«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ» 6-ДУГААР БҮГЭДЭ БУРЯАДАЙ ЭХЭ ХЭЛЭНЭЙ УРИЛДААН
«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн hургуулинууд хоорондын Ивалгын дасанда үнгэржэ байдаг заншалта мүрысөөн 2015 оной 5 һарын 29-дэ үнгэрхэ.
Буддын шажантанай заншалта
Сангхын дурадхалаар эмхидхэгдэнэ
Тус мүрысөөн Һуралсалай болон эрдэм ухаанай яаманай
дэмжэлгээр зохёон байгуулагдана
- Мүрысөөнэй зорилгонууд
- Мүрысөөн буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлөөхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ.
- Хүүгэд, залуушуулые буряад хэлэ үзэхэдэнь урмашуулан дэмжэжэ, түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг, түүхые саашань арьбадхан болбосоруулха хүсэл түрүүлжэ, түрэл арадай баялиг болохо эжы, абынгаа хэлэ хүндэлэн үргэмжэлүүлжэ һургаха.
- Мүрысөөнэй үнгэрхэ болзор, хаяг:
- 2015 оной 5 һарын 29-дэ Ивалгын дасанда болохо.
- Бүридхэл: 5 һарын 29-дэ үглөөнэй 9.00 сагһаа 10.00 саг хүрэтэр.
- Мүрысөөндэ хабаадагшад
7-8 хүнһөө бүридэһэн бүлгэм соо эхин, дунда, ахамад ангинуудай һурагшад заатагүй орохо ёһотой. Бүлгэмэй бүридэлдэ 70 хубинь басагад байха зэргэтэй (басагад буряад заншалаар үһэеэ гүрэхэ).
- Мүрысөөнэй эрилтэнүүд
- Мүрысөөндэ хабаадагшад түрэл хэлээрээ сүлөө һэдэбээр хөөрэлдэхэ, һанал бодолоо найруулан зохёохо дадал, дүршэлтэй байха.
- Нютаг бүхэниие түлөөлжэ ерэһэн хабаадагшад өөрынгөө нютаг хэлээр хэлэхэ, хөөрэхэ, мүрысөөгөө хамгаалха шухала.
Нэмэлтэ мэдээсэл: Хүндэтэ һурагшад, тус наадамнай Буддын шажанай Ехэ һургуулиин танхимууд соо үнгэрхэ. Мүрысөөнэй тала бүхэндэ үгтэһэн даабаринуудай амяарлан шалгагдаха байһанһаа, командын гэшүүд нэгэ доро элдэб танхимуудаар таран ошохо.
МҮРЫСӨӨНЭЙ ШАТАНУУД
Табан хушуу мал гэгдэһэн мори, үхэр, хони, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн мүрысөөнэй шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.
Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.
I шата
- МОРИН ТАЛА: Нютаг хэлэнэй толи
- ХОНИН ТАЛА: Буддын шажантанай хэрэглэдэг зүйлнүүд
- ҮХЭР ТАЛА: Баян хэлэтэй арад – ерээдүйтэй!
- ЯМААН ТАЛА: Буян хэшэг уряалая!
- ТЭМЭЭН ТАЛА:Уран гартан
II шата
БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. Хамбын шан абалгын тэмсээн
МҮРЫСӨӨНЭЙ ДҮРИМҮҮД
I ШАТА
- ШАГАЙН МОРИН ТАЛА
Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын мүрысөөн.
БУРЯАД ХЭЛЭНЭЙ НЮТАГАЙ АЯЛГЫН ТОЛИ
Тус мүрысөөн өөрынгөө нютаг хэлэнэй үгэнүүдые суглуулжа, нютагай үгэнүүдэй толи бүтээжэ эльгээхэ даабаритай. Эльгээһэн үгэнүүдтээ жэшээ болгон мэдүүлэлнүүдые нэмэхэ. Жэшээнь: Соол – гэр – дом. Нёдондо зун соолоо барижа дүүргээбди.
Хүдэлмэриин хэмжээ: 800 үгэһөө үлүү байха зэргэтэй. Тус мүрысөөн зайн (дистанционно) аргаар үнгэрхэ. 5 һарын 21 болотор exexelen@gmail.com гэһэн сахим хаягаар эльгээхэ. Танай эльгээһэн хүдэлмэринүүд Буряадай Гүрэнэй Ехэ һургуулиин эрдэмтэдтэй суг бэлдэжэ байһан «Буряад хэлэнэй нютагай аялгын толидо» орохо аргатай.
Ажаглалта: Командын зүгһөө эльгээгдэһэн хүдэлмэритнай мүрысөөндэ хабаадахые баталһан мэдүүлгэ болоно. Энэ хүдэлмэри хэхэдээ ажаглалта, нэмэлтэ хараадаа абан, заһаха, арьбадхаха шухала.
5-дахи мүрысөөндэ толиин урилдаанда эльгээһэн толинууд зарим дутагдал, алдуутай байгаа. Энээн тухай тобшохон хэлэбэл, иимэ байна:
Нэн түрүүн, багшанарнай буряад хэлээр компьютер соо бэшэхэдээ, буряад хэлэнэй сахим һураха бэшэгтэ зорюулжа хэһэн буряад хэлэнэй тобшолуурые хэрэглэнэгүй. Энээниие buryadxelen.com гэһэн сайтһаа татажа абаад, һуулгажа болохо. Тус драйвер хэрэглээгүй һаа, эльгээһэн толинуудые саашань болбосоруулжа, хүнэй хэрэглэхээр юумэн болгоходо тон ехэ ажал шаардахаһаа гадна, зарим үгэ буруу ойлгогдоходо хүрэхэ. Тиимэһээ энэ асуудалые шухалашалан анхаржа, хүндэдхэн үзэбэл зохино. Удаадахи урилдаанда материалаа эльгээхэдээ, буряад үзэгыень буруу оруулһан байбал ехэ алдуутайда тоосогдохо. Иимэ ажал хэзээшье түрүү байрада орожо шадахагүй.
Хоёрто, буряад нютагай аялгын толи гэжэ нэрэтэйшье һаа, мүнөө хэрэглэжэ байгаа дүримэй үндэһэн зүйлыень баримталбал һайн. Жэшээнь, ута эгэшэг (удаан аялган) тэмдэглэхэдээ, «хараа» гэжэ бэшэхын орондо «харá» гэхэ мэтээр ород хэлэнэй үргэлтын тэмдэг (ударени) табиһан байна. Энэ хадаа буряад хэлэнэй ута эгэшэгые хоёр эгэшэг үзэгөөр тэмдэглэдэг дүримһөө хадууржа байна. Иимэһээ удаадахи урилдаанда энэ ушар ехэ алдууда тоологдохо.
Гурбада, ямар үгэ суглуулхаб гэжэ олон хүн асууна. Нютагтаа хэрэглэдэг бүхы үгэ оруулбал зохино. Гансал нютагай онсолигтой үгэ бэшэ, үдэр тутам хэрэглэжэ байдаг бүхы үгэ оруулха ёһотой.
Дүрбэдэ, миин үгэ бэшээд, хажуудань оршуулга бэшээд лэ орхихо бэшэ, жэшээ үгүүлбэри(мэдүүлэл)-тэй байбал тон һайн. Тиигээгүй һаа, бэшэһэн үгыетнай танай нютагта яажа хэрэглэдэгыень таахын аргагүй.
Табада, үгын хажууда хэлэлгын хубииень тэмдэглэхэ хэрэгтэй. Иижэ тэмдэглэһэн зон үсөөн байгаа. Саашадаа хуу тэмдэглэхэ бэзэт гэжэ найданабди.
Зургаада, үгэ сулгуулжа, үбгэд хүгшэд, хүн зонтой хөөрэлдэхэдөө, диктофон дээрэ бэшээд, бэшэһэн юумэеэ буулгажа (расшифровка хээд) бэшээд, эльгээбэл тон һайн. Тиигээ һаа, нютагайтнай хэлэн тон ямар бэ гэжэ мэдэгдэхэ ба саашадаа энээнииетнай диск дээрэ бэшээд, бэшэ буряад-монголдо һонирхуулхада хэрэгтэй болохо.
Толи зохёохо даабарида хори хэлэтэй команданууд нютагайнгаа географическа нэрэнүүдэй тайлбари бэлдэхэ – топонимическа толи.
Мэдүүлгын жэшээ:
Аймаг ________________________________________Һургуули______________________________________________
Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ___________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
Холбоо бариха утаһан, e-mail:___________________________________________________
Гэрэй хаяг: _____________________________________________________________________________________________
Багшын паспортын дугаар болон хэзээ, ямар байгуулга олгоһон тухай мэдээсэл:
___________________________________________________________________________________________________________
ИНН, СНИЛС:__________________________________________________________________________________________
- ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА
Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи мүрысөөн.
а) «Буддын шажантанай хэрэглэдэг зүйлнүүд. Ламанарта олгогдодог нэрэ зэргэнүүд». Энэ мүрысөөн тестын түхэлөөр үнгэрхэ.
б) «Удхалан хэлэхэ, уянгалан найруулха» гэһэн сэдэбээр хөөрөө зохёогоод ерэхэ. Тус мүрысөөндэ командаһаа хоёр хүн хабаадажа, өөһэд дундаа нютаг хэлэн дээрээ зугаа дэлгэхэ.
Мүрысөөнэй эрилтэнүүд:
— хөөрөөнэй сэдэб: Нютагай зураглалнууд
— удха, найруулгаараа һонин, тодо, уран хөөрэлдөө (зүжэглэл) бэлдэхэ
— хөөрэлдөөнэй хэмжээ 250-300 үгэһөө үсөөн бэшэ байха
Хөөрэлдөөндэ үгтэхэ саг — 5 минута
ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА
«Үнеэтэй айл үлдэхэгүй, булагтай газар гандахагүй» гэһэн үгын ёһоор гандашагүй абьяас бэлигээ харуулха мүрысөөн.
БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ!
а) Хэнэй хэлэн баян бэ?
Команда бүхэнһөө нэгэ-нэгэ түлөөлэгшэ «Үгэ бэдэрэлгэ» гэһэн нааданай түхэлөөр үнгэрхэ урилдаанда хабаадана. Жэшээнь: 2 һурагшад нэгэ адли үзэгөөр эхилдэг үгэнүүдые 2 минута соо бэшэнэ, удаань тэрэнээ ээлжээлэн уншанад. Хэнэйнь дабтагдаагүй үгэнүүд олон бэ, тэрэ илагша болоно.
Энэ даабари үгэхэдөө һурагшадай үгын нөөсэ шалгагдана. Олимпиин нааданай түхэлөөр үнгэрхэ мүрысөөндэ бэлдэһэн толиһоо жэшээнүүдые үргэнөөр хэрэглэхэ. Үдын хойно шалгарһан һурагшад ехэ танхим соо мүрысөөгөө үргэлжэлүүлнэ (финал).
б) Хоёр хэлэ тэгшэ мэдэе!
Амаршалгын баяр баясхаланай үгэнүүдые ород хэлэнһээ буряад хэлэн дээрэ оршуулха.
- ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА
Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа, удаадахи мүрысөө дурадханабди.
БУЯН ХЭШЭГ УРЯАЛАЯ!
а) «Этигэл Хамбадаа Зальбарал». Уран гоёор, сээжээр уншалгын урилдаан. (командануудай хоорондоо үнгэрхэ).
б) «Урма зоригтой, уран гуурһатай». Үгтэһэн зурагуудай удхада тааруулан, 4-8-12 мүртэй шүлэгүүдые зохёохо даабари. Жэшээнь:
Сэсэгүүд, сэсэгүүд, сэсэгүүд,
Сэнтэйхэн дайдаяа шэмэглэнэт.
Сэбэрхэн таанадһаа ургамалнууд
Сэнгүүхэн дэлхэйдэ байхагүйл.
Байгаали сэсэгүүдээ хайшан гэжэ
Бии болгоноб, гайхалтайл:
Олон үнгын будагуудые зохёожо,
Өөрөө шэрдэдэг аргатайл.
Малаан зээрдэеэ эмээллээд,
Малаа харахаа гарадагби.
Талын үргэн нюрган дээгүүр
Табар-табар хатаргадагби.
Даабариин сэдэбүүд: 5 хушуун мал, байгаалиин зураглал, заншалта хубсаһан, хоол ундан, тамирай нааданууд г.м.
- ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА
Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата.
УРАН ГАРТАН
Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.
а) Уламжалта ажал үйлэ. Хониной нооһоор юу бүтээжэ болохоб?
«Сэнтэйхэн ажалаараа суутайхан нютагни» гэһэн Интернет-мүрысөөндэ эрхимлэһэн Хяагтын аймагай Алтайн дунда һургуулиин багшанарай хүтэлбэри доро үнгэрхэ һуралсал-мүрысөөндэ командаһаа нэгэ гэшүүн уригдаха.
б) Уран баримал.
Энэ мүрысөөндэ хабаадагшад сүлөө сэдэбээр хэгдэһэн гурбан уран баримал жюриин анхаралда дурадхажа хамгаалха (хоёрыень пластилинаар, гурбадахидань дуратай материал хэрэглэхэ). Удаань жюриин дурадхагдаһан сэдэбээр пластилинаар урлал бүтээхэ. Шэлэгдэhэн бүтээлнүүдэй үзэсхэлэн ехэ танхим соо үдын хойно дурадхагдаха.
II ШАТА
БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. Хамба Ламын шан абалгын тэмсээн
XXIV Хамба лама Дамба Аюшеевэй табиһан шэнэ асуудалнууд дээрэ бодомжолоод, харюунуудаа энэ хаягаар эльгээгты: exexelen@gmail.com
Хүн юунэй түлөө эдеэ хүртэнэб?
– амиды байхын түлөө бэшэ
– ажил хиихын түлөө бэшэ
– буян олохын түлөө бэшэ
Асуудал тайлбарилхада туһаламжа: харюусахадаа, заабол 5 хаан болон «хүдэлшэгүй бэеын тэнгэринүүд» гэһэн нэрэ томьёо хэрэглэхэ шухала.
Буддаадын шажантан дуган соо сунажа мүргөөд, үргэлөө үргэжэ юунэй түлөө бурхан багшаяа магтанаб?
– сайн байхын түлөө бэшэ
– бурхады баярлуулхын түлөө бэшэ
– ёсын түлөө бэшэ
Буддын шажантан юунэй түлөө тарни маанияа уншажа, гороо хэнэб?
– буян олохын түлөө бэшэ
– Будда багшые шабинартайнь баярлуулхын түлөө бэшэ
– ёсын түлөө бэшэ
– бэеэ һамааруулхын түлөө бэшэ
Асуудал тайлабарилхада туһаламжа: гороо хэхэдээ юугээ даранабиб гэжэ бодохо.
Юунэй түлөө хүн унда уудаг бэ?
— амиды байхын түлөө бэшэ
— ёсын түлөө бэшэ
— сэдьхэлээ тэгшэлхын түлөө бэшэ
Асуудал тайлабарилхада туһаламжа: Анавад далайн орон, мэлхэй, луу гэһэн ойлгосонуудтай харюутнай холбоотой байха зэргэтэй.
ЭРХИМҮҮДЫЕ УРМАШУУЛАН ШАГНАХА ТУХАЙ
1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха. Мүрысөөндэ хабаадаһан бүлэгтэ баталамжа бэшэгүүд үгтэхэ.
Хамба ламын гол шан абалгын тэмсээндэ илагшадта мүнгэн шангууд барюулагдаха.
ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ
Л. Б. Намжилон. «Шэдитэ эрхи», «Алтан эрхи»;
С. Д. Бабуев, Ц. Ц. Бальжинимаева. «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи»;
«Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг» гэhэн бүлэгүүд;
Лодон Линховоин. «Лодон багшын дэбтэрһээ»;
Сергей Бабуев «Үреэл тогтохо болтогой»
Янжима Ивахинова «Буряад түрын ёһо заншал»
Буряадай суута ламанар тухай мэдээн (Интернет);
«Буряад үнэн» һонин болон бусад сонин, сэтгүүл ба номууд.
Ямар нэгэн асуудалай гарабал, аймагайнгаа шэрээтэ ламанарта, мүн энэ сахим хаягаар хандажа болохо: exexelen@gmail.com Я.Ивахиновагай гар утас: +79516369069