VIII НААДАМ

«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ»

БҮГЭДЭ БУРЯАДАЙ ҺУРГУУЛИНУУД ХООРОНДЫН 8-ДУГААР НААДАМ

 

Буддын шажантанай заншалта Сангхын дурадхалаар эмхидхэгдэнэ

Эбээн тэдхэгшэ: «Информ-Полис» гэһэн хэблэлэй байшан

 

«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн hургуулинууд хоорондын Ивалгын дасанда үнгэржэ байдаг буряад хэлэнэй заншалта наадам 2015 оной 12 һарын 18-19-дэ үнгэрхэ.

1. Наадамай зорилгонууд

• Наадам-мүрысөөн буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлөөхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ.
• Хүүгэд, залуушуулые буряад хэлэ үзэхэдэнь урмашуулан дэмжэжэ, түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг, түүхые саашань арьбадхан болбосоруулха хүсэл түрүүлжэ, түрэл арадай баялиг болохо эжы, абынгаа хэлэ хүндэлэн үргэмжэлүүлжэ һургаха.

2. Наадамай үнгэрхэ болзор, хаяг:

• 2015 оной 12 һарын 18-да Ивалгын дасанда болохо.
• Бүридхэл 12 һарын 18-да үглөөнэй 9.00 сагһаа 10.00 саг хүрэтэр.
• 12 һарын 19-дэ БГТРК-да наадамай телевизионно шата үнгэрхэ.

3. Наадамда хабаадагшад

Долоон хүнһөө бүридэһэн бүлгэм соо эхин, дунда, ахамад ангинуудай һурагшад заатагүй орохо ёһотой. Бүлгэмэй бүридэлдэ 70 хубинь басагад байха зэргэтэй (басагад буряад заншалаар үһэеэ гүрэхэ).

4. Наадамай эрилтэнүүд

• Наадамда хабаадагшад түрэл хэлээрээ сүлөө һэдэбээр хөөрэлдэхэ, һанал бодолоо найруулан зохёохо дадал, дүршэлтэй байха.
• Нютаг бүхэниие түлөөлжэ ерэһэн хабаадагшад өөрынгөө нютаг хэлээр хэлэхэ, хөөрэхэ, мүрысөөгөө хамгаалха шухала.

 

Нэмэлтэ мэдээсэл: Хүндэтэ һурагшад, тус наадамнай Буддын шажанай Ехэ һургуулиин танхимууд соо үнгэрхэ. Наадамда хабаадаха командын гол бүридэл – 7 хүн. Командын гэшүүд танхимуудаар таража, туд тудтаа даабаринуудые дүүргэхэ. Командын гэшүүдэй абаһан баллнуудаар һууринууд олгогдохо.

НААДАМАЙ ШАТАНУУД

Табан хушуу мал гэгдэһэн мори, үхэр, хони, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ түрэл хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй. Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.

I ШАТА

1. МОРИН ТАЛА: БУРЯАД ХЭЛЭНЭЙ НЮТАГАЙ АЯЛГЫН ТОЛИ
2. ХОНИН ТАЛА: НЮТАГТАА НЭРЭТЭЙ, АРАДТАА СЭНТЭЙ
3. ҮХЭР ТАЛА: БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ!
4. ЯМААН ТАЛА: БУЯН ХЭШЭГ УРЯАЛАЯ!
5. ТЭМЭЭН ТАЛА: УРАН ГАРТАН

II ШАТА

БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ: ХАМБЫН ШАН АБАЛГЫН ТЭМСЭЭН

 

III ШАТА

НААДАМАЙ ТЕЛЕВИЗИОННО ШАТА. БУРЯАДАЙ ТЕЛЕВИДЕНИ

 

НААДАМДА ОРОХО МЭДҮҮЛГЭ

 

Аймаг _________________________________Һургуули_______________________

Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог  нэрэ

________________________________________________________________

Холбоо бариха утаһан, e-mail: _______________________________________

_________________________________________________________________

Гэрэй хаяг:____________________________________________________________

Багшын паспортын дугаар болон хэзээ, ямар байгуулга олгоһон тухай мэдээсэл:
_____________________________________________________________________

ИНН, СНИЛС:_______________________________________________________________

 

Тус мэдүүлгэ 12 һарын 15 болотор exexelen@gmail.com гэһэн сахим хаягаар эльгээхэ.

 

НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД

I ШАТА

 

1. ШАГАЙН МОРИН ТАЛА

Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын мүрысөөн.

а) Минии нютаг ерээдүйдэ

Гэрэй даабари: «Информ-полис» сониной редакциин дурадхалаар «Минии нютаг ерээдүйдэ» гэһэн сэдэбтэ найруулгануудай урилдаан соносхогдоно. Найруулгын түхэл – сүлөө, хэмжүүр – 300 үгэһөө үсөөн бэшэ. Танай эльгээһэн эрхим хүдэлмэринүүд «Информ-полис» сониной сайт дээрэ табигдаха.

б) Буряад хэлэнэй нютагай аялгын толи

Тус мүрысөөн өөрынгөө нютаг хэлэнэй үгэнүүдые суглуулжа, нютагай аялгын толи бүтээжэ эльгээхэ даабаритай. Эльгээһэн үгэнүүдтээ жэшээ болгон мэдүүлэлнүүдые нэмэхэ. Жэшээнь: Соол – гэр – дом. Нёдондо зун соолоо барижа дүүргээбди.

Анхарагты: Энэ хүдэлмэри хэхэдээ, http://ehehelen.ru гэһэн сайт дээрэ үгтэһэн Толиин программа  хараадаа абан, үгтэһэн асуудалнуудта өөрынгөө нютагай зоной хэлэдэгээр харюунуудые бэшэхэ.  Энэ программа соо үгтэһэн үгэнүүд дээрэ үндэһэлэн, өөрынгөө нютаг хэлэнэй онсо үгэнүүдые нэмэн оруулха шухала. Хүдэлмэриин хэмжээн: 2000-3000 үгэһөө үлүү байха зэргэтэй. Танай эльгээһэн хүдэлмэринүүд бэлдэгдэжэ байһан «Буряад хэлэнэй нютагай аялгын толидо» орохо аргатай.

Толи бэлдэхэ даабарида хори хэлэтэй команданууд нютагайнгаа географическа нэрэнүүдэй тайлбари бэлдэхэ – топонимическа толи. Тус мүрысөөн зайн (дистанционно) аргаар үнгэрхэ. 12 һарын 15 болотор exexelen@gmail.com гэһэн сахим хаягаар эльгээхэ.

2. ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА

Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи мүрысөөн.

а) «Нютагтаа нэрэтэй, арадтаа сэнтэй» гэһэн сэдэбээр блиц-урилдаан үнгэрхэ. Команда бүхэндэ уридшалан www.ehehelen.ru гэһэн сайт дээрэ үгтэһэн асуудалнуудһаа тэрэ дороо харюусаха асуудалнууд үгтэхэ.

б) «Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй» гэһэн сэдэбээр команда бүхэн жюриин дурадхаһан сэдэбээр мультфильмын хэһэгүүдые www.ehehelen.ru гэһэн сайт дээрэ хараад, удхадань тааруулан «ами оруулха». Хүүхэлдэйн киногой хэһэгүүдтэ тааруулһан хөөрөөгөө уранаар найруулжа үзэхэ.

Мүрысөөнэй эрилтэнүүд:

– мультфильмын сюжет өөһэдөө зохёохо,;

– шэлэжэ абаһан хүүхэлдэйн киногой геройнуудые нютаг хэлэн дээрээ «хөөрэлдүүлхэ»;

– хөөрэлдөөнэй хэмжээ 200-гаад үгэһөө үсөөн бэшэ байха;

Хөөрэлдөөндэ үгтэхэ саг: 3 минута.

 

3. ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА

 «Үнеэтэй айл үлдэхэгүй, булагтай газар гандахагүй» гэһэн үгын ёһоор гандашагүй абьяас бэлигээ харуулха мүрысөөн.

 

БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ!

а) Хэнэй хэлэн баян бэ?

Команда бүхэнһөө нэгэ-нэгэ түлөөлэгшэ толиин сэдэбүүдээр урилдаха. Һурагшад нэгэ адли ойлгосодо хабаатай үгэнүүдые нютаг хэлэн дээрээ суглуулна, согсолно, уншана, сээжэлдэнэ. Жэшээнь: «Морин» гэһэн үгэдэ хабаатай үгэнүүд: дэлһэн, туруун, хүлэг, унаган, жороо, гүйгөөшэ, зээрдэ, аргамаг, гүйнэ, урилдана г. м. (хори диалект); даага, гүү, дэлэ, сүрэг, агта, собхорхо, хазаха г.м. (сэлэнгын диалект).

Энэ даабари үгэхэдөө һурагшадай үгын нөөсэ шалгагдана. Олимпиин нааданай түхэлөөр үнгэрхэ мүрысөөндэ бэлдэһэн толиһоо жэшээнүүдые үргэнөөр хэрэглэхэ.

Сэдэбүүд: нохой, морин, хонин, үхэр, шубуун, газар, уһан, гал.

 

б) Оньһон үгэ оностой, олоной үгэ тудастай. Харилсан наадаха мүрысөөн: оньһон үгэ эхилхэдэнь, үргэлжэлүүлэн дүүргэхэ. Нааданда 2 командын түлөөлэгшэд хабаадаха. Нэгэнэйнгээ оньһон үгын эхин хуби хэлэхэдэ, нүгөөдэнь хоёрдохи хубииень хэлэжэ  дүүргэхэ. Удаань наадаяа ээлжэлэн үргэлжэлүүлхэ. Жэшээнь: Горхо хараагүй аад – оньһон үгын 1-дэхи хуби. Гуталаа бү тайла – 2-дохи хубинь.  www.ehehelen.ru гэһэн сайт дээрэ жэшээ оньһон үгэнүүд хаража болохо.

4. ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА

Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа, удаадахи мүрысөө дурадханабди.

 

БУЯН ХЭШЭГ УРЯАЛАЯ!

 а) «Этигэл Хамбадаа Зальбарал». Уран гоёор, сээжээр уншалгын урилдаан. Командын гэшүүд жээрэбэй ёһоор тудаһан Зальбаралай бадагуудые уншаха. www.ehehelen.ru гэһэн сайтын номой һан соо Этигэлэй хамба ламын бүтээл татажа абаха.

б) «Хоёр хэлэ тэгшэ мэдэе»

«Информ-полис» газетын хуудаһануудһаа 15-20 минутын туршада оршуулагдаха даабаринууд үгтэхэ.

в) «Уянгын шүрэ үлхэе»

Командануудай хоорондохи урилдаан. Нютаг нютагуудай урданай дуунуудые гүйсэдхэлгэ. Дуун тухайгаа тобшо мэдээ үгэхэ (дуу хэнһээ, хэды наһатай хүнһөө бэшэжэ абаабта, дуунай мүндэлһэн түүхэ тухай юу мэдэхэбта г.м.)

 

5. ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА

Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата.  Эжы абын дүршэл халан абаха басагад,  хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.

а) Уран гартан

8-дахи урилдаанда,  хүндэтэ басагад,  гэртээ хониной гурбан арһа элдэхэ даабари  танда үгтэнэ.

Арһанда тусхай һубаряагаар эдеэ түрхижэ, шударжа, сэбэрлэжэ, угаажа болбосоруулаад, юумэ оёхоор болгохые арһа элдэхэ гэдэг. Энэ хүдэлмэри яажа эмхидхэхэб гэжэ тодорхойлое:

• энэ жэлэй 3 арһанай нооһыень хайшалаад, дабһатай уһан соо шиихаад, 7-8 час соо бариха (1-2 кг дабһан, 3 арһанай сүлөө эрьелдэжэ байхаар уһан хэгдэхэ).
• Уһанһаа арһануудаа гаргаад, хүрьһыень (мездра) хюһаха, удаань тусхай бодос (раствор) арһандаа түрхихэ (1 литр уһанда 50 грамм 70% уксусна кислота. Уһанай шэрүүн байбал, 200 гр. сода хэжэ уһаа зөөлэрүүлхэ). Һүүлдэнь арһаяа үшөө 6 часай туршада уһан соо байлгаха.
• Арһаяа сэбэр уһан соо угаагаад хатааха, удаань дотор талаһаань эмульси түрхихэ. Нэгэ арһандатнай 200-300 грамм эмульси орохо. Арһа элдэлгэдэ тон хэрэгтэй болохо зүйл – эмульси ВСГТУ-эй «Технология кожи и меха» гэһэн факультедтэ хандажа абахада болохо. Утасайнь дугаар: 89021676824.
• Арһаяа сэбэрлэхэ, халимнаха (снимать остатки жира со шкуры). Һүүлдэ арһандаа түрхихэ эдеэ бэлдэхэ. 1 литр халуун уһанда 10 грамм 12-дохи номерой индустриальна тоһо нэмэнэбди. Дээрэнь 1 грамм превоцела, 2-3 дуһал скипидар нэмээд, халуун уһанда худхаха. (12-дохи номерой тоһоной үгы байбал, 20-дохи номерой индустриальна тоһо адли хэмжээгээр 5-дахи номерой тоһонтой холижо болоно). Энэ бэлдэһэнээ арһандаа түрхихэ, гараараа эмиржэ, арһаяа элдэхэ хэрэгтэй. Индустриальна тоһо, превоцелла тухай нютагайнгаа шэрээтэ ламанарта, мүн Зоригто ламада энэ утасаар — 89834299855 хандан, зүбшөөл абажа болоно.

Хэрэглэһэн зүйлнүүд юундэ туһатайб гэжэ анхарагты!

–  Уксусна кислота – арһаяа элдэб микробһоо сүлөөлнэ;

–  Эмульси – арһаяа бүхэ болгоно;

–  Индустриальна тоһон – арһа зөөлэрүүлнэ;

–  Превоцелла –  тоһо, өөхэнһөө сэбэрлэнэ;

–  Скипидар – арһандаа хэрэгтэй бодос  шэнгээнэ

Гэртээ элдэһэн  3 арһаараа  мүрысөөнэй үедэ басагаднай мэргэжэлтэдэй хүтэлбэри доро мүнөө үедэ  хэрэглэхээр зүйлнүүдые бүтээхэ, оёдолой шэнэ онол аргануудтай танилсаха. Ажалдаа хэрэглэхэ утаһа, зүү, хурабша г. м абаад ерэхэ хэрэгтэй. Бултандатнай амжалта, зохёохы ажалдатнай абьяас хүсэе!

б) Уран баримал

Энэ мүрысөөндэ хабаадагшад  сүлөө сэдэбээр бэлдэһэн хоёр уран баримал хэб-зурагуудтайнь абаад ерэхэ. Урилдаанда хабаадагшад жюриин дурадхалаар даабари дүүргэхэ.

 

II ШАТА

БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. ХАМБА ЛАМЫН ШАН АБАЛГЫН ТЭМСЭЭН

 «Буряадай дасангуудай сахюусанууд» гэһэн сэдэбээр тестовэ хүдэлмэри үгтэхэ. www.ehehelen.ru гэһэн сайт дээрэ дасангуудай сахюусанууд тухай мэдээсэл татажа абаха.

 

III ШАТА

«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай һүүлшын шата Буряадай гүрэнэй телевиденидэ үнгэрхэ. 2-дохиёо үнгэржэ байһан ТВ-урилдаанда хабаадаха эрилтэнүүд:

• ТВ-мүрысөөн сэнхир дэлгэстэ сэхэ дамжуулгын аргаар «Россия-24» гэһэн каналаар 12 һарын 19-дэ 19.00 сагһаа 21.00 саг болотор харуулагдаха. «Россия-1» каналаар һүүлдэ дабтагдаха.
• ТВ-мүрысөөн 8-дахи нааданай положениин ёһоор үнгэрхэ.
• 8-дахи мүрысөөндэ тон олон оноонуудые абаһан эрхим 6 бүлгэм шэлэгдэжэ, ТВ-мүрысөөндэ хабаадаха. Буряад угсаатанай 4 ехэ бүлэгүүдэй түлөөлэгшэд: сэлэнгын буряадууд, хори, хонгоодор, эхирэд-булагад (баргажанай буряадууд) мүн Улаан-Үдын һургуулинуудһаа 1 бүлгэм, Усть-Ордын Буряад тойрогһоо 1 бүлгэм. Тодорхойлбол, Захаамин, Аха, Түнхэн, Алайрһаа ерэһэн команданууд сооһоо шалгаржа гараһан бүлэг хонгоодор угсаатаниие ТВ-мүрысөөндэ түлөөлэн наадаха жэшээтэй.

 

ЭРХИМҮҮДЫЕ УРМАШУУЛАН ШАГНАХА ТУХАЙ

2015 оной 12 һарын 18 үдэр “Эхэ хэлэн – манай баялиг” гэһэн мүрысөөнэй 1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха. Мүрысөөндэ хабаадаһан бүлэг бүхэндэ баталамжанууд үгтэхэ.

Хамба ламын гол шан абалгын тэмсээндэ илагшадта тусхай мүнгэн шангууд барюулагдаха.

 

ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ

• www.ehehelen.ru гэһэн Интернет-сайт;
• С. Д. Бабуев, Ц. Ц. Бальжинимаева. «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» У-Ү., 2004;
• «Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг» гэhэн бүлэгүүд;
• Лодон Линховоин. «Лодон багшын дэбтэрһээ» У-Ү., 2014;
• Буряадай суута ламанар тухай мэдээн (Интернет);
• Ц, Б. Будаев. «Оньһон үгэ оншотой” У-Ү.,1988;
• «Буряад үнэн» һонин болон бусад сонин, сэтгүүл ба номууд.

 

Ямар нэгэн асуудалай гарабал, аймагайнгаа шэрээтэ ламанарта, мүн энэ сахим хаягаар хандажа болохо: exexelen@gmail.com Янжима Цыдендамбаевна Ивахиновагай гар утас: +79516369069