбэй ёһоор тудаһан Зальбаралай бадагуудые уншаха. www.ehehelen.ru гэһэн сайтын номой һан соо Этигэлэй хамба ламын бүтээл татажа абаха.
б) «Доншуур маани» сээжээр гүйсэдхэхэ (http://ehehelen.ru/donshuur-maani гэһэн хаягаар үгэнь үгтэбэ.
в) «Уянгын шүрэ үлхэе»
Бүлэгүүдэй хоорондохи урилдаан. Нютаг нютагуудай үлгын дуунуудые гүйсэдхэлгэ. Дуун тухайгаа тобшо мэдээ үгэхэ (дуунай автор хэн бэ, урданай дуун һаань, хэнһээ, хэды наһатай хүнһөө бэшэжэ абаабта, дуунай мүндэлһэн түүхэ тухай юу мэдэхэбта г.м.). Урданай үлгын дуунуудта, мүн шэнээр бэшэгдэһэн шүлэгүүдтэ хүгжэм өөһэдөө зохёожо болоно.
- ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА
Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.
а) УРАН ГАРТАН
10-дахи урилдаанда, хүндэтэ басагад, гэртээ хониной гурбан арһа элдэхэ даабари үгтэнэ.
Арһанда тусхай һубаряагаар эдеэ түрхижэ, шударжа, сэбэрлэжэ, угаажа болбосоруулаад, юумэ оёхоор болгохые арһа элдэхэ гэдэг. Энэ хүдэлмэри яажа эмхидхэхэб гэжэ тодорхойлое:
- Энэ жэлэй 3 арһанай нооһыень хайшалаад, дабһатай уһан соо шиихаад, 7-8 час соо бариха (1-2 кг дабһан, 3 арһанай сүлөө эрьелдэжэ байхаар уһан хэгдэхэ).
- Уһанһаа арһануудаа гаргаад, хүрьһыень(мездра) хюһаха, удаань тусхай бодос (раствор) арһандаа түрхихэ (1 литр уһанда 50 грамм 70% уксусна кислота. Уһанай шэрүүн байбал, 200 гр. сода хэжэ уһаа зөөлэрүүлхэ). Һүүлдэнь арһаяа үшөө 6 часай туршада уһан соо байлгаха.
- Арһаяа сэбэр уһан соо угаагаад хатааха, удаань дотор талаһаань эмульси түрхихэ. Нэгэ арһандатнай 200-300 грамм эмульси орохо. Арһа элдэлгэдэ тон хэрэгтэй болохо зүйл – эмульси ВСГТУ-гай кожа-мех факультедэй кафедрада хандажа абахада болохо. Утасайнь дугаар: 89021676824.
- Арһаяа элдэхэ, сэбэрлэхэ, халимнаха (снимать остатки жира со шкуры) Тусхай бэлэдхэл хэжэ, энэ ажал дүүргэнэбди (1 литр халуун уһанда 10 грамм 12-дохи номерой индустриальна тоһо нэмэнэбди. Дээрэнь 1 грамм превоцела, 2-3 дуһал скипидар нэмээд, халуун уһанда худхаха. (12-дохи номерой тоһоной үгы байбал, 20-дохи номерой индустриальна тоһо адли хэмжээгээр 5-дахи номерой тоһонтой холижо бононо). Энэ бэлдэһэнээ арһандаа түрхихэ, гараараа эмиржэ, арһаяа элдэхэ хэрэгтэй. Индустриальна тоһо, превоцелла тухай нютагайнгаа шэрээтэ ламанарта мүн Зоригто ламада хандан 89834299855 зүбшөөл абажа болоно.
Мүн арһа элдэлгэ тухай Ивалгын дасан тусхай кино буулгажа, наадамай сайт дээрэ табинхай, тэрэниие анхарагты.
Урилдаанай энэ шатада урда наадамай даабари (шаахай оёхо) дүүргээд асарха. Удаань багшын хүтэлбэри доро шэнэ урлал бүтээхэ.
Хэрэглэһэн зүйлнүүд юундэ туһатайб гэжэ анхарагты!
– Уксусна кислота – арһаяа элдэб микробһоо сүлөөлнэ;
– Эмульси – арһаяа бүхэ болгоно;
– Индустриальна тоһон – арһа зөөлэрүүлнэ;
– Превоцелла – тоһо, өөхэнһөө сэбэрлэнэ;
– Скипидар – арһандаа хэрэгтэй бодос шэнгээнэ
Гэртээ элдэһэн 3 арһаараа мүрысөөнэй үедэ басагаднай мэргэжэлтэдэй хүтэлбэри доро мүнөө үедэ хэрэглэхээр зүйлнүүдые бүтээхэ, оёдолой шэнэ онол аргануудтай танилсаха. Ажалдаа хэрэглэхэ утаһа, зүү, хурабша г.м абаад ерэхэ хэрэгтэй.
Бултандатнай амжалта, зохёохы ажалдатнай абьяас хүсэе!
б) Уран баримал
Энэ мүрысөөндэ хабаадагшад “Минии һэеы гэр” гэһэн сэдэбээр хүдэлмэри хэжэ асарха. Һэеы гэрэйнгээ газаа талыень өөрын һанаагаар, зохёохы абьяасаар шэмэглэхэ. Урилдаанай үедэ багшын дурадхаһан сэдэбээр даабари-урлал бүтээхэ.
БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. Хамба Ламын шан абалгын тэмсээн
а) «Буряадай дасангуудай сахюусанууд, субарганууд, нангин шүтөөнүүд», Изагуурай табан бурхад гэһэн сэдэбээр тестовэ хүдэлмэри үгтэхэ. Изагуурай табан бурхад http://ehehelen.ru/nomoi-han/ гэһэн сайтын номой һан татажа абаха.
б) Зүүн зүгэй литын ёсоор гарасан жэлнай «Муу нюуртай гал бишэн жэл» гээд нэрлэгдэнэ.
Энэ ойлгосо яажа тайлбарилхабта, юун гээд харюусаа һаатнай һонин удхатай, өөрсэ маягтай байхаб гэжэ бодомжологты. “Муу нюуртай гал бишэн саг…” гэһэн даабари “асуудал-харюу” гэһэн харилсаанай гуримаар үнгэрхэ.
1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха. Мүрысөөндэ хабаадаһан бүлэгтэ баталамжа бэшэгүүд үгтэхэ. Наадам бүхэнэй удаа багшанарта үгтэдэг баталамжа саашадаа гурбан наадамай нэгэ удаа үгтэхэ гэһэн шиидхэбэри абтаба.
Хамба ламын гол шан абалгын тэмсээндэ илагшадта мүнгэн шангууд барюулагдаха.
ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ
Л.Б. Намжилон. «Шэдитэ эрхи», «Алтан эрхи»;
С.Д. Бабуев, Ц.Ц. Бальжинимаева. «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи»;
«Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг» гэhэн бүлэгүүд;
Буряадай суута ламанар тухай мэдээн (Интернет);
«Буряад үнэн» һонин болон бусад сонин, сэтгүүл ба номууд;
Ц. Б. Будаев «Оньһон үгэ оншотой» У-Ү.,1988
Ямар нэгэн асуудалай гарабал, аймагайнгаа шэрээтэ ламанарта, мүн энэ сахим хаягаар хандажа болохо: exexelen@gmail.com Я. Ц. Ивахиновагай гар утас: +7 951 636 9069