Уран бэлигтэй, ульгам хэлэтэй. Апполон Шадаевай онтохонууд

Хүндэтэ һурагшад!

Наадамһаа наадамда шэнэ юумэ шэнжэлэн, өөһэдын туршалга хэжэ һураха гээшэ хүнэй хүгжэлтэдэ нэгэ табсан дээшээ гараһантай адли гэдэг.

Хэдэн зуугаад жэлнүүдэй саана буряад араднай өөрын һанал бодол, хүсэл зоригоо дамжуулха монгол бэшэгтэй байһан гэжэ мэдэнэт. Тэрэ холын сагта ноёд һайдта, шүүгшэдтэ зарга бариха, энэ тэрэ ушараар гомдол бэшэхэ гү, али баяр хүргэхэ, зэмэтэй зониие бэдэржэ тунхаг тарааха ушарнууд боложол байгаа.

http://buryadxelen.com/backend/web/burlang/default/tutorial?part_id=202

Аполлон Шадаевай онтохонууд 18, 19-дэхи зуун жэлнүүдтэ зон соо тараһан гэжэ эли. Уншаһан онтохонойнгоо удхада тааруулан, гол геройнуудайнгаа дүрэ шарай, абари зан, ябаһан ябадалынь зураглахадаа, хэрэгэй бэшэг хэрэглэхыетнай бодото дансануудые жэшээ болгон дурадханабди (заатагүй иимэ түхэл шэлэхэ тухай хэлэгдэнэгүй).

«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн 23-дахи наадамдаа Апполон Шадаевай зохёохы намтартай дүтөөр танилсахабди. Сайт дээрэ үгтэһэн 6 онтохонуудые уншагты, удхыень мэдэхэ бологты.

Нэмэлтэ даабари болгон, бүлэгүүдтэ амяарлан нэгэ-нэгэн онтохонууд үгтэхэ. Онтохоной али нэгэ геройдонь характеристикэ бэлдэхэт. Хоёр наадамай туршада бидэ «Сэдэбтэ толидоо» хүнэй дотоодо болон гадаада тала зураглаһан үгэнүүдтэй танилсажа байнабди. Энэ мэдэсэеэ даабаридаа үргэнөөр хэрэглэхые оролдогты. Онтохоной геройе нэрлэнгүй, тэрэнэй хэһэн хэрэг, үйлэ байдалаарнь дотоодо, гадаада талыень зураглахат. Танай бүлэгэй бэлдэһэн тодорхой зураглалаартнай удаадахи бүлэгэйхид хэн тухай хэлэгдэһыень тааха болоно. Хүнэй ябаһан ябадалаар, хэһэн хэрэгээр,  хэлэһэн үгэ хүүрээрнь,  харилсаагаарнь геройнгоо дотор шанарынь гаргахат. Гадаада талыень өөрынгөө бодомжоор зураглахада болохо.

Үхибүүд,  2 минутын туршада үнгэрхэ даабаридаа зохёохы бодолоор хандажа, уран хөөрөө, зүжэглэл, диалог, зарга барилга г.м. хэрэглэхэдээ, урданай хэрэгэй бэшэгэй түхэл абажа болохо (гуйлга, гомдол, мэдүүлгэ, хэлсээ, захяа бэшэгэй хандалга,  һүүл хэрэглэхээр,  жэшээ болгон абахаар материал электрон ном соо байха). Эндэ даабариин түхэл тусхайлан үгтэнэгүй, бүлэг бүхэн өөһэдын зохёохы абьяасаар бэлигээ харуулха гэжэ найдагдана.

(Даабариин зүб харюуда 1-10 оноо,  +2 оноо зүб таалгада үгтэхэ).

Жэшээнь,  юрын хөөрөөн: «Сэсэн хүүхэн» гэжэ онтохо  Гэльбэрын сомоной Ленинэй нэрэмжэтэ  колхозой гэшүүн, 41 наһатай үльгэршэ Доржиев Дашаһаа 1947 ондо А. Шадаев бэшэжэ абаа.

Манай герой гараһаар, түрэһөөр дутуушаг ухаатай байһан. Эсэгынгээ үгэһөө гарадаггүй, хэлэһэн соонь лэ ябажа һурашаһан хүн. Тэрэ хэхэ ажалгүй, урагша хойшоо ябажа бүхэли үдэрөө үнгэргэдэг һэн. Холын дайдаар арад зоной байдал харахаа ошоһон эсэгэнь хариин хаанда баригдажа, хаалтада орошоно. Гэртээ орхёод ерэһэн сэсэн бэридээ бэшэг бэшэхэдээ, «…миниингээ мунхаг хусые буусадаа уяад орхёоройгты» – гэнэ. Холо бодолгүй энэ хүбүүн эсэгынгээ бэшэгэй таамаг удха тайлбарилха шадалгүй аад,  һамгандаа сэсэрхэхэ һанаатай байна. Энээнһээнь хэрүүл заргада дуратай, зандаха, сэсэрхэхэ аргатай, атаархуу зантай хүн гэхээр. Тиихэдэнь һамганиинь эсэгынь захяа һануулжа, тэнэг хүниие аргадан номгоруулна. Энэнь хүбүүнэй эсэгэдээ туһа үзүүлхэ шадалгүйе, ямаршье бодолгүй һула, тулюур ухаатай хүн байһыень харуулаа. Онтохонойнгоо геройн гадаада талые зураглаа һаа, «…шантагар хамартай, ута нарин хүзүүтэй, дамбагар уралтай, һүлэмхи харасатай, онигор нюдэнэйнь доодо зубхинь унанги, 20-ёод наһатай набтархан, хүжүүн бошхо бэетэй,  маяа хүлтэй,  хүндэ гэшхэдэлтэй хүбүүн» байһаар намда харагдана. Иимэ хүнтэй уулзашоо һаа, хэнтэй уулзаһан болонобта? Таагты.

Харюу: Танай зураглаһан герой «Сэсэн хүүхэн» онтохон соохи хаанай хүбүүн болоно. (юрэ хэлэхэдэ, иимэрхүү удхатай даабари болохо.)

Даабари:

Апполон Шадаев (1899-1969)

Апполон Иннокентьевич Шадаев Эрхүүгэй областиин Боохоной аймагай Үбэсэ нютагта түрэһэн юм. 1916 ондо Үбэсын хоёр класстай училищи дүүргээ һэн. Саашаа һураха арга боломжогүй байһанаа,  шэнэ совет засагай үедэ һуралсалаа үргэлжэлүүлхэ аргатай болоһон байна.

1924 ондо Улаан-Үдэдэ һая нээгдэһэн Буряадай багшанарай техникумдэ орожо,  тэрэнээ 1928 ондо дүүргээд,  Захааминай аймагта гурбан жэл соо багшалаад,  һөөргөө Дээдэ-Үдэеэ бусажа,  Буряадай искусствын техникумдэ багшаар,  Уран зохёолшодой холбооной правлениин харюусалгата секретаряар хүдэлөө һэн.

Аполлон Шадаев буряад литературын эхин хүгжэлтэдэ драматургиин талаар нилээд үүргэ дүүргэһэн юм. Бүри техникумдэ һуража байхадаа,  «Золгүй хүүхэн»,  «Хаанай хашалан» (1925),  «Зүблэлтэ засаг» (1927) гэжэ зүжэгүүдые бэшээ һэн. Хожомынь «Шэнэ зам» (1932),  «Хаалтанууд» (1933),  «Лимбэ» (1935),  «Мэргэн» (1937),  «Колхозно зүжэгүүдэй суглуулбари» (1939),  «Баяр» (1940)  зүжэгүүдые,  «Онтохонууд» (1946),  «Хабарай баяр» (1947),  «Буряад-Монгол онтохонууд» (1950),  «Нарата хабар» (1951),  «Эдир ангуушад» (1954),  «Шэдитэ шулуун» (1958),  «Бар тайга соо» (1959),  1959 ондо М. Степановай оршуулгаар ород хэлэн дээрэ «Мэргэн годли» гэжэ зохёолнуудые хэблэн гаргаа.

1961 ондо А. Шадаевай «Жаргалта үдэр» гэжэ шэлэгдэмэл зохёолнуудайнь нэгэ боти хэблэгдэһэн байна. Аполлон Шадаев зүжэгүүдһээ гадна,  рассказуудые,  очеркнуудые бэшэдэг,  арадай үльгэр,  онтохонуудые ехэ олоор суглуулжа,  тэдэнээ шадамар бэрхээр найруулдаг байһан юм.

Һүүлшын жэлнүүдтэ «Гургалдайн гурбан сэсэн» (1965),  «Алтан үндэгэн» (1967) гэһэн онтохо,  домогуудай номуудые хэблүүлээ,  «Байгал» сэтгүүлдэ буряад жороо үгэнүүдые гаргуулһан,  «Шуран Даша» гэжэ зүжэг бэшэһэн байна.

Бултанай уншаха онтохонууд: Апполон Шадаев. «Буряад-Монгол арадай онтохонууд» гэжэ ном эндэһээ (Шадаев Онтохонууд) хуулажа абагты.

1. «Һүүл хүбүүн» 76-82 хуудаһанда
2. «Үхэршэн хара хүбүүн» 88-91 хуудаһанда
3. «Шуран Доржо» 95-97 хуудаһанда
4. «Шэгшыхэн хүбүүн» 108-110хуудаһанда
5. «Үншэн хүүхэн» 125-127 хуудаһанда
6. «Барлаг» 81-83 хуудаһанда

Онтохоной геройнуудые зураглалга:

1. Сэлэнгын буряадуудай бүлэгүүд: «Үхэршэн хара хүбүүн» (энэ онтохо А.Шадаев 1947 ондо үльгэршэн Апполон Тороевһоо бэшэжэ абаһан);
2. Эрхүү буряадуудай бүлэгүүд «Шуран Доржо» (Шадаев 1948 ондо Обуса нютагай Степанов Андриян гэжэ хүнһөө бэшэжэ абаһан байна);
3. Баргажан буряадуудай бүлэгүүд: «Шэгшыхэн хүбүүн” (Апполон Шадаевай Обусагай Степанов Андриянай хөөрэһөөр бэшэһэн онтохон);
4. Хонгоодор буряадуудай бүлэгүүд: «Үншэн хүүхэн» (Эрхүүгэй Бэлшэрэй сомоной Доодо Наймангууд нютагай Боданов Хазагарһаа 1947 ондо А.Шадаев бэшэжэ абаа);
5. 5. Хори буряадуудай бүлэгүүд: «Һүүл хүбүүн» (Яруунын аймагай Эгэтын сомоной колхозник, үльгэршэ Очир Намсараевһаа 1939 ондо А. Шадаев бэшэжэ абаа);
6. Улаан-Үдэ хотодо ажаһуудаг буряадуудай бүлэгүүд: «Барлаг» (Боохоной аймагай Шүнхэ нютагай А.Тороевһоо 1947 ондо А.Шадаев бэшэжэ абаа).