Оршуулга XII наадам

Ахын аймагай  Өөрлигэй дунда һургуули

 

Баабай  ба  хүбүүд

(басни)

  Баабайнь  эбтэй  эетэй  һуугты  гэжэ  хүбүүдтээ  хэлэдэг  байба.  Тэдэнь  нэгэш  хүүрынь дууланавай.  Тиигээд  нэгэ  дасин харганай  асаруулаад  хэлэбэ:

«Хугалагты!»

Бии  шадалаараа  тулабад,  нэгэш  хугалжа  шадаабай.  Тиигээд   баабайнь  харганайгаа   задалуулаад,  нэжээд  бургааһаар  хугалагты  гэбэ.

Тэдэниинь  нэжээд  бургааһаа  бэлэхэнээр  хугалтёо.

Баабайнь  хэлэбэ:

«Тиимын  тула  таанад:  хоорондоо  эбтэй  эетэй  һуугаа  болбол,  таниие  хэншье,  юуншье  дылэкэй;  хэрбэеэ  хүрэлдөөд,  сугтаа  ябаагай  болболтнай – таниие  бэлэхэнээр  хуу  юумэн  хосороожо  хаяха».

 

Харганай  хэзээшье  хугалкэй,  нэжээдээр  бэлэхэнээр  хугалха.

 

Аляа  хонин – ёнгын олзо.

Модоной  хажуугаар  хонид  ябажа  байба;  хоёр  хурьгадынь  һалаад  саашаа  гиилдэшоо.

Үтэлһэн  хонин  хэлэбэ:

— Бү  аляархагты,  хурьгаад,  иижэ  байсараа  муу  юумэндэ  орохот.

Бургааһанай  саана  байһан  ёнгой  таабай  хэлэбэ:

— Бү  үнэшхэгты,  хурьгаад,  үтэлһэн  хониндо;  тэрэшни  юундэ  тиижэ  хэлэнэб  гэхэдэ,  тэрээнээш  өөрнэйнь   хүлнүүдниинь  ябахаар  обор  болоо, үтэлшөө  гээб  даа,   тиигээд  тандаа  атаархана.

Юундэ  таанууд  шэлэршөөд  байхымта?

Үхэн  гиилдэгты.

Нөөси  хурьгад  ёнгойн  хүүртэ  ороод,  зада  гиилдэбэд,  шууялдабад,  ёнгойнь   барижа  эдижэ  хаяба  тэдээнээ.

 

Аляа  хонин – ёнгын  олзо.

 

 Хаан  ба  самса

(онтохон)

    Нэгэ  хаан  ехэ  үбшэн  байгаа,  тиигээд  хэлээ:  «Намайе  эмнэһэн  хүндэ  бүхы  баялигынгаа  үрөөлыень  үхэб».  Тиихэдэнь  бүхы  сэсэшүүл  суглараад,  хайшан  гээд  хаанаа  эмнэхэмнайб  гэжэ  хэлсэбэд.  Хэншье  мэдэнэбэй. Нэгэл  сэсэниинь  хэлэбэ,  хааниие  эмнэжэ  болохо  гэжэ.  Тэрэниинь  хэлээ: хэрбээ  жаргалтай  хү  олоод,  самсын  тайлаад,  хаанда  үмдүүлээ  болбол – хаан  һайн  болохо. Хаан  өөрынгөө дайда  соогуур  жаргалтай  хү  бэдэрүүлээ;  эльгээһэн  хүнүүдниинь  ехэл  үнисөө  бэдэрээд,  нэгэшье  жаргалтай  хү  олоовэй. Тиимэ  һанаагаар  дүүрэн  хүн  нэгэшье  үгээ  байва.  Хэн баян  бэ – үбшэн;  үбшэ  үгэй  хүн – үгытэй;  үбшэ  үгэй  баян  хүндэнь – һамганиинь  муухай,  зариманайнь  үсибүүдынь  муухай;  хуу  барандань  арагвэйл  нэгэ  юумэн  дутуу  бшаал.  Тиигээд нэгэ  дасин  хаанай  хүбүүн  орой  гэрэйнгээ  хажууда  ябажа  ябасарнь, нэгэ  хүнэй  иижэ  хэлэхынь дуулатиба: «Энэ  бурханда  алдар  соло,  үхэн  хүдэлбэбдаа,  эдеэлбэбдаа,    унтахаяа хэбтэхэлдаа; үшөө ондоо  намда  юун  хэрэгтэйб  даа»?  Хаанай  хүбүүн  хүсиһэндөө,  тэрэ  хүнэй самсыень  тайлаха  гэжэ  засяад,  хэдышье  ехэ  мүнгэ  эрээ  һаань,  тэрээнэйнь  түлөө  үхэ  гээд,  самсыень  хаанда  абаашагты  гэбэ.  Эльгээһэн  хүнүүдынь  жаргалтай  хүндэ  ерээд,  самсыень  тайлаха  гэхэдэнь;  тэрэ  жаргалтай  хүн  эгээл  ядаруу  үгытэй,  ядахадаа  самсашье  үвээ  байба  теэд.

 

Шан

        Нэгэ эрэ хүн үнтэй шулуу олоод, хаанда абаад ошобо. Хаанай гэртэ ерээд, барлагуудhаань хайшан гэжэ хаанда орохоёо hураба.

Нэгэ барлагань: «Яахашниб хаангаар?» — гэжэ hураба. Тиихэдэнь тэрэ хүмнай хуу хөөрэбэ.

Барлагань шагнаад хэлэнэ:                                                                                                                              — Зай, би хаанда шам тухай хэлэхэб, харин ши намда хаанай үгэhэн юумэhөө үрөөлынь үгэлсэхэш. Үгээ болобол, хаанда шамай оруулкэйб.

Нөөси хүнэйнгээ тиигүүжэб гэхэдэнь, барлагань хаандаа оруулба. Хаан шулууень абаад һурана:                                                                                                                                                      — Энээнэйшни  түлөө юу шамда үхэбииб?

Тэрэ эрэ хүмнай хэлэбэ:                                                                                                                                 — Намай таби дахи наншагты, ондоо юумэн намда хэрэггэй. Би шинии барлагтай хубаалсахаяа хэлсэһээмдэ. Намда хорин табай, барлагтаа баһаа хорин табай хубаагты.

Хаан эли хатаад, барлагаа хөөжэ гаргаба, тиигээд тэрэ эрэ хүндээ мянган сүлхөөб үгэбэ.

 

Үтэлһэн таабай  аша хүбүүн хоёр

  Таабайнь ехээр үтэлжэ, хүлэньш ябахаяа болижо, юумэш хараккэй, юуш дуулакэй, шүдэшье үбээ болобо. Тиигээд таабайнайнь эдеэлхэдэнь, хуу аманһаань гүдэргөө гоожошохо байгаа. Хүбүүн бэрээхэй хоёронь таабайгаа шэрээдэ һуулгахаяа болёод, пеэшын саана эдеэлүүлдэг болобо. Нэгэ дасин эдеэлхэдээ, аягаа ойрхон болгохо гээд, унагаажа эндэтибэ. Бэрээхэйнь:  гэртэси юумымнай муухай болгоно, хуу аягануудымнай эндэнэ гэжэ ехээр хараагаад, дахяад модон табаг соо эдеэлхэш гэбэ. Таабайнь  һанаа алдаад, юушье хэлэббэй.

Нэгэтэ үбгэ һамган хоёрой гэртээ һуухадань, заахан хүбүүниинь оёор дээрээ модоор наадажа, юумэ заһажа һууба. Хараад, баабайнь һураба: «Миша, энэ юу хэнэ?»  Тиихэдэнь Мишэнь иигэжэ хэлэбэ: «Баабай, энэ би модон табаг хэнэб. Тани хоёройнгоо үтэлхэдэ, энэ модон табагһаа эдеэлүүлхэб».

Үбгэ һамган хоёр бэе бэенэйнгээ урдаһаа хараад барсиралдашаба. Иигэжэ таабайгаа баһажа байһандаа эшээд, тэрээнһээ хойшо таабайгаа шэрээдэнь һуулгаха, хойноһоонь харадаг болобод.

Ахын аймагай  Саяанай дунда һургуули

 “Үтэлһэн таабай ба аша хүбүүн”.

(Старый дед и внучек)

Таабайнь ехээр үтэлшэбэ. Хүлынь ябахаа, нюдэниинь харахаа, шэхэниинь дуулахаа болёод, үшөө шүдэниинь хуу унашоо.Тэрэнэй юумэ эдихэдэнь,амаан сооһоонь гэдэргээ урдажа гаршана.Хүбүүниинь ба бэреэхээнь столдо һуулгахаа болижо, пеэшэнэй саана эдеэлүүлдэг байгаа. Нэгэ дахинь аяга соо хээд  эдеэлүүлээ. Таабайнь аягаа өөр  тээшээ татаха гэжэ байтараа, тэрэнээ унагаажархихадань тэһэршэбэ. Бэреэхээнь таабайе аягаа эмдэнэ, гэр соохиень гутаана гэжэ байжа айдхатай уурлаба, тиигээд  эдеэень модон аяга  соо хэжэ үгөөд байхаб гэбэ. Үтэлһэн таабайнь һанаагаа алдаад,юуншье гэжэ хэлэбэгүй.  Нэгэтэ үбгэ һамган хоёрой гэртээ һуухадань, хүбүүниинь оёор дээрээ хабтагар модонуудые табижа, юушьеб даа хэжэ наадана. Баабайнь һураба:

— Миша, юу хэнэш?

Харин Миша хэлэбэ:

-Баабай , энэ би, модон аяга хэнэб. Танай мааматаяа үтэлшөөд байхада, энэ модон аяга сооһоо эдеэлүүлхэеэ.

Үбгэ һамган хоёр бэе бэе тээшээ хараад барсиралдабад.Тэдээндэ таабайгаа баһаһандань ехэ эшхэбтэр болошожо, энээнһээ хойшо столдо һуулгажа эдеэлүүлдэг, һайнаар ажалладаг болобод.

 

Баабай ба хүбүүд.

(Отец и сыновья)

Баабайнь хүбүүдэеэ эбтэй эетэй һуугты гэхэдэнь, тэдэнь хүрыень дуулабагүй. Тэрэ хүбүүдтээ харганайгаа асараад: “Хугалагты!”- гэбэ. Хэды дасин тулалдажа, хугалжа шадабагүй. Тиихэдэнь баабайнь харганайгаа һалгаагаад, нэжээдээр силгааһыень хугалагты гэбэ.Тэдэнь ехэ бэлэхэнээр нэжээдээр силгааһаяа хугалба. Баабайнь хэлэбэ: “Хэрбэеэ таанад эбтэй эетэй һуугаа болоболтнай, хэншье таниие диилэхэгүй, харин хүрэлдэжэ, ами амяараа байбалтнай- таниие хүн бүхэн бэлэхэнээр диилэхэ.

Бүхэли вениг хугалжа шадахагүй, харин нэжээдээр силгааһыень хуу хугалха.

Аляа хурьган-шонын олзо.

(Шаловливая овца-волку корысть)

Хонинууд модоной хажууда ябаба; хоёр хурьгад  һүрэгһөөнь таһараад гүйлдэшэбэ.

Үтэлһэн хониниинь хэлэбэ:

-Бү аляархалдагты, хурьгад, дэмээрэлдэжэ байһаар аюулда орохот.

Бургааһанай саана шоно байгаад хэлэбэ:

-Бү үнэшхэгты, хурьгад, энэ үтэлһэн хониндо; тэрэтнай үтэлшөөд, хүлнэйнгөө ябажа шадахаа болиходонь тандаа атаархана. Юундэ уйдажа ябахымта? Ехээр гүйлдэгты. Хурьгад шонын хүрыень дуулажа гүйлдэшэбэд, харин шононь баряад, тэдэниие алаба.

Аляа хурьган-шонын олзо.

 

Хаан ба самса.

( Царь и рубашка)

Нэгэ хаан ехэ үбшэн байба, тиигээд хэлэбэ: “Хэн намайе эмнээд һайн болгохоб, тэрээндэ үрөөл баялигаа үгэхэб”. Бүхы сэсэн хүнүүд сугларжа, хайшан гэжэ хаанаа эмнэхээ зугаалдаба. Нэгэшье хүн мэдэнэгүй. Ганса нэгэ сэсэн хүниинь эмнэжэ шадаха гэбэ.Тэрэ хэлэбэ: “Хэрбэеэ айдхатай жаргалтай хүниие олоод, самсыень тэрээнһээ тайлажа, хаанда үмэдхүүлбэл һайн болошохо”. Хаан өөрынгөө гүрэн соо эгээ жаргалтай хүниие бэдэрхэ гэбэ, харин хаанай туһалагшань ехэ удаан жаргалтай хүниие бэдэрээд олобогүй. Бүхы юумэндэ налгай, гомдолгүй  гэжэ нэгэшье хүн  байбагүй. Хэн баян бэ, тэрэ үбшэн; хэн үбшэн бэшэб, тэрэ үгытэй; хэн үбшэн бэшэ, баян бэ, тэрэнэй һамганиинь муу, харин үсибүүдтэй хүнүүдэй, үсибүүдынь муу; хуу барандаа аргавэй гомдолтой  байба.Нэгэтэ үдэшэлэн орой хаанай хүбүүн нэгэ гэрэй хажууда ябатарань, гэр сооһоо хүнэй хэлэхыень дуулаба: “Ай, бурхамни даа, ажалаа зада хээд, садатараа эдеэлээд унтахал даа; ондоо үшөө юун хэрэгтэйб даа?”. Хаанай хүбүүн айдхатай хүсёод лэ, тэрэ хүнэй самса тайлаажа абаха, тэрээндэ дуран соонь мүнгэ үгэхэ, харин самсыень хаанда абаашаха гэбэ. Хаанай туһалагша эгээ жаргалтай хүндэ ерээд, самсыень тайлаха гэһэниинь; жаргалтай хүниинь айдхатай үгытэй, харин тэрээнэй  бэедэнь самсашье үвэй байба.

Шан.

(Награда)

Эрэ хүн үнэтэй шулуу олоод, хаанда абаашаба. Ордон соонь ерээд хаанай барлагуудһаа һураба: хайшан гэжэ хаантай уулзахаяа. Нэгэ хаанай барлаг һураба: хаанаар яаха юм ши. Эрэ хүн хөөрэбэ. Барлагань хэлэбэ:

— Зай, би хаанда хэлэхэб, харин ши намда хаанда абаашажа ябаһан юумэнэйнгөө үрөөлыень үгэхэш. Хэрбэеэ үгэдөө хүрөөгүй болоболыш, хаанда оруулхагүйб. Эрэ хүн үгөө үгэбэ, барлагань хаандаа хэлэбэ. Хааниинь шулуу абаад хэлэбэ:

— Шамда ямар шан үгэхэбиб?

Эрэ хүн хэлэбэ:

— Намда табин гүрэмэл ташуур үгэ, ондоо шан хэрэггүй. Намда шинии барлагтай хэлсээн байгаа,абаһан шан үрөөлөөрнь хубааха. Тиигээ хадаа намда хорин табыень, тэрээндэ хорин табыень үгэхэт.

Баргажанай аймагай Уланай дунда һургуули

Ехэ баабай  ба аша хүбүүн.

         Ехэ баабайн ехээр хүгшэрбэ. Хүлнүүдынь ябахааш болёо, нюднүүдынь хархааш болёо, шэхэниин ойлгхоош болёо, шүднүүдш үгэй байгаа. Эдеэлжайхадан, эдеэниин аман сооһаан гэдэргээ гардаг байгаа. Хүбүүн биргэн хоёрынь тэрнээ остоолдо һуулгхаа болёод, пеэшиин саатээ эдеэлүүлдэг болоо. Нэгтэ тагша соо эдеэень асарба. Теэд ехэ баабайн аягаа бишаа бэедээ ойро болгожайхадаа, унагаагаад, баллажархиба. Теэд биргэниин гэр соохи юумэймнай хуу һандаажа, баллажа байнаш гэжэ хараар шэрээр табяад, эндаан хойшо шамай тэбшэ соо эдеэлүүлдэг болохоб гэбэ. Ехэ баабайн һанааяа алдаад, юуш хэлээгой һууба. Нэгтэ хүгшэниин һамгатяа гэртээ һуужайхадаа – оёор дээрээ модоор наадча юумэй хэжайгаан хүбүүеэ хараба.  “Юу хэжайнаш, Миша?” – гэжэ баабайн һураба. “Баабай, бишнии тандаа тэбшэ хэжайнам. Эжытгоор хүгшэрхэдэтнай танаа энэ  тэбшэ соогаан эдеэлүүлдэг болохоб”- гэбэ Миша.

Хүгшэн һамган хоёр бэе бэеэ хараад бархиралдаба.Ехэ баабайяа гасаархаандаа эштүүниин хүрбэ; энэйнаан хойшо ехэ баабайяа остоолдоо һуулгажа, тэрэнээ адуулдаг болоо.

Тоомгой хонин- шонойн хүнүүн.

          Хонид ой соогуур яабжа ябаа; хоёр хурьгадынь һүрэгаанаа гүйжэ аллиба.

Тиихлаарн хонин ииш хэлбэ:

— Тоомоо бү тарагты, хургадни, тоомоо  таржайһар тодхорто тутахат.

Бургааһань саатээ байжайгаан шоно ииш хэлбэ:

— Хүгшэраан  энэ хониндо бү үнээдхэгты; тэрэтнай үтлөөд, хүлнүүдынь ябхаа болёо, атаархаандаа тииж хэлнэ.  Уйдчайгаагой, гүйжайгты.

Хурьгад шонойе шагнаад, гүйлдчэ аллиба. Шоно тэдэйшэ байраад, тадтаба.

Хаан ба урбаахи.

    Нэгэ эбшэн хаан ииш хэлбэ: «Намай аргалаан хүндэ хахад зөөриеэ үхэб.» Тиихлаарн бүхии сэсэн зон сугларжа яажа хааниие аргалхамнайб гэжэ хэлсэбэ. Хэнш юуш хэхээ мэдэбэгүй. Гансал нэгэ сэсэн хүн хашин гээд хааниие аргалхаб гэжэ хэлэбэ. «Нэгэ ехэ яргалтай хү олоод, тэрнэй урбаахиин хаанда үмдүүлээ хада,  тэрэ эдгэхэ» — гэбэ тэрэ сэсэн.

Теэд тэрэ яргалтай хүн хаанаш олдобогүй. Дүүрс һанаатай ёдогорш хүн олдобогой. Баян байгаадаа — эбшэн; элүүр энхэнүүдынь  — үгэйтэй, элүүр энхэ, баян зонойнь – һамгадынь биргой, нэгэ зариманайнь сурбашиинь тиимэшэг, бүхии зон аль нэгиимдэ гомдожо голхорхожо байна.  Нэгтэ үдчэ оройшог хаани хүбүүн нэг гэрэй хажуугаар яабжайхадань,  юумэ дуулдаба —  хэм даа ииш хэлжайгаа: “Ай бурхан даа, сатараа   хүдлөөб, бамбайс эдеэлээб, теэд унтхаа хэбтхэмни; намда үшөө юун хэрэгтэйб даа?” Хаани хүбүүн ехээр баярлаад, энэ хүнэй урбаахиинь абаад, хүдэ мүнгэ ирнаам, тэдыень үгөөд, урбаахиинь хаанда абаадча үхэ гэбэ. Эльгээгдаан хүнүүдынь яргалтай хүндэ ерээд, урбаахиинь тайлха һанаатай байба; харин яргалтай хүниинь муухай ехэ үгэйтэйдээ, урбаахиш үгэй байгаа.

Баабай ба хүбүүдынь

      Баабайнь хүбүүдтээ иигэжэ захирал үгэhэн байна: дундаа ходо эбтэй байгты, харин хүбүүдэнь баабайяа хүүр дулаагүй. Тиихэдэнь баабайнь хамуур асаруулаад, хэлэбэ:

— хухалагты.

Хүдииш оролдобол, хухалжа шадаагүй. Тиихэдэнь баабайнь нэжээдээр бургааhадынь хухалагты гэбэ.  Тэдэнь бургааhа түргөөр хухалба.

Баабайнь  хэлэбэ: энээндэл адли, хэрбээ дундаа эбтэй байгаадатнай, таниие хэншье булихагүй, харин дундаа эбгүй байгаадатнай, таниие нэжээдээр хүн бүхэн илаха.

      Хамуур хухалжа шадахагүйт, харин нэжээд бургааhад байбал, хуу хухалхаар.

Шагнал

Нэгэ аханд хүн үнтэй шулуу олоод, тэрэнээ хаанда абаадаба. Ордондо ерээд, хаанай барлагуудаан  hураба: хашан гээд хааниие золгохоб? Нэгэ хаанай барлагань hураба: “ Юундэ тэрээндэ хаан хэрэгтэйб?”  Аханд хүн хэлжэ үгэбэ. Барлаг хэлэбэ:

— Заа, би хаанда хэлэхэб, харин тиихэдэм  ши намда хаанай үгэhэн шагнал сооhоо хахадынь намда үхэш. Хэрбээ үгөөгойдэш,  би шамайе хаанда оруулхойб.

Аханд хүн үгөө үгэбэ, барлаг хаанда хэлэбэ. Хаан тэрэ шулууень хараад hураба:

— Ямар шагнал шамда үхэмниб?

Аханд хүн  хэлэбэ:

— Намда табин  ташуур  үгыш, ондоо шагнал хэрэггүй. Юундэб гэхэдэ,  намда шинии барлагтай шагналаа  дундаа хубааха гэжэ зугаа байhан байгаа.  Тиихэдээ намда хорин табан, тэрээндэ — хорин табан  ташуур   үхэш.

Хаан неэгээд, барлагаа үлдөө, харин аханд хүндэ  мянган солхооб үгөөл.

 

Буряад Уласай Үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернат

Түнхэнэй нютаг хэлэн дээрэ

 Хүбүүд ба эсэгэ

            Эсэгэ хүбүүдтэй hайнаар хүрэлдэнгээр hуухыень хэлээ, тиихэдэнь тэдэниинь хүүрынь дууланагүй. Веник асархыень заража дугараа:

«Хухалтиишь»

Хэдыш тэдэ хүгэлсөөд хугалжа шадаагай. Тиихэдэнь эсэгэнь венигээ таhалжа нэгэ нэгээр эмдэгты гэжэ зааба.

Тиихэдэнь тэдэниинь түргөөр эмдэтёо.

Эсэгэнь хэлэбэ:

«Тимөө-тимэ таанар: барандаа хүгэлсэн хүрэлдэнгээгээр hуубал, тааниие хэншье диилэжэ шадахагүй, хара беэе хараад, гансаараа ябабал хэншье диилэхэ шадалтай».

 

Аляа хонин шонодо олзо

 

Модон соо хонид ябажа ябатараа хоёрынь гээгдэшэбэ.

Хониниинь хэлэбэ:

— хурьгаднии ехээр бү аашалагты, муу юумэн болохо.

Шоно бургааhанай саана байшоод шагнажа байба.

— энэ тебеэдэ ехээр бү үнэшхэгты, тэрэнэйнгэтнай хүлниинь ехээр үбдэжэ эхилшэхэдэнь манда завидовална.

Бидэ юундэ hанаа зобожо байхабди.

Гиие түргөөр.

Шонын хүүр хурьгад дуулажа ехээр гүйлдэжэ ороходонь, тэрэнь тэдэнээ барижа эдитёo.

 

 

Хаан самса

 

Нэгэ хаан ехээр үбдэхэдөө иигэжэ хэлэбэ: «Намайе эмнэһэн хүндэ би үрөөлэ газараа үхэб». Тигээд бүхы наhатай таабайнаар сугларжа хаанаа хайшан гэжэ эмнэхэеэ толгойгоо hабардаба. Хэншье мэдээгээ. Ганса нэгэ таабайниинь хаание hайн болгоохо арга бии гэжэ дуугараба. Тэрэнь иигэжэ хэлэбэ: хүхижэ гэшхэлhэн хүниие оложо тэрэнэй самса абаад, хаанда үмдхүүлжэ хаяа hаа тэрэн hайн болохо. Тиигээд бүхы газар дайдаар жаргалтай хүниие бэдэрхээ ошобод, яба ябаhаар нэгэш тиимэ хүн олдоогай. Зариманиинь баяншье hаа — үбдэнэ, hайн байгаад — үгытэй, зариманиинь баяншье hайншье байжа, но hамганиинь үбдэдэг, үхибүүдынь муухайнууд. Нэгэ үдэшэлэн хаанай хүбүүн ябажа ябатараа, зугаа дуулаба «Ажалла хээд, налайсараа эдеэлээд, унтахаяа хэбтэхэм, үшөө юун хэрэгтэембөө?». Тэнчаа байhан хүнhөө самсыень абаад, хэды мүнгэ эрэхэб үгөөд, эсэгэдэм абаашажа үмэдхүүлэгты, — гэжэ зараба. Барлагуудай ошоходо, тэрэ хүн ехэ үгытэй байгаа, самсашье үгы те байба.

 

Шан

Эрэ хүн ехэ үнтэй шулуу оложо хаанда абаашаба. Замок ерэжэ, хайшан гэжэ хаанда орохоё һураба.

Барлагань һураба, ши хаанда юу хэхэеэ орохомши? Эрэ хүн хөөрэжэ үгэбэ. Барлаг хэлэбэ:

— Зай би хаанда хэлэхэб, ши тиибэл намда хаанай үгэһыень үрөөлынь намда үгэхэш. Үгөөгүй һаа, би хаанда оруулкайб.

Эрэ хүн үгөө үгэбэ, барлаг хаанда хэлэбэ. Хаан шулууень абажа хэлэбэ:

— Шамда ямар шан барюулхабииб?

Эрэ хүн хэлэбэ:

— Намда табин ташуур үгыш, бэшэ юумэн хэрэггүй. Те шинии барлагтай нэгэ хэлсээ бии, шинии үгэһэн юумэнэй үрөөлыень тэрээндэ үгэхэб. Хорин табыень тэрээндэ үгэхэб, нүгөөдынь би абахаб.

Хаан иляхатан барлагаа хөөжэ гаргаад, эрэ хүндэ мянган солхооб үгөө.

Таабай аша хүбүүн хоёр

Таабай ехэ үтэлөө. Шүдэ үгы, нюдэнь һохор, шэхэнь ушхаамба. Эдеэлхэдэнь аманһаань хойшоо гарадаг. Хүбүүн бэри хоёрынь тэрэнээ шэрээдэ һуулгангүй, пеэшэнэй саана эдеэллэдэг болоо. Табаг соо обед үгэхэдэнь, тэрэнь сааша болгоноб гэжэ hанаад, унгаажа, эмдэтё. Бэрэнь тэрэнэй ехээр хараажа, бүхы юумэемнай унгаажа, эмдэжэ байнаш гэжэ зэмэлбэ. Энээнһээ сааша шамда обед таз соо  үхэб. Таабай гүнзэгыгөөр амилан юушье хэлэбэгүй. Эрэ һамаган хоёр гэртэй һуужа, хүбүүниинь модооро наадажа нэгэ юумэ дэрэ дээрэһэн табина. Эсэгэнь һураба: «Ши, Миша, юун хэнэш?» Мишань хэлэбэ: «Би энэ тааз хэнэб. Танай үтэлөөд байхадатнай, энээнһээ эдэрлэхэб».

Эрэ һамган хоёр урда урдаһаа хараад, ехээр басирба. Таабайгаа иигэжэ багаһанаа ехээр эшэжэ, саашань тэрэнээ шэрээдэ һуулгажа хойноһоонь харадаг болобо.

 

Бэшүүрэй  аймагай Харланай үхибүүдэй бүлэг

Үвгэжѳѳл ба ач хүвүүн

       Нэг Yвгэжѳѳл хYн ех Yндэр нас наслаад, нюд сохор, чэх хатууты, нэгэч шYдгYй болоод, арай чамай хYлѳѳ чэрж явадаг байв. Эдицэн емэнч гэдэргээ гулдирж гарчадаг байгаа. Тэгэхэдэнь, хYвYYн бэр хоёронь тэрээнээ столы хажууд суулгахы болёод, пеэчэны цаан хооллуулдаг болоо. Нэгэт шаазан таваг цоо хоолынь хиигээд аваачаж Yгэхэдэнь, тэрэнь тэр аягаа цаашань болгоох гэцээр байтараа, тэрээнээ унагаагаад бисэлчоо.  БYхы гэры ем салгааж, сандаргаж, аяг таваг бис няс унагааж байцан чамд, энээнээс хойш гахайн эдюур цоо эдегыч хииж Yгэхэв гэж бэрынгээ ганирхадань, Yвгэжѳѳл санаа алдаадал юуч гээгYй. Нэг дахин Yвгэн самган хоёры харахадань, шал дээр наасжайсан хYвYYннь зомгоолоор юучэвдээ зохёож байв.

— Миша, чи юу хиижгаахэнч? – гэж эцэгынгээ асуухадань, Миша:

— Аваа, би эдюур хиижээнэв. Эжии та хоёры хYгшэрцэн хойнтной таанадыгаа энэ эдюурээсээ эдеэлYYлхэв — гээ.

Үвгэн самган хоёр бэе бэеныгээ урдаас хараад, Yвгэны гасаалж байцаныгаа ойлгоод, эчэдцэнь хYрѳѳд, гашуудалд абтаа бэлэй.  Тэр гэцэнээс хойш тэдэнэр Yвгэжѳѳлѳѳ ѳѳцэнтыгѳѳ хамт столы хажууд суулгадаг, сайн харуус хиидэг болоо ем.

 

Эцэг ба хүвүүдэнь

(Басни)

       Эцэгынгээ хYвYYдтээ цуг хамт эвты номты байгты гэхэдэнь, тэдэннь тэр хэлцэн Yгынь тоодоггYй байгаа. Нэгэт эцэгэнь харганаа ацараад:

— Энээн хугалж салгаагты! — гээ.

ХYвYYд хэды удаан носолдоочвол тэрээнынь хугалж чадавгYй. Тэгэхэдэнь эцэгэнь тэр харганаагаа задалаад нэг нэг шэлвээрэнь хугалагты гээ.

Тэдэннь тэр шэлвэнYYдынь бэлхэнээр хугалаад хаяв.

— ХYвYYдэм! Таанарам эгээл эн харганаа шэнгь байнат. Таанады ѳѳцэн хоорондоо эвты номты, цуг хамт байгаахнайтнай, таанады ямарч дайсан булиж чадкYй; бэе бэентыгээ хэрэлдээд, эвээ тасараад байвалтнай, таанады ямарч хYн булайл хYнгэхэнѳѳр салгааж чадах шуу – гэж эцэгэнь хYвYYдтээ сургаал заагаа ем.

       Харганаа салгаакYйч, харь нэг нэг шэлвээрэнь бултынь хугалхач.

Тоомоо тасарцан хонь – чонын хүнэс

        Ойн хажуугаар сYрэг хонь бэлчэж яваа. Хоёр хурганы наадандаа автаад, сYрэгѳѳсѳѳ тасараад хажуу тышээ зайлж гYйхэдэнь, нэг хYгшэн хонь:

— Хурганууд! БYY шалигты! Гай тодхорт оротороо шалихадаа болохот! – гээ.

Харь нэг сѳѳг бургаасны цаан нюгдаад байж байсан чоно:

— Хурганууд! Тэр хYгшэрж утэлцэн хоньны Yгынь бYY чагнагты. Θѳрынгѳѳ хYгшэрцэн дээрээс, хYлѳѳ арай чамай чэрээд яважайсан хадаа таанарт атаархан хорхойтож байн шуу. Юугээ гэж миин байх гээ хэнт? Цастараа наасагты, харайгты, Yсэрэгты – гэхэдэнь, хурганууд чонын Yгэнд ороод, цаашаа гYйгѳѳд, тэрээндээ баригдаад бажуулгаа.

         Тоомоо тасарцан хонь – чонын хүнэс.

 

Хаан ба цамц

(Онтохон)

      Нэгэт нэг хаан хYн хYндѳѳр Yвчилѳѳд:

— Намайг эмчэлж чадцан хYнд ѳѳрынгѳѳ гYрэны хагадынь Yгэхэв – гэхэдэнь, бYхы цэцэн даяанч хYнYYд цуглараад, хайшангаад хааны эмчилхэв гэж бодомжолд абтаад, хэнэнч хайшангах яахыгаа мэдкYй байв. Нэгэл даяанч хYн хааны эмчэлж болох гээ. Тэрэны бодолоор хад нэг ех жаргалты хYны олоод, тэрээны цамцынь аваад хаан эцэгтэ YмэдхYYлээхнэй, хаан гэмгYй болоод, эдигэх гээ. Тэр жаргалты хYны олоод ерэгты гэж хааны захирхадань, хаа хаанагYй бYхы ѳѳрынгѳѳ орон нютагаараа харайлгалцаж явацан алватаннь тым хYны олж чадавгYй. Санаа дYYрэн нэгэч хYн Yгы хэвэрты: баянхнай — Yвчин; элYYр энхэч, баянч байгаад, самган мууты юу аль хэшхэл сургаалгYй YрвYYеты; бултадаал нэг емэндэл гомдож, гэмэрж байв. Нэг орой Yдэш хааны хYвYYн нэг муу хар гэры хажуугаар гарж яватараа, хэнычэвдээ:

— Ай, бурхаан, сайхан ажал хиигээв, цастараа эдеэлээв, энгээд лэ унтаахайнгаа орондо очохом; Yшѳѳ намд юу хэрэгтывдээ? – гэж хэлэхынь дуулаад, ехээр баярлаад, тэр хYндэ дураарнь алта мYнгэ Yгѳѳд, цамцынь тайлаад хаанда аваад ерэхынь захираа. Явуулцан хYнYYдынь тэр жаргалты хYндэ ерээд цамцынь тайлж авах гэхэдэнь, тэр жаргалтыгынь Yгыты гээчэнь: Yмсэх цамцачгүй байгаа.

 

Шагналт

 

Нэг хYн ех Yнты цэнты чулуу олоод, тэрээнээ хаанда Yгэх санааты хааны ордон руу ерээд, алватан зоноос хайшангаад хаанты уулзах гээчэвиив гэж асуувхач.

Хааны нэг алватаны ерэцэн хэрэгынь тэр хYнѳѳс сурахадань, тэрэнь хуу хѳѳрѳѳд Yгэв. Тэгэхэдэнь тэр алватан:

— Ех сайн, би чинии хэрэгы хаанда дуулгахав, харь, чи, хааны чамд Yгэцэн зѳѳрёосонь хагадынь намд Yгэхэв гэж тангаригаа Yгэ. АльгYйхнэй би чамайг хаанты уулзуулкуйв – гээ.

Тэр хYны тангариг Yгэсэнынь сYYлд, алватан тэрээн тухай хаанда дуулгаа. Хаан тэр чулуугынь аваад:

— Энээныгээ тYлѳѳ ямар шагналт авах санааты байнач? – гэж асуухадань, тэрэнь:

— Намайг тавь дахин ташуурдаарагты. Ондоо шагналт намд хэрэгкYй. Харин танай нэг алватанты авацан шагналтаа хагадаарань хуваасалдах гэж хэлцээтыхэндь. Тэгэсэн дээрээсээ намайг хорин тав дахин ташуурдаад, нYгѳѳ хорин тавынь тээрээндэ Yгѳѳрэгты – гэхэдэнь, хаан ехээр хYхёод, тэр хYндэ мянган тYхэриг Yгѳѳд, Yнѳѳхь хомхой ховдог алватанаа цывгYй намнаа ем.

Захааминай аймагай Нэмэлтэ һуралсалай түб

    Эсэгэ  ба хүбүүд

(Басни)

Эсэгэнь  хүбүүдтээ  өөд  хоорондоо   эбтэй  һуухыень  захирба.Тэрэ  харганай  асаруулаад ,   «Хухалагты !»-гэжэ  хэлэбэ.Тэдэ  хүбүүдынь  хэдэ дахин  тулалдаад,хухалжа  шадабагүй.Тиихэдэнь  эсэгэнь  харганай  задалаад,нэгэ  бургааһанаар  хухалхыень  захирба.

Тэдэнэр  бургааһануудые  нэжээдээр  хүнгэхэнөөр  хухалбад.Эсэгэнь  хэлэбэ:«Тиимэл даа,  таанад: хэрбээ,өөд   хоорондоо  эбтэй  ажаһуубал,таанадые  хэншье  диилэхэгүй,хэрбээ  хэрэлдэбэл,ами  аминдаа  ябабал_ямаршье  хүн  таанадые  хосороохо».

Харганай  хухалхагүйш,харин бургааһанаар  бултыень хухалхаш.

Тоомгүй  хонин- шонодо  ашаг  олзо

Yтэлһэн  хонин  хэлэбэ:- Хурьгад  ехээр  бү  аашалагты  аюул   болохоор  торохо.Тэрэ  гэһэмсээрэнь, шоно  бургааһанай  сана  байгаад  хэлэбэ:- Хурьгад, үтэлһэн энэ хониндо  бү  үнэшхэгты;тэрэ  ябажа  шадахагүй   хүл  үгы  аад  лэ, танда  хоролхоно  ха  юм.  Таанад  юундэ  уярнат? Ехээр   гүйлдэжэ  эхилэгты!  Хурьгад   шонын  үгые  дуулаад  гүйдэжэ  эхилбэ.Шоно  тэдэ тэнэг  хурьгадые  нэжээдээр  баряад  эдижэрхибэ.

Тоомгүй  хонин –шонодо ашаг  олзо.

Хаан ба самса.

Нэгэ  хаан  үбшэн  байгаад  иигэжэ  хэлэбэ: Хахад  хаан түрэеэ  үгэхэб,хэн  намайе  эмшэлээд  һайн  болхохоб.Хэншь  мэдэбэгүй, Нэгэл  ганса  сэсэн  хүн  хэлэбэ, хайшан  гээд  эмшэлхыень.Тэрэ  хэлэбэ: Хэрбээ   жаргалтай хүниие  олоод, самсыень  тайлаад, хаанда  үмэдхүүлбэл- хаан эдэгэхэ. Хаан  өөрынгөө  хаан  түрээр,  жаргалтай хүниие бэдэрүүлбэ. Хаанай   түшэмэлнүүд , хаанай түрээр  үни бэдэржэ,жаргалтай  хүниие олобогүй.Сэдьхэлэй һанаа дүүрэн, хэншье  үгы байба. Хэншьеб  баян, тиигээд үбшэн;  хэншьеб  элүүр  энхэ,тиигээд үгытэй; хэншьеб  элүүр  энхэ ба  баян,тиигээд  һамга  муутай; хэндэшьеб  даа  үхибүүдынь тоомгүй; булта  ямар  нэгэ  юумэндэщьеб даа  гомдолтой . Нэгэ дахин  орой, хаанай  хүбүүн  гэрэй хажуугаар  ябажа  ябаад,шагнаба- хэншьеб даа  хэлэнэ:« Ажалаа  дүүргээб,садатараа  эдеэлээб,мүнөө унтахамни-ондоо  юун  намда хэрэгтэйб?» Хаанай хүбүүн  ехээр баярлаба,энэ хүнһөө  самсыень  тайлаха  гэжэ  захирба.Тайлаһанай  түлөө  мүнгэ үгэхэ,самсыень хаанда  абаашажа  үмэдхүүлхэ –гэжэ хэлэбэ.Хаанай  түшэмэлнүүд    жаргалтай  хүндэ  ерээд, самсыень  тайлаха  гэбэ; теэд  жаргалтай хүн яһала үгытэй,самсашье үгы  байба.

 

Шагнал

Нэгэ  эрэ  үнэтэй  шулуу  олоод, хаанда  абаашаба.Ордондонь  ерээд,хаанай зарасануудһаа  иигэжэ  һураба:«Хайшан  гэжэ  хааниие   харахабиб?».

Нэгэ  хаанай  зараса  һураба: «Танда   хаан  юундэ хэрэгтэйб?»Тиихэдэнь тэрэ  эрэ  хөөрэбэ.Зараса  хэлэнэ: -« Зай,  һайн  даа,би  хаанда  хэлэхэб,тиигээд  намда  хаанай үгэһэн  хахад   зөөрииень  үгэхэш,хэрбээ  үгэеэ   үгөөгүй  һааш,хаанда  оруулхагүйб. Тэрэ  эрэ үгэеэ  үгэбэ,зараса  хаанда  дуулгаба.Хаан  шулууень  абаад,тэрээндэ   хэлэнэ:« Ямар  шагнал  шамда  хэрэгтэйб? Тэрэ  эрэмнэй  хэлэнэ: «Намайе  таби  дахин  ташуурда, ондоо  шагнал  хэрэггүй. Оройдоол, намда  шинии  зарасатай  хэлсээн  байгаа, шагналаа хахадаар   хубааха .Намда  хорин  табые  ба  тэрээндэ хорин  табые.»Хаан  энеэбхилбэ, зарасаяа  намнаба, эрэдэ  мянган  түхэриг  үгэбэ.

Таабай   ба  аша хүбүүн

(Басни)

Таабай  ехээр   хүгшэрбэ.  Хүлнүүдынь  ябанагүй, нюдэнь  харанагүй, шэхэнь  дууланагүй,шүдэнүүдниньшьегүй. Эдеэлхэдэнь   аманһаань   эдихэ  юумэниинь   гэдэргээ гарана. Хүбүүн ба бэринь   столдо   һуулгахаяа   болибо,пеэшэнээ   сана  эдеэлүүлхэ  болобо.Нэгэ  дахин  аяга  соо  эдеэ  асарба.Тэрэ  аягаа  хүдэлгөөд ,  унагаажа  эмдэбэ. Бэринь  үбгэжөөлые  хараажа   захалба,юундэб  гэхэдэ, гэр  соонь  муудуулна,аяга  эбдэнэ.Дахин  үбгэжөөлэй  эдеэлхэдэ ,гахайн эдюур  соо  хэжэ  үгэхэб — гэжэ  хэлэбэ.Yбгэжөөл  ганса  һанаагаа  алдаад, юушье  дуугарбагүй.Нэгэтэ  үбгэн  һамган  хоер  гэртээ  һууба, харан  гэхэдэнь- хүбүүниинь  оеор  дээрэ,заахан    хабтагайнуудаар  наадажа-юушьеб  барижа  байба.Абань  һураба:«Миша,ши юу  хэнэш?  Миша  харюусаба:  «Энэ би,аба  гахайн  эдюур  хэнэб .Та  эжытэй   хугшэрхэт,би таанадые   энэ гахайн  эдюурһээ эдеэлүүлхэб.»

Yбгэн  һамган  хоер бэе  бэеэ   хараад ,бархирбад.Тэдээндэ   эшхэбтэр  болобо,юундэб  гэхэдэ  тэдэ  үбгэжөөлөө баһажа байһан  байгаа.Тэрэ  гэһэнһээ  хойшо  үбгэжөөлөө  столдоо   һуулгаха,хойноһоонь   хараха болобо.

Зэдын аймагай Гэгээтэйн дунда һургуули

Ав ба тэрны хүвүүд

Нэгэт авань хүвүүдтээ хоорондоо эвтэй суухынь захирав, теэд тэдэнь үгынь дуулаагүй. Ав харганаа асаруулаад хэлэв:“Хугалахты!”

Хэдыч ехээр оролдооч бол, хүвүүдынь хугалж чадавгүй.  Тиигээд авань тэр харганаагаа задалаад, нэг нэгээр хугалхынь үгэв. Хүвүүд тэр бургааснууды  хүнгэхэнөөр хугальчалай.

Авань хэлэв: “Хэрвээ эвтэй эетэй суугаа бол, таанад хэндэч дылдэхэгүйт, харин хэрэлдэж эвээ тасараа бол – таанары ямарч юум бэлэхэнээр салгаах”.

Эвтэй шаазгай луу барих.

Раднаева Сарюна, 7 ангиин һурагша.

 

Аяг муутай хонь – чонын хүнэс.

Хониды ар модны дор бэльчэж байхад, хоёр хуригдынь сүрэгөөсөө тасарлай. Хүгшэн хонь хэлэв:Хуригад, аягалсаар байтараа муу юумэ руу орохот, хүрөө болог!

Чон бургаасны саан байтраа хэлэв:Зүнэгэлсэн хонинд бү үнэншөөрэйхты, тэрэтнай хүгшэрөөд, хүлынь явхы болёод, таанарт атаархана. Таанар юунээс айгаавт, гүйж, харайж байгаат.

Хуригад чонын үгэнд орож, саашаа гүйчэлэй. Тиихэдэнь чон тэдны бариж эдилэй.

Чонын үг чагнахаараа авын үг чаган.

Пагбаева Настя, 8 ангиин һурагша.

 

Хаан ба цамц

(онтох)

Нэг хаан ехээр үвсөөд хэлэв: “Хэн намай эдигээж чаднав, тэрээнд хагад баялигаа үгэхэв”. Тиигээд бүхы байсан ухаатайчуул сугларж, яаж хааныгаа эмчэлх тухай хэлсэв. Теэд нэгэч хүн мэдэвгүй. Гансал нэг ухаатай  хүн хаанда жаргалтай хүны цамц үмэдхүүлээ бол, хаан эдигэх гэж хэлэв.  Хаан өөрынгөө ороноор жаргалтай хүны бэдэрхыень сайдуудыгаа эльгээв. Хааны сайдууд бүхы ороноор нэгэч жаргалтай хүны оловгүй. Баян хүн бол, үбчин; элүүр бол, үгытэй; баян, элүүр энх бол, ахайнь муу зантай, зариманмуу хүүгэдтэй; булт алич юумэнд гомдолтой байв. Оройхон хааны хүвүүн нэг заахан гэры захуур гэшкэлж явтараа чагнаархав: “ Зай, мүнөөдэр сайн ажиллаав, цастараа эдеэлээв, иигээд унтах байн даа. Надда үшөө юу хэрэгтэйв даа?” Одооч жаргалтай хүны олоов гэж хааны хүвүүн ехээр баярлаад, хэды мүнг чамад хэрэгтэйв, тэдыгы үгэхэв гэж хэлээд,   тэр хүны цамц тайлахынь захираад, хаанд аваачуулх гэв. Хааны сайдууд ерэж, цамцынь тайлах гэхэдэнь, тэрэнь бэендээ үмэсэх цамцгүй, үгытэй хүн байчоо.

Лайдапова Снежана, 8 ангиин һурагша.

Шан

Нэг үвгэн цэнтэй чулуу олоод, хаанда аваачив. Ордонд ерээд, хааны зараснуудаас яагаад хаантай уулзахыгаа асуув. Нэг зарас асуув: Чамад юундэ хаан хэрэгтэй болоов?

Үвгэн байсныгаа зугаалав. Зарас хэлэв: Зай, би хаанда хэлэхэв, харин чи надда хааны үгэсэнөөс хагадынь үгэхэч. Хэрвээ үгэх дурагүй байвалч, чамай хаанда оруулаккүйв.

Үвгэн найдуулав, зарас хаанда дуулгав. Хаан цэнтэй чулуу баряад асуув:Үвгэн, чамад ямар шан хэрэгтэйв?

Үвгэн хэлэв:Надда тавин ташуур үгэхты, ондоо юуч хэрэггүй. Таны зарастай хэлцээтэйв: авсан шангаа дундуурнь хувааж авах гэж. Тэрэндэ хорин тав, надда хорин тав.

Хаан энеэгээд, зарасыгаа намначалай, харин үвгэнд мянган түхэриг үгөө сэн.

Цырендашиева Альбина, 8 ангиин һурагша.

Хүгшэн үвгөө ач хоёр

Үвгөө ехээр хүгшэрв. Хүлэнь гэшкэлэккүй, нюдэнь хараккүй, чихэнь дуулаккүй, шүдэгүй байгаа. Эдисэн юумэнь гэдэргээ гоожидог болонхой. Хүвүүн бэрь хоёрынь зэвүүсэж столдо суулгахы болёод, пеэчэны хойн эдеэгынь үгэдэг болов. Нэгэт бэринь үдын хоол аяганд хиигээд аваачив. Үвгөө аягынь унагаагаад тэсэльчив. Бэринь үвгөөгы гэры юум эвдэнэч, аяг таваг тэсэлчэч гэж байж хараагаад, энэнээс хойш модон тэбчинд эдеэ эдихэч гэв.

Нэгэт ахай үвгэн хоёр сууж байтараа харав – хүвүүнынь модоор нэг юум дархалан. Авань асуув: “Миша, юу сииж суунач?” Миша харюусав: “Аваа, битнай модон тэбч сииж байнав. Эжи та хоёры хүгшэрхэд эн  тэбчинд  эдеэлүүлхэв”.

Ахай үвгэн хоёр бэй бэеыгээ хараад орилчолой. Үвгөөгыгөө басаж, муугаар аваад байсандаа тэдэндэ ехэч эчхэвтэр байв; тэрээнээс хойш үвгөөгыгөө столдоо суулгаж, сайнаар аваад байдаг болоо сэн.

Зэдын аймагай Доодо—Бургалтайн дунда һургуули

Ава ба хүвүүд

Авань хүвүүдтээ эбтэй байгты гэжэ хэлидэг вайгаа. Хүвүүдынь үгынь нэгэч дуулдаггүй сэн. Нэгэ дахин авань харганаа ацаруулаад хэлеэ: “Хугалагты!”

Хүвүүдынь хугальжа ядаад чадаагүй. Тыхэдэнь авань харганаагаа задалаад, нэгэ нэгэ модоорнь хугулагты гээ.

Тэдэнь амарханаар хугальжшоо.

Тыхэдэнь авань хэлеэ: “Таанарч волсон энэ харганаа шэньгит: эбтэй байгаавалтнай, нэгэч хүн таанары дылэхкүй. Харин ходо хэрэлдэжэ байгаавалтнай, ганц ганцаараа яваавалтнай – ямарч хүн таанары дылэхэ”.

Уймар хонь – чонын зугаа наадан

Хонинууд арын захуур явжаваснаа, хоер хурьгань сүрэгөөсөө холодочоо.

Хүгшэн хонинь хэлеэ:

• Бү уймарлагты, үнгэрхэтнай вайна.

Тыхэлээрнь чоно бургаасны цаанаас хэлеэ:

• Хурьганууд, хүгшэн хонид бү үнэншэгты. Тэрэтнай хүгшэрчөөд, хүлынь холо яважа чадахагүйдөө таанарта хоролхожойно. Юундэ муудачообта? Чангаар гүйгты!

Хурьганууд чонын үгынь дуулаад, айдастай ехээр гүйжэ харайсаар вайтараа, чонын аманд ороо.

Хаан ба цамца

Нэг хаан үвчэн вайгаад хэлеэ:: “Хэн намай эмчэлнэв, тэрээндэ зөөриингөө хагадынь үхэв”.

Мэдэльчэд цуглараад, бодожо бодожо, нэгэнч хүн хайшан гээд хааны эмчэлхые мэдээгүй. Хааны эмчэльжэ болох вайна гэж нэгэл хүн хэлеэ: “Нэг жаргалтай хүнөөс цамцынь тайлаад, хаанда үмэдхүүлээвэл – тэрэ эдьгэхэ.” Хаан жаргалтай хүниие бэдэрхынь хүнүүдээ эльдеэгээ. Тэдэнь бэдэрээ — олоогүй.

Санаа сэдьхэл дүүрэн хүн үгы вайчоо. Заримань баян болоод – үвчэн; нүгөө заримань элүүр вайгаад – үгытэй; үшөө заримань баянч, элүүрч вайгаад, ахайнь муу гү дээ, али хүүхэдынь муу. Бултандань нэгэл ем дутасан вайгаа.

Нэг оройхон хааны хүвүүны нэг гэры захуур үнгэрч явхадань, тэрэны чэхэнд дуулдаа: “Зээ, болоол доо! Эцэтэрээ ажаллаав, цастараа эдеэлээв, амарч унтах вайн даа! Үшөө юу намад хэрэгтэйб дээ?”

Хааны хүвүүн айдастай хөөрөөд: “Энэ хүнөөс цамцынь тайлаад, авадам аваачаж үгэгты. Хэды мүнгэ эрэнэв, хуу үгөөрэйгты!” – гээ.

Эльчэнэрынь жаргалтай хүндэ ерээд, цамцынь тайлах гэхэдэнь, тэрээндэ тайлах цамцач үгы вайгаа. Тыгэтэрээ тэрэ хүн үгытэй вайчоо.

Шагнал

Нэг үвгэн үнэтэй олоод, хаанда аввчахы очоо. Хааны ордондо ерээд, яаажа хаантай уулзахавив гэж барлагуудаасань асуугаа.

• Хаанаар яаха гээхэ хүмчи? – гэж нэг хааны барлаг асуугаа.

Тэрэ хүмнай хуу хамагаа хэлиж үгөө.  Тэрэнь урдаасань: “Зээ,  би хаанда хэлюужэв. Тыгээвэл хаан чамад юу үгэнэв, тэрэнынь хагадынь намад үхэч. Үгычвэл,би чамай оруулкүйв. Үгөө үгэ.”

Үвгэн үгөө үгөөл, тэрэ барлагынь хаанда тэрэны оруулаа.

Хаан чулуугын аваад асуугаа: “Зээ, үвгэн, чамад юу хэрэгтэйв?”

Үвгэн: “Намай 50 дахин шабхуурдаарай, ондоо юуч хэрэггүй. Танай барлагтай ганцал хэлцээтэй хүм – шагналаа хуваацалдах гэж. Намад – 25 шабхуур, тэрээндэ – 25.” – гээ сэн.

Хаан ехээр энеэгээд, тэрэ барлагаа сэегүй намнаа. Харин үвгэндэ минган цүлкөөв үгөө.

Үвгөө ба ача хүвүүн

Нэг үвгөө ехээр хүгшэрчөө. Хүлынь явхы болео, нюдэнч харахы болео, шүдэч үгы больчоо. Эдеэлхэдэнь, эдих емынь хуу буцаад гарадаг больчоо.

Хүвүүн бэрэ хоерынь столдоо суулгахы болеод, пеэчэны цаана эдеэлүүлдэг волоо. Нэг дахин шаажан аяганда эдихынь үгэхэдэнь, үвгөө өөр тээшээ дүхүүлхэ гээд, аягаа унагаагаад эбдэжшөө. “Гэртэмнай хуу емымнай эбдэнэч, хяаланач,” – гэжэйгаад бэрэнь үвгөөгөө хараагаа. – Энээнээс хойш модон аягаар чамай эдеэлүүлхэбдэ, — гээ.

Нэг дахин ахай авгай хоер суужайтараа, харан гэхэдэнь – хүвүүнь модоор наасаж, нэг ем дархалжайгаа.

“Миша, юу хиинэч?” – гэж авань сауугаа.

“Ава-а, би модон аяг хиижэйнэв. Эжы та хоеры хүгшэн болоход, энэ аягаас таанарыгаа эдеэлүүлжэйхэв.”

Ахай авгай хоер бэе бэе тээшээ хараад орильжшоо. Үвгөөгөө басаж, муу аваж вайгаа хүм байнабда гэжэ тэрэ хоерто ехэ эчхэбтэр волоо. Тэрэнээс хойш үвгөөгөө столдоо суулгаж, тэрэныгээ ехэ сайнаар харадаг волоо

Зэдын аймагай Дэрэстэйн дунда һургуули

Бэлэг

Нэг  авгай  харгы  дээрээс  үнэтэй   цэнтэй   чулуу  олоод,  хаанда  аваад  очоо. Хааны  ордондо  ерээд, хаантай  уулзахам  гэж  барлагуудтань  хэлээ.

— Ямар  хэрэгтэй  ерээ  хүмчи-, гэж  барлагань  асуугаа. Тэр  хүн  хэрэгээ  хэлээ.

—  Зээ,  би  хаанда  хэлэхэб, чи намад  хааны  бэлэгнээс  хагдынь үхэч. Ондоогоор  би  чамай  уулзуулкүйб.

Авгай  тэр  хүнтэй  хаанда  очоо. Хаан  чулуугынь  аваад,  хэлээ:

— Зээ, чамда  ямар  бэлэг  хэрэгтэйб.

Авгай  хэлээ:

—  Намай  тавь  дахин  ташуураар  цохих  хэрэгтэй,  ондоо  бэлэг  хэрэггүй.  Танай  барлаг  минии   бэлэгээс  хагдынь  авхаб  гэж  хэлээ. Хорин  таван  ташуурынь  барлагтаа  үгэгты.

Хаан  үнеэгээд,  барлагаа  намнаад,  тэр авгайда  мянган  цүлкөөб  үгөө.

Норбоев Зоригто, 7 анги

 

Үвгөө ба  ача  хүвүүн

Үвгөө  хүгшэрөө. Хүлэнь  явахы  болео, нюдэнь  харангүй,  чэхэнь  дуулангүй,  шүдэ  үгы,  эдеэлхэдэнь, аманаасань  хуу  юумэнь  гарана. Хүвүүн  бэрэ  хоеронь  столдоо  суулгахы  болео, ханзанынгаа  цаана  эдеэлүүлдэг  болоо.Нэгэ  дахин  тавганда  эдеэ  үгөө, тавгаа  цаашань  түльтин  гэхэдээ  тэсэлээ. Бэрэнь  хараагаа, гэры  бүхы  юум  эбдэнэч  гээ, үвгөөдөө  модон  эдюурээс  эдидэг  болохоч  гээ. Хүгшэн  санаа   алдаад,  юум  хэлээгүй.  Нэгэтэ  ахай  авгай  хоер  гэртээ  суугаа,  харахадань  хүвүүнэнь  модоор  наасчайгаа, нэг  юум  хиижайгаа. Авань  асуугаа:

— Миша,  чи  юу  хиинэбчи?

Миша  хэлээ:

—  Ава, би модон  эдюур  хиижайнаб. Таанар   хүгшэн  болоод,   энээнээс  эдеэлхэт.

Авгай  ахай  хоер  орилоо,  эчээ. Тэрээны  сүүлээр  үвгөөгөө столдо  суулгаад,  сайнаар  харадаг  болоо.

Гармаева  Лена, 7 анги

 

Ава ба  хүвүүд

Авань  хүвүүдтээ  хэлээ:

— Таанар  хэрэлдэнгүй  эбтэй  байгты.

Хүвүүдэнь  үгынь  дуулаагүй.  Тыхэдэнь  эцэгэнь  харганаа  ацаруулаад,  эбдэгты  гээ. Тэдэнь  харганаагаа  хугалжа  чадаагүй. Авань  харганаагаа  нэг  нэгээр  салгаагаад  үгөө,  хүвүүд  амарханаар  бултынь  эбдээ. Тыхэдэнь  авань  хүвүүдтээ  хэлээ:

— Хэрбээ  эбтэй  номтой,  хэрэлдэнгүй  явааболтнай,  нэгэч  хүн  таанары  диилэкүй;  харин  хэрэлдэжэ, ганц  ганцаараа  яваабол хүндэ  басуулхат, бэлхэнээр  булигдахат.

Харганаа  хугалкүйч, ганц ганцаарынь  амархан  хугалхач.

 

Үгэ  дууладаггүй  хонь – чонын  хүнэс

 Хонид  аралы  захуур  бэльчинэ, хоер  хуриг  тасараад  гүйгөө. Хүгшэн  хонь хэлээ:

— Таанар  бү  аашалагты,  энэ  сайтай  бэш.

Модоны  цаанаас    чоно   дуугараа:

— Энэ  хүгшэн  хониндо  бү  үнэншэгты, хүл  муутай,   өөрөө  хол   яваж  чадакүй  хадаа,  таанарта  атаархаж  хэлэнэ. Нэгэл  газараа  байхада  муу,  холуур   гүйгты.

Хурьгад  чонын  үгөөр  ехээр  гүйлцөө, харин  чоно  тэдэны  баряад  эдиджшоо.

Бадмаева Дулма, 10 анги

 

Хаан  ба  цамца

(онтохон)

— Хэн  намай  эмчилхэв,  тэр  хүндэ  хаан  оронынгоо   хагадынь  үгэхэб -,  гэж  нэгэ   үвчин  хаан  хэлээ. Бүхы  эрдэмтэд  цуглараад,  хайшан  гэж  хааныгаа  эмчилхэбибд  гэжэ  хэлцээ. Нэгэч  хүнэнь  мэдэнгүй.

— Хэрбээ  жаргалтай  хүны  олоод,  тэрээны  цамцынь  хаанда  үмэдхүүлээбол,  хаан  эдьгэх-,   гэж нэг  цэцэн  хэлээ.  Хаан  хүнүүдээ  жаргалтай  хүны  бэдэрхынь  иишэ  тышэнь  эльдеэгээ. Зол  жаргалтай  хүн  олдонгүй,  тымэ  хүн  үгы  байгаа.  Баянчбол  үвчэн, элүүрбол  үгытэй, зарим  хүнүүды  ахайнь  гое  бэшэ, нүгөөдүүлынь  хүүхэдэнь  муу,  бултадаа  нэгэл юумтэй  байгаа. Нэгэ  үдэшэ  хааны  хүвүүн  нэгэ  гэры  захуур   үнгэрчэ  яваснаа  дуулаа:

— Ай,  бурхан! Ажаллааб,  эдеэлээб,  унтахам  даа.Үшөө  намад  юу  хэрэгтэй  юм?

Хааны   хүвүүн  ехээр  баярлаад,  тэр  хүны  цамцынь  аваад, хэды  гэнэб    мүнгэ  үгэгты  гээ. Хааны  барлагууд  ерээд, тэрэ  хүны  цамцынь  тайлаха  гэсэнынь, цамцач  үгы, үгытэй  хүн  байгаа.

Дамбаев Дугаржап, 10 анги

Зэдын аймагай Дээдэ-Үшөөтэйн дунда һургуули

Ав ба хүвүүд

        Ав хүвүүдтээ эвтэй байгты гэдж дзахяа –тэдэнэр үгынь дуулаагүй. Тэрэ харганаа ацаруулаад хэлээ: «Хуглагты!» Тэдэнэр хэды оролдооч ханай, хугладж чадаагүй. Тыхэдэнь авань харганааны  уяа тайлаад, бургаасынь нэг –нэгээр хуглагты гээ. Тэдэн бургааснууды  нэг-нэгээр хүнгэхэнөөр хуглаа. Авань хэлээ: «Тымэл байдаг ем: эвтэй байгаа ханай, хэнч таанары диилкүй – хэрэлдж, амяарладж байвал, ямарч хүндэ хүнгэхнөөр диилдэхэт».

Харганаа  хугаркүй,  харин  нэг-нэг бургаасаарань  хуу эвдэхэч.

Уймар хонь – чононы олдз

         Хонинууд ойгоор бэлчэнэ; хоёр хуриг сүргөөсөө тасараад гүйлцөө. Хүгшэн хонь хэлээ: « Үлюу гарахад муу : бү аягалагты».                                              Чон сөөгны  цаанаас хэлээ: «Хүгшэн хониндо бү үнэншэгты, хуригнууд: тэрэ таанарта атаархана,юундэв гэхэд хүлнүүдэнь хүгшэрсэндөө явангүй. Юундэ  уйсджайх хүмтэ? Ехээр гүйлцэгты!» Хуригнууд чононы  үгэндэ ороод гүйлцөө, тыхэдэнь чон тэдэны баридж идеэ.

Уймар хонь- чононы олдз.

 

Хаан ба цамц

       Нэг үвчэн хаан хэлээ: «Хэн намай эдьгээнэв, тэрээндэ хагад гүрэнөө үгэхэв». Олон   цэцэчүүл  цуглараад, хайшкадж хааны эдьгээх тухай  хэлцээ. Хэн яахыгаач мэдээгүй.  Хааны эдьгээдж болох гэдж ганцал нэг цэцэн мэдүүлээ.  Нэг джаргалтай хүнии олоод, тэрээны  цамц  хаанда үмсүүлээ ханай, хаан эдьгэх гэдж тэрэ хэлээ.  Хаан тым хүнии гүрэнөөрөө бэдэрүүлхы элч сайдаа  үльдеэгээ, тэдээнэр  бүхы гүрэнөөрөө үни яваа – джаргалтай хүн олдоогүй. Санаа дүүрэн хүн нэгэч байгаагүй. Хэн баян бэ, тэрэ үвчэн; хэн сайн бэетэйв, тэрэ үгытэй; хэн сайн бэетэйв, баянав, тэрээны  ахайнь муу, хэниив дээ хүүхэд муунууд — хуул нэг емэндэл санаагаа зовоотой. Нэгэт, үдэш, орой хааны хүвүүн балгаасны дзахуур үнгэрдж яваснаа нэг хүнии: «Зай,болоо доо,  цастараа аджаллаав,идеэв: унтахам — үшөө юу нада хэрэгтэйв?»- гэдж хэлэхы дуулаа. Хааны хүвүүн хөөрөөд: «Энэ хүнии  цамцынь тайлуулаад,орондонь хэды мүнг хэрэгтэйв үгэгты,  цамц  хаанда аваачагты»,- гээ. Элч сайд джаргалтай хүндэ ерээд,  цамцынь тайлах гэсэнь,тэрэнь  цамцачгүй, их үгытэй хүн байчоо.

 

Чагнал

           Нэг авгай үнтэй чулуу олоод, хаанда ацраа. Хааны ордондо ерээд, хайшкаад хааны  харадж болохов гэдж барлагуудаасань асуугаа. Нэг барлагань: « Юунд чамад хаан хэрэгтэй болоо ем?»- гээ. Тэрэ хэргээ хэлээ.Тыхэдэнь барлаг хэлээ: «Зай,би хаанда дуулгахав-чи ганцал хааны үгэсэн емны хагады нада үгэхэч.Үкүй ханайч, чамай хаанда оруулкүйв». Тэрэны үгөө үгэхэдэнь, барлаг хаанда дуулгаа .Хаан чулуу аваад хэлээ: «Чамад ямар чагнал  үгэхэвиив?» Нада таян ташуур үгэ, ондоо ем хэрэгүй. Ганцал барлагтайтнай чагналаа хуваалцах  хэлцээтэй байгаав. Тымээс над хорин тав, тэрээндэ бас хорин тав хүртэх». Хаан инеэгээд, авгайда мянган  цүлкөөв үгөөд, барлагы голгүй намнаа.

 

Хүгшэн үвгөө ба ач хүвүүн

           Нэг их хүгшэн үвгөө хүвүүныдээ байдаг байгаа. Хүлэнч явахадаа муу, нюдэнь харкүй, шэхэнь дуулкүй, шүдэчгүй. Идеэнь амнаасань гэдэргээ урсах. Хүвүүн бэрь хоёронь тэрэны столдо суулгахы болёод, хандзаны  цаана идеэлүүлдэг болоо. Нэг үдэр  идих емынь шэлэн аяганда үгөө. Үвгөө аягаа  цаашань болгогкойд унгаагаа, тэрэнь тэсэрчөө. Бэринь үвгөөе гэртэ ем эбдэнэч, аяг тэсэлнэч гэдж хараагаад, дахин угаадасны тэвшээс идеэлхэч гээ. Үвгөө санаа алдаад,юуч хэлээгүй.

Ахай авгай хоёры гэртээ суухадань, хүвүүнь поол дээрэ модоор юув дээ баридж наасана. «Миша, юу хииджайнабч?»- гэдж авань асуугаа.Миша хэлээ: «Энэ,аваа,би тэвш хиинэв. Эджы та хоёры хүгшэрхэдэ, энэ тэвшээс идеэлүүлхэв». Ахай авгай хоёр бэе бэеэ харалцаад орилоо.Үвгөөгөө басаснаа санаад, ихээр эчээ; энээнээс хойшо столдо суулгадаг,  сайнаар харадаг болоо.

 

Зэдын аймагай Петропавловкын 1-дэхи дунда һургуули

Отец и сыновья
(Басня)

Отец приказал сыновьям, чтобы жили в согласии; они не слушались. Вот он велел принесть веник и говорит:

«Сломайте!»

Сколько они ни бились, не могли сломать. Тогда отец развязал веник и велел ломать по одному пруту.

Они легко переломали прутья поодиночке.

Отец и говорит:

«Так-то и вы: если в согласии жить будете, никто вас не одолеет; а если будете ссориться, да всё врозь — вас всякий легко погубит».

Веника не сломишь, а по прутику весь переломаешь.

 

                                          Эцэгын хүвүүд

       Эцэгэнь  хүвүүдтээ эбтэй байгты гэдж хэлээ; тэднэрэнь үгынь дуулаагүй. Тыхдэнь тэр харганаа ацаруулаад, хэлээ: «Хугалагты!».

Тэднэрэнь хэдыч оролдоовол, хугалдж чадаагүй. Тыхдэнь эцэгэнь харганаагаа тайлаад, нэг нэгээрэнь хугалагты гээ. Тэднэр нэг нэгээрэнь бэлэхэнээр  хугалджшоо.

Эцэгэнь «таанар бас  эбтэй байгаавалтнай  хэнч таанарые дылэккүй; хэрэлдэджээгаавэлтнай, амь амяартнай таанарые хэнч  бэлэхэнээр  үгы хиих» гэдж хэлээ.

Харганаа эбдэкүйч, амь амяарань бултынь хугалхач.

 

  Шаловливая овца — волку корысть

 

Овцы ходили под лесом; два ягнёнка отбежали от стада.

Старая овца сказала:

— Не шалите, ягнята, дошалитесь до беды.

А волк стоял за кустом и сказал:

— Не верьте, ягнята, старой овце;

она говорит так потому, что у неё ноги не ходят от старости и ей завидно.

Зачем вам скучать?

Бегайте больше.

Ягнята послушали волка и побежали, а волк поймал их и зарезал.

Шаловливая овца — волку корысть.

                                Аягалдаг  хонь – чонын эдишэ.

       Хонинууд арын хаджуугаар яваа; хоёр хурьганууд  сүрэгѳѳсѳѳ тасарчоо.  Хүгшэн хонь:  — Хурьганууд, бү аягалагты, аюул боловии, -гэдж хэлэв.

Шугы бургаасны цаан байсан чоно:

— Хурьганууд, хүгшэн  хонинд бү үнэншэгты, тэр хүгшэрѳѳд, хүлнүүдэнь явадж чадхы болёод, таанарт атаархахадаа иигэдж хэлджээн,- гэдж хэлээ. — Юугэдж таанар миин байхабт?  Гүйлцэгты.

Хурьганууд чонын үгэ дуулаад, гүйлцѳѳ, чоно тэдны баридж эдеэ.

 

Царь и рубашка

  (Сказка)

Один царь был болен и сказал: «Половину царства отдам тому, кто меня вылечит». Тогда собрались все мудрецы и стали судить, как царя вылечить. Никто не знал. Один только мудрец сказал, что царя можно вылечить. Он сказал: если найти счастливого человека снять с него рубашку и надеть на царя — царь выздоровеет. Царь и послал искать по своему царству счастливого человека; но послы царя долго ездили по всему царству и не могли найти счастлиүвого человека. Не было ни одного такого, чтобы всем был доволен. Кто богат, да хворает; кто здоров, да беден; кто и здоров и богат, да жена не хороша, а у кого дети не хороши; все на что-нибудь да жалуются. Один раз идет поздно вечером царский сын мимо избушки, и слышно ему — кто-то говорит: «Вот слава богу, наработался, наелся и спать лягу; чего мне еще нужно?» Царский сын обрадовался, велел снять с этого человека рубашку, а ему дать за это денег, сколько он захочет, а рубашку отнести к царю. Посланные пришли к счастливому человеку и хотели с него снять рубашку; но счастливый был так беден, что на нем не было и рубашки.

 

                                                    Хаанд — цамц

        Нэг хаан үвсѳѳд, «намайе эдьгээсэн хүнд хагад хан түрѳѳ үгэхэв» гэдж хэлээ. Тыхдэнь ухаатайчуулань бултадаа цуглараад, хайшан гээд хааныгаа эмчэлхэбибд  гэсэн санаагаараа хуваалцаа. Нэгэч хүн мэдкүй байгаа. Ухаатайчуулы нэгэл хүнь хааные эмчэлдж болох гэдж хэлээ. «Джаргалтай хүниие олодж, цамцынь тайлаад, хаанд үмэскүүлхэд, хаан эдьгэх», -гэдж  тэр хэлэв. Хаан хан түрэдѳѳ джаргалтай хүниие бэдэрхынь эльдеэгээ; хааны элчэнэр бүхы хан түрѳѳр удаан яваад, джаргалтай хүниие олоогүй.

Бүхы емэнд санаагаа дүүрсэн нэгэч хүн байгаагүй. Хэн бэ дээ баян болоод, үвэсдэг байн; хэн бэ дээ сайн бэетэй болоод, үгытэй байн; хэн бэ дээ сайн бэетэй, баян болоод, ахайнь муушаг; зариманы хүүхдэнь сайн бэш; бүхы хүнүүд ямараб даа емэнд гомдоно.

Нэг дахин хааны хүвүүн дзаахан гэры хаджуугаар гарч явхадаа, нэг хүны: «Бурхан байна, ехээр аджиллаав, цастраа эдеэлээв, унтахы хэбтэхэм, ондоо над юу хэрэгтэйв дээ?»,-гэдж  хэлхынь дуулаа. Хааны хүвүүн хѳѳрѳѳд, эн хүны цамцынь тайлаад, хэды мүнг эрэнэв, тэдые үгэгты, цамцынь хаанд аваачагты гэдж дзахираа. Эльдеэсэн хүнүүдэнь жаргалтай хүнд ерээд, цамцынь тайлах гэхдэнь, джаргалтай хүнэнь айдастай үгытэй  байсандаа цамц үгы байчоо.

 

                                                      Награда

Мужик нашел дорогой камень и понес    его к царю. Пришел во дворец и стал спрашивать у царских слуг: как бы царя увидать.

Один царский слуга спросил: зачем ему царя. Мужик рассказал. Слуга и говорит:

– Хорошо, я скажу царю, но только отдай мне половину того, что тебе даст царь. А если не обещаешь, то не допущу тебя до царя.

Мужик обещал, слуга доложил царю. Царь взял камень и говорит:

– Какую тебе, мужик, награду дать?

Мужик говорит:

– Дай мне пятьдесят плетей, не хочу другой награды. Только у меня с твоим слугою уговор был, чтобы пополам делить награду. Так мне двадцать пять и ему двадцать пять.

Царь посмеялся и прогнал слугу, а мужику дал тысячу рублей.

 

Чагнал

Нэг авгай хүн үнэтэй чулуу олоод, хаанд аваачахые очоо. Ордондонь ерээд, хааны зараснараас хайшан гэдж   хааны хархавив гэдж асуув. Хааны нэг дзарас юунд хаан тэрэнд хэрэгтэйв гэдж  асуугаа. Авгай хүн хэлэдж үгѳѳ. Дзарасань: -Дзай, би хаанд хэлсэв, чи хааны чамад үгэсэн  емны  хагадынь  над үгэлцхэч. Yгѳѳ үгѳѳгүйбэлчэнь, чамайе хаанд оруулкүйв, -гээ.

Авгай хүны үгѳѳ  үгэхдэнь, дзарас  хаанд оруулаа .  Хаан чулуугынь аваад:

— Авгай, чамад ямар чагнал хэрэгтэйв?-гэв.

— Тавь дахидж  ташуурдуулхав, ондоо ем хэрэггүй. Чинии дзарастай чагналаараа  хагадаарань хуваалцах гэдж хэлцээтэй хүмд. Над хорин таван ташуур, тэрэнд хорин таван ташуур, — гэдж авгай хүн хэлээ.  Хаан энеэгээд, дзарасаа намнаа, авгай хүнд минган цүлкоов үгѳѳ.

 

                                                Старый дед и внучек

                                                              (Басня)

Стал дед очень стар. Ноги у него не ходили, глаза не видели, уши не слышали, зубов не было. И когда он ел, у него текло назад изо рта. Сын и невестка перестали его за стол сажать, а давали ему обедать за печкой. Снесли ему раз обедать в чашке. Он хотел ее подвинуть, да уронил и разбил. Невестка стала бранить старика за то, что он им все в доме портит и чашки бьет, и сказала, что теперь она ему будет давать обедать в лоханке. Старик только вздохнул и ничего не сказал. Сидят раз муж с женой дома и смотрят — сынишка их на полу дощечками играет — что-то слаживает. Отец и спросил: «Что ты это делаешь, Миша?» А Миша и говорив: «Это я, батюшка, лоханку делаю. Когда вы с матушкой стары будете, чтобы вас из этой лоханки кормить».

Муж с женой поглядели друг на друга и заплакали. Им стало стыдно за то, что они так обижали старика; и стали с тех пор сажать его за стол и ухаживать за ним.

 

 Хүгшэн үвгѳѳ ач хоёр.

Yвгѳѳ ехээр хүгшэрѳѳ. Хүлэнь явхы, нюдэнь харахы, чэхэнь дуулахы болёо, шүдэнь унаа. Эдеэлхэдэнь, амнаасань эдих емэнь  гэдэргээ гооджодог болоо. Хүвүүн бэрэ хоёронь столд суулгахы болёод, пеэчэны хойн эдеэлүүлдэг болоо. Нэг дахин аяганд эдих ем хиигээд аваачаа. Тэрэнь аягаа цаашань болгох гэхдэнь,аягань  унаад, тэсэрчѳѳ. Бэрэнь үвгэные гэрт байсан ем тэр муудуулна, аяг тэсэлнэ, энээнээс хойш эдих емынь модон таваганд хиидж үгчээхэв гэдж  хараагаа. Yвгэн санаагаа алдаад, нэгэч ем дуугаараагүй.

Нэг дахин ахай авгай хоёр гэртээ суугаад, хархадань, хүвүүнь хабтагай модоор наасадж, ем дархална.Эцэгэнь: «Миша, чи юу хииджайнабч?»-гэв. «Ав-а, би модон таваг хииджээнэв. Эджи та хоёры хүгшэрхэд, таанарые энэ модон тавагнаас эдеэлүүлхэв»,- гэдж Миша хэлээ.

Ахай авгай хоёр бэе бэеэ хараад, орилолцоо. Тэднэрт  үвгѳѳгѳѳ гомодхооджайсандаа  эчхэбтэр болоо; тэрнээс хойш тэрныгээ столдоо суулгадаг, хойноосонь харадаг болоо.

 

Зэдын аймагай Цагаатайн дунда һургуули

Эцэгэ, тэрны  хүвүүдэнь

(Басни)

   Эцэгэнь хүвүүдтээ хоорондоо эбтэй байхынь дзахираа, тэдэнь үгынь дуулаагүй. Бургаасан харганаа ацрагты гээд, хэлээ:

«Хуглагты!»

Олон дахин үдзээд, хугалдж чадаагүй. Тыхдэнь эцэгэнь харганаагаа дзадлаад, нэг нэг бургаасаарань хуглагты гээ.

Тэдэнь бургааснууды барагханаар  нэг нэгээрнь хугалчшоо.

Эцэгэнь хэлээ:

«Таанар энэн шэнги: цугтаа эбтэй байгаавалтнай, нэгэч хүн таанры дылкүй; хоорондоо хэрэлджээгаавалтнай, бүхы емтнай ииш тышээ ганц ганцаараа болоод – ямарч хүн таанры барагхан дылэх».

Бүтэн харганаа хугалкүйч, нэг нэг бургаасаарнь бүхыдэнь эбдэхэч.

                       Айгалсан хонь – чонын хүнэс

Хоньнор ойн дзахаар явджэйгаа, хоёр хуриг сүрэгнɵɵсɵɵ тасраад гүйгɵɵ.

Хүгшэн хонь хэлээ:

— Бү айгалагты, хуригнар, галдзуурсаар аюулд орхот.

Чон бургаасны цаан байгаад, хэлээ:

— Хуригнар, бү хүгшэн хонинд үнэншэгты; энэтнэй хүгшэрɵɵд, хүлэнь урагшаа явнагүй, тыгээл таанарт атаархадж иигэдж хэлджээн.

Юунд дзалхуурчоод байнабт? Ехээр гүйгты.

Хурьганар чоны үгэнд ороод, гүйгɵɵ, чононь тэднэры баридж баджуугаа.

Айгалсан хонь – чонын хүнэс

Хаан ба цамц

(Онтохон)

Нэг хаан үвчэн болоод, хэлээ: «Хагад дзɵɵрɵɵ үгэхэв,хэн намай эмчилнэв». Тыхдэнь бүхы цэцэн ухаантай хүнүүд цуглараад, хайшан гээд ханаа эмчилхэвивдь гэдж дзугаалаа. Хэнч мэдээгүй. Нэгэл цэцэн ухаантай хүнэнь хааны эмчилдж болох гэдж хэлээ.Тэр иигэдж хэлээ: джаргалтай хүны олоод, цамцынь тайлдж аваад, хаанд үмэдхүүлээвэл – хаан эдьгэх. Хаан ɵɵрынгɵɵ гадзарнуудаар джаргалтай хүны бэдэрхынь эльгээгээ: Хааны дзараснуудынь бүхы гадзарнуудаар удаан яваад, нэгэч джаргалтай хүны олодж чадаагүй. Нэгэч хүн бүхы емээрээ санаагаа дүүрэн байсан олдоогүй. Хэн баянб,тэр үвэсчээсэн; хэн элүүр энхэв, үгытэй; хэн баян, үбчэн бэшэв, ахайнь муухай, хүүхдэнь муунууд; бултадаа нэг ем шаналджэйсан. Нэг орой шүнь хааны хүвүүн гэры хаджуугаар авджэйсныгаа, хүны хэлхы дуулаа: «Болоо доо, аджлаад, эдеэлдж цасаад, унтхыгаа хэбтхэм, үшɵɵ намд юу хэрэгтэй эм?». Хааны хүвүүн баярлаад, эн хүны цамцынь тайлдж аваад, эннынь түлɵɵ хэды мүнг хэрэгтэйв, үгɵɵд, цамцынь хаанд аваачаад үгэгты гээ. Дзараснуудынь джаргалтай хүнд ерээд, цамцынь тайлдж авкаснынь; джаргалтай хүн ех үгытэй вайдж, цамцач тэрээнд үгы байгаа.

Шан

Нэг үвгэн үнтэй чулуу олоод, хаанд аваачаа. Ордондонь ерээд, дзараснуудаасань хайшан гээд хаантай  уулдзахав гэдж асуугаа.

Нэг хааны дзарас асуугаа: юунд хаан хэрэгтэйв. Υвгэн хɵɵрдж үгɵɵ. Дзарасань хэлээ:

— Дзай, би хаанд дуулгахав, чи намд хааны үгсэнь емнээсэнь хагдынь үхэч.Υгɵɵ үгɵɵгүйхнэйчинь, хаанда оруулкүйв гэдж хэлээ.

Υвгэн үгɵɵ үгэдж, дзарасынь хаанда дуулгаа. Хаан чулуугынь аваад, хэлээ:

— Чамд ямар шан хэрэгтэйв?

Υвгэн хэлээ:

-Намд таян ташуур эдюулээттээ, ондоо шан хэрэккүй дээ. Чинии дзарастай хэлцээтэй хүм, шангаа хуваах гэдж. Намд хорин тавынь, тэрээнд хорин тавынь.

Хаан энеэгээд, дзарасыгаа намнаад, үвгэнд мянган цүлкɵɵв үгɵɵ.

 

Хүгшэн үвгɵɵ ач хоёр

Υвгɵɵнь ехээр хүгшэрɵɵ. Хүлэнь авхыгаа болёо, нюдэнь хархы болёо, чэхэнь дуулхы болёо, шүдэч үгы. Эделхэдэнь, амнаасань эдих емэнь  гэдэргээ годждог байгаа. Хүвүүн бэр хоёронь тэрныгээ столд суулгахы болёод, печны цаан эдеэлүүлдэг болоо. Нэг дахин аяганд эдих ем хиидж үгɵɵ. Тэрныгээ хүдэлгэккээд, унгаагаад, тэсэлджшɵɵ. Бэрэнь үвгэны хараагаа, бүхы ем гэрт муудуулдж, аяг тэсэлдж байн гэдж хэлээд, эннээс хойш эдих емынь тэбшэнд хиигээд үгджэйхэв гээ.Υвгэн санаа алдаад, юуч гэдж хэлээгүй. Нэг дахин үвгэн ахай хоёр гэртээ харахдань хүвүүнь зомголоор ем хиидж  наасчайгаа. Авань асуугаа: « Юу хииджэйнэвч, Миша? Мишань хэлээ: «Би тэвш хииджэйнав. Танры эджытэй хүгшэрхэд, эн тэвшнээс эдеэлүүлджэйхэв»

Υвгэн ахай хоер урд урдаасаа хараад, орлёо. Тэдэнд эчхэбтэр болоо, хайшан гэдж үвгэны гомодхоодог байгаав: тэрнээс хойш столдоо сулгаад, сайнаар аваад байдаг болоо.

Ивалгын аймагай Доодо-Ивалгын дунда һургуули

Эсэгэ ба хубууд

Эсэгэ хубуудээ эбтэй байгты гэхэдэнь, тэдэ угыень дуулабагуй. Тэрэ харганаа асарааад, «эбдэгты», — гэбэ. Тэдэ хэдышье оролдоод, эбдэжэ шадабагуй. Тиихэдэнь эсэгэнь, харганаагаа тайлаад, эбдуулхэ гэбэ. Хунгэнɵɵр тэрэнииень эбдэбэ. Эсэгэнь хэлэнэ: «Харин таанар эбтэй байгаа  hаатнай, нэгэшье хун таанарые диилэхэгуй, эбгуй байгаа  hаатнай, ямаршье юумэн таниие диилэхэ,» — гэбэ эсэгэнь. Харганаае эбдэхэгуйш, харин жэжэ нэгэ нэгээрээ байхадань эбдэхэш.

 

Тэнэг хонин – шонын  олзо

Хонинууд ойн хажуугаар ябаба, харин хоёр хурьгад хонинуудhаа холо ябаба. Хугшэн хонин хэлэнэ:

— Хурьгад бу тоомоо таhарагты, муу юумэндэ орохот, — гэбэ.

— Харин шоно бургааhанай хажууда байгаад хэлэнэ:

— Хугшэн хониниие бу шагнагты, тэрэтнай хугшэрɵɵд, муугаар ябадаг болоод, танда атаархана, — гэбэ шоно.

— Бу муудагты, гуйгты тургɵɵр, — гэбэ шоно.

Хурьгад шоные шагнаад, шонын аманда оробо.

Тэнэг хонин – шонын олзо.

Хаан ба самса

Нэгэ хаан ехээр убшэлɵɵд, хэлэбэ: «Хахад олзоео намайе эмшэлhэн хундэ угэхэб,»- гэбэ. Тиихэдэнь эмшэ зон суглараад, ханиие хайшан гэжэ эмшэлхэбиибди гэлсэбэ. Нэгэ ухаатай хун хэлэбэ, харин жаргалтай хунэй самса тайлаад, хаанда умэдхуулээ hаа, тэрэ элуур болохо гэбэ. Хаан жаргалтай хуниие ологты гэжэ хун зониие эльгээбэ. Бухы газараараа ябахадань, тиимэ хун олдобогуй. Зарим зон баян аад, убшэн байна, хэн нэгэн баян, элуур, hамганиинь муу, зарим зоной ухибууд муу байна. Удэшэ орой хаанай хубуун ябажа ябаад, зугаа дуулаба: «Мунɵɵдэр  hайнаар ажаллаад, амтатай эдеэлээд, унтабаб, намда юу хэрэгтэйб даа?»- гэбэ. Хаанай хубуун баярлаад, тэрэниие самсаа угыш, мунгэ угэхэб гэбэ. Эльгээhэн зоной ерэхэдэнь, харин жаргалтай хун самсаш угы байба.

Шан абалга

Нэгэ эрэ хун унэтэй шулуу олоод, хаанда абаашаба. Ордонойнь хажууда ошоод, зарасанаhаань хайшан гэжэ хаантай уулзахабииб гэжэ hураба. Зарасань  юундэ хааниие хэрэглээбши гэжэ hурахадань, тэрэ хун хамагаа хэлэбэ. Зарасань урдаhаань:

— Би хаанда хэлэхэб, харин ши угэhэн мунгэhɵɵнь хахадыень намда угэхэш, — гэбэ.

Хэлсэhэнь хэрэгэнь бутэбэ, хаан тэрэ хунhɵɵ  юу хэрэгтэйб гэжэ асууба. Тэрэ хун хэлэбэ:

— Намайе таби дахин ташуураар сохи, — гэбэ – хахадынь зарасада хуртэхэ байгаа. Хэлсэhэн хэлсээ тухайгаа хаанда хэлэхэдэнь, хаан зарасаа намнаба, тэрэ хундэ мянган тухэриг мунгэ угэбэ.

Хугшэн убгэн ба аша хубуун

Хугшэн убгэн наhатай болобо. Хулэнь муугаар ябана, нюдэнь харахаяа болибо, шэхэнь хатуу болоо, шудэдынь унаба. Эдеэлжэ байхадань аманhаань эдеэнь унана. Хубуун бэри хоёрынь столдоо hуулгахаяа болёод, пеэшэнэй саана эдеэлуулнэ Эдеэлжэ байгаад, аягаа унагаажа эбдэбэ. Бэринь ехээр харааба, шамайе балгаан соо байлгахабди гэжэ хараахадань, харин хугшэн нэгэшье юумэ хэлэбэгуй. Харан гэхэдэнь заахан хубуунь модоор наадажа байба. «Юу гэжэ нааданаш» — гэжэ эсэгэнь асууна. «Танда балгаан хэнэб, наhатай болоходоо, тэндэ байхат,» — гэбэ. Убгэн hамган хоёр бэе бэеэ хараад, бархирба. Энээнhээ хойшо  хугшэн абаяа хараахаяа болёод, hайнаар абаад байдаг болобо.

Ивалгын аймагай Оронгын дунда һургуули

Эсэгэ ба хүбүүд.

Эсэгэнь  хүбүүдтээ эбтэй эетэй  hуугты  гэжэ  заахадань , тэдэнь  үгыень  дуулажа  үгэбэгүй.

Эсэгэнь  хүбүүдтээ харганаа  асарагты  гэжэ асаруулаад , hүүлээрнь хухалагты гэбэ.

Хүбүүдынь сохибо, нугалба, яаш  эбдэжэ шадабагүй.

Тиихэдэнь абань харганааень  абаад задалжа хаяад, нэгэ нэгээр хухалжа , бүхы харганааень  эбдэжэ орхибо .

— Энээн шэнги таанар эбтэй эетэй, хамтадаа ябаа болобол, таанадые хэншье, юуншье диилэхэгүй , харин hалаад нэгэ нэгээр болоо hаатнай эгээл энэ харганаа шэнги эбдэжэ, hалгаажа болохо – гэбэ эсэгэнь

Ганса хурганhаа арбан хурган хүсэтэй.

Аашатай хонин – шонын хоол.

Ойн хажуугаар хонин hүрэг бэлшэжэ ябаба.

Хоер хурьгад собхоржо, наадажа hүрэгhөө холуур боложо байжа гүйлдэнэ.

Эгээ хүгшэн хонин хэлэбэ:  -Бү аашалагты, hүрэгhөө бү холодогты, шонын эдеэн болохот.

Энэ үедэ hөөгой хойно байhан шоно, хурьгадта хэлэбэ:

— Бү үнэншэгты, зүнэг хониндо, өөрөө гүйжэ шадахагуй аад, таанарта атаархана. Юундэ таанар собхорхогүй  hэмтэ. Yшөө ехээр гүйлдэгты.

Хурьгад шонын үгэдэ орожо  холуур гүйлдэжэ байhаар шонын хоол болошобо.

Аашатай хонин – шонын хоол.

Хүгшэн аба ба аша хүбүүн

Хүгшэн абань үбгэржэ, хүл гарынь үбдэдэг болоо, нюдэниинь харахаа болео,шэхэниинь дүли болоо, шүдэшье үгы болобо.Эдижэшье шадахаа болиходонь, хүбүү бэринь пеэшэнэй хойно гансаарыень эдеэлүүлдэг болобо. Аяга табагаа эбдэнэ гээд, нэгэ муу модон табагаар эдеэлүүлхэ болобо. Нэгэтэ аша хүбүүниинь  юумэ дархалжа hууба. Абань hураба: — Миша ,юу дархалнаш? Тиихэдэнь Миша харюусаба: — Таанарта модоор табаг хэнэб, хүгшэрхэдэдтнай энэ табагаар эдеэлхэб.

Yбгэ hамган хоер бэе бэеэ хаража, бархиралдашаба.Эсэгэеэ хайрлажа, сугтаа эдеэлдэг болоо hэн

Хаан ба самса

Хаан ехээр үбдэбэ. Хэн намайе эмшэлнэб, хахад баялигаа тэрэ хүндэ үгэхэб. Бүхы эмшэд ба эрдэмтэд сугларжа яажашье эмшэлхээ мэдэнэгүй, шадахал хүн үгы. Тиихэдэнь нэгэ мэдэлшэн эмшэлхэб гэбэ. Намда нэгэ эгээл жаргалтай, золтой хүнэй самса тайлажа, хаанда үмдүүлхэ хэрэгтэй , тиигээ hаа хаан hайн болохо. Бүхы нютагаараа тиимэ хүниие бэдэрхэдэнь, олдохол юумэ үгы. Олдоходоо баян байбал, үбшэн, элүүр энхэ хүниие олоходонь үгытэй, баян үшөө элүүр энхэ хүнэйнь hамганиинь, үхибүүдынь муунууд. Нэгэтэ орой хаанай хүбүүнэй ябажа ябахадань заахан гэр сооhоо дуулахадань нэгэ хүн – Ажаллаб, садааб, унтахам, орой ондоо юуншье намда хэрэггүй гэбэ. Хаанай хүбүүн хүхеод, самсыень тайлуулжа  абахыень зарасанараа эльгээбэ. Теэд энэ үгытэй хүндэмнай тайлажа үгэхэ самсашье үгы байбал.

 

Шагнал

Нэгэтэ үбгэн үнэтэй шулуу олоод, хаанда ерэбэ.

Хаанай ордондо орохо гэхэдэнь,  хаанай харуул юундэ ерээбши, ямар зоригтойбши гэбэ. Тэрэ шулуу асарааб, гэхэдэнь, нэгэ хаанай харуулшан намда шагналайнгаа хахадыень үгэхэш, тиигээ hаашни оруулхаб гэбэ.

Хаан шулууень абаад, hураба:

— Юун шамда хэрэгтэйб?

— 50 дахин ташуурдыт, ондоо юумэн хэрэггүй. 25 – 25 хубааха еhотойб танай харуулшантай.

Хаан ехээр энеэжэ, харуулшаниие намнаба, өөртэнь мянган түхэриг үгэбэ.

Мухаршэбэрэй аймагай Галтайн дунда һургуули

Тогтууригүй хонин — шонын олзо

Хонидой ойн захада бэлшэжэ ябахадань, хоёр хурьгад hγрэгhѳѳ таhаржа, гγйлдэшэбэ.

— Хурьгад, бγγ тоомоо таhарагты, тодхор болуужа, — гэбэ хγгшэн хонин.

— Хурьгад, хγгшэн хониной γгэ бγγ дуулагты, энээнэйтнай хγлынь урагшаа ябахаяа болижо, танда атаархажа иигэжэ хэлэнэ ха юм, — гэжэ бургааhанай саана байhан шоно хэлэбэ.

— Юундэ уйдаха юм: гγйлдэгты, наадагты.

Хурьгад шонын γгэ дуулажа , гγйлдэшэбэ. Тиихэдэнь шоно тэдэниие баряад, эдижэрхёо hэн.

Хаан ба самса

Нэгэтэ хаан ехээр γбшэлѳѳд, иигэжэ хэлэбэ: «Хэн намай эмшэлжэ шадахаб — тэрээндэ хахад зѳѳриёо γгэхэб». Тиихэдэнь хаанай сэсэн мэргэн тγшэмэлнγγдынь сугларжа, хайшан гэжэ хаанаа эмшэлхэб гэжэ хѳѳрэлдэбэ. Хэншье мэдэнэгγй. Нэгэниинь иигэжэ хэлэбэ: «Нэгэ жаргалтай хγниие олоод, самсыень тайлажа хаанда γмдγγлхэ хэрэгтэй. Тиихэдээ хаамнай эдэгэхэ». Хаан «Жаргалтай » хγниие  бэдэржэ ологты гэжэ тулѳѳлэгшэдые эльгээбэ. Харин тγлѳѳлэгшэдынь тиимэ  хγниие  оложо шадабагүй. Жаргалтайб гэхэ нэгэшье хγн олдобогγй. Нэгэ хγн баяншье hаа — γбшэн; γбдѳѳгγй хγн — γгытэй; баяр бардам,  γбшэ зоболондо дарагдаагγй  хγнэй hамганиинь муу, зарим хγнэй γхибγγдынь hайн гэхээр бэшэ, хγн бγхэн  нэгэл зоболонтой. Нэгэтэ хаанай хγбγγн γдэшэ орой ябажа ябатараа хγнэй иимэ хѳѳрэлдѳѳ дуулаба: «Бурхан хаража ажалаа хээб даа, гγдэhѳѳ дγγргээб даа, унтахаяа хэбтэхэм даа, γшѳѳ намда юун хэрэгтэй юм?».

Хаанай хγбγγн  амаргγй ехээр баярлаад: « Энэ хγнэй самсынь тайлажа абагты», — гэжэ захирба — «Хэды алта мγнгэ хэрэгтэйб, тэдые орондонь γгэгты. Самсыень хаанда абаашажа γгэгты». Эльгээhэн хγнγγдынь тэрэ «жаргалтай » хγнэйдэ ерээд, самсынь тайлажа абаха гэхэдэнь, тэрэнь одоол γгытэй, самсашье γгы хγн байба.

Шан

Нэгэ γбгэн γнэтэй шулуу олоод, хаанда асарба. Хаанай ордон соо ерээд, зарасануудhаань hурана: «Хайшан гэжэ хаантай уулзахабииб?» Нэгэниинь: «Юундэ хаантай уулзахаа hанаабши?» — гэжэ hурахадань, тэрэ γбгэн ушараа  хѳѳрэжэ γгэбэ. Хаанай зараса иигэжэ хэлэбэ: «Минии шамайе хаантай уулзуулhанай тγлѳѳ хаанай γгэхэ шангай хахадынь намда γгэхэш, γгы hааш – хаанда шамайе оруулхагγйб».

Υбгэн γгѳѳ γгэбэ. Зарасань хаантай уулзуулба.

— Υбгэн, ямар шан шамда γгэхэбиб?

Υбгэн: «Намайе табин ташуураар сохихо шан эринэб. Харин танай зарасатай хѳѳрэлдѳѳтэйбди. Хорин таба дахин тэрэ зарасые сохихо, хорин таба дахин намайе сохихо». Хаан эльгэ хатан энеэжэ, зарасаяа γлдэжэрхибэ, харин долонгир γбгэндэ хоёр мянган тγхэриг шан γгэбэ

Эсэгэ ба хγбγγд

Эсэгэнь хγбγγдтээ эбтэй байгты гэжэ захирхадань, хγбγγдынь γгынь дуулабагγй. Тиихэдэнь хамуур асаруулаад, «хухалагты» гэжэ захирба. Хγбγγдынь бγхы шадалаа гаргаашье hаа, хухалжа шадабагγй. Тиихэдэнь эсэгэнь хамуурын задалжа γгѳѳд — «нэгэ-нэгэ бургааhаар хухалагты» гэбэ. Хγбγγдынь нэгэ-нэгэ бургааhадынь тγргэн хухалжархиба. Эсэгэнь иигэжэ хэлэбэ: «Таанад эбтэй эетэй байгаа hаатнай, хэншье таниие диилэжэ шадахагγй.  Хамуур хухалжа шадаашьегγй hаа, нэгэ-нэгэ бургааhыень хухалжа шадахаш».

Υбгэн аба аша хγбγγн хоёр

Абань γбгэрбэ: хγлыньшье ябахаяа болёо, нюдэнэйнь харасашье муудаа, шэхэнииньшье  хату болоо, шγдэнииньшье хуу унаа. Эдеэлхэдэнь, эдиhэн юумэниинь аманhаань унана, дуhана.  Хγбγγн бэри хоёрынь эдеэнэй шэрээдэ hуулгахаяа болижо, пеэшэнэй сана эдеэ хоолынь абаашажа γгэдэг болобо.

Нэгэтэ аяга соо эдеэень абаашажа γгэхэдэнь, γбгэжѳѳл аягаяа дγтэлγγлжэ ядаhаар, тэhэ унаагаажархиба. Тиихэдэнь бэринь γбгэн абаяа хараажа, гэмэржэ, модон тγйсэ соо эдеэлдэг болгобо. Υбгэн абань hанаа алдаад, абяа гарабагγй.

Уданшье болонгγй, γбгэн hамган хоёрой харахадань, хγбγγниинь шала дээрэ модоор наадажа hууба. «Юу хэнэш, Миша?» — гэжэ эсэгынгээ  hурахадань, хγбγγниинь харюусаба: «Аба, би тγйсэ хэжэ байнаб, эжы та хоёрой хγгшэрхэдэ, энэ тγйсэhѳѳ эдеэлγγлхэб».

Υбгэн hамган хоёр бэе бэеэ хараад, уйлалдаба. Υбгэн абаяа гомдохооhондоо эдэнэр аягγйрхэжэ, тэрэ сагhаа хойшо абаяа эдеэнэй шэрээдэ hуулгажа, hайнаар харадаг болоо hэн.

Сэлэнгын аймагай  Гусиноозёрскын 6-дахи  дунда һургуули

Эсэгэ ба  тэрны хүбүүд

Эсэгэнь хүбүүдтээ эбтэй байгты гэдж захьхадань , тэдэнь захилтынь дүүргэдэггүй байгаа. Иимэл хадань  тэрэ харгана  асаруулаад хүбүүтээ хэлэбэ:

«Хогологты!»

Хэды  ехээр оролдоош бэл,хүбүүдэнь харгана хоголджо шадаагүй.Тыхэдэнь эсэгэнь харганаагаа задалаад,нэгэ-нэгээр мүшэрнүүдынь хоголхынь дурсаба.

Тэдэнь амарханаар нэгэ-нэгээрэнь мүшэрнүүдынь хоголбо.

Эсэгэнь иигэджэ хэлээ:

«Таанарш иимэт:хоорондоо эбтэй байхадатнай,хэнш таанарыг дылхэгүй;ходо хэрэлдэдж, бүхы емээ амяараа хэдж байгаа болтнай,таанарыг ямарш хүн дарджа шадаха ».

Харгана хоголхогүйш,  харь мүшэрнүүдэнь ганса гансаараа бэлэнээр хогологдохо.

Хаан ба самса

Нэгэ хаан ехээр үбэсхэдѳѳ хэлэбэ: «Хэн намай эдэгээхэб,тэрэ хүндэ хагад зѳѳрëо үгэхэб».Тыхэдэнь бүхы сэсэн хүнүүд суглараад, хайшан гэдж хааны эдэгээхыгээ хѳѳрэлсэбэ. Хэнэнч юу хэхэеэ,яахаяа мэдэбэгүй. Гансал нэгэ сэсэн хүн  ханы эдгээдж болхо гэбэ. Нэгэ джаргалтай хүны олоод,тэрны самсынь асараад хаанда үмэсхүүлхэдэ- хаан эдэгэхэ гэбэ тэрэ сэсэн. Бүхы хаан түрѳѳрѳѳ джаргалтай хүныг  олхынь хаан эльджеэбэ: харь эльджеэсэн хүнүүдэнь үни удаан бүхы хаан түрѳѳр бэдэрээд джаргалтай хүныг олджо шадаагүй.  Бүхы байдалаараа урмашджа байсан нэгэш  хүн олдобогүй. Хуу болто хүн нэгэл юумэндэ,юундэб дээ гомдолтойл байха ем; баян болоод,үбшэн;бэе сайнтай байгаад,үгытэй; хэн нэгынь бэе сайнтай, баян гэхэдэ, муу самгантай , зарьмынь үхибүүд муутай. Нэгэтэ хааны хүбүүн орой болсон хойно модон гэрын хаджуугаар гарджа ябсанаа хүны иигэдж дуугархыг дуулджихьба:- «Ай, бурхан, эстэрээ аджаллаабаб, садтараа эдеэлбэб, унтахыгаа хэбтэхэм; үшѳѳ юу хэрэгтэйб дээ намда». Хааны хүбүүн ехээр баярлаад, тэрэ хүны самсынь хэды мүнгэ эрээнэб,тэды мүнгэ үгѳѳд, самсынь хаанда абаашхат гэбэ.Тэдны джаргалтай хүныдэ ороод самсынь тайлха гэхэдэнь, тэрэ джаргалтай хүнэнь тымэш гэхэ емгүй үгээршэнхэй, ядхадаа самсашгүй байба.

Тамын хүн- тамада  джаргалтай

Шагнал

Эрэ хүн ехэ үнтэй шулуу олоод хаанда абаашаба .Хаанай ордон ерээд  яагаад хаантай уулзаха гээшэбииб гэдж барлагуудаасань асууба.

Юундэ тэрээндэ хаан хэрэгтэй болсонынь  нэгэ барлагань асуудж абаад, хэлэбэ;

-Би хаанда дуулгахаб, харь ши намда ханы үгэсэн емнээс хагадынь үгэхэш.Υгѳѳ үгѳѳгүй ханаа, хаанда орохогүйш.

Эрэ хүн үгѳѳ үгэбэ, барлаг  хаанда дуулгаба.Хаан шулуугынь абаад асууба:

-Шамда ямар шагнал үгэхэбииб?

Эрэ хүн  хэлэбэ:

-Намай 50 дахин ташуурдагты,тэрнээс ондоо шагнал намда хэрэггүй. Харь танай барлагтай хѳѳрэлсѳѳтэй хадаа, абсан шаналаа хубаасалдаха хүм. Намда 25-ыг, тэрээндэ 25-ыг.

Хаан энеэгээд, тэрэ хүндэ 1000 түхэриг үгѳѳд, барлагыгаа намнаджихëо.

Υлүү харанхаар. булуу хара.

Баабай ба аша хүбүүн хоëр

Баабайнь зада үбгэшрѳѳ.Хүлѳѳсѳѳ буунхай, харасань муудаа,шэхэнь хатуураа, шүдэш үгээ болобо.Эдеэлхэдэнь,эдеэнь гүдэргѳѳ аманаасань гооджидог болобо. Хүбүүн,бэрэ хоер тэрнэй столдо суулгахыгаа болеод,пеэшны саана эдеэллэдэг болобо. Нэгэ дахин шааджан аяган соо эдеэ хээд үгэхэдэнь,тэрэнь ѳѳртѳѳ татаха гээд,унагаагаад тэсэлджишьбэ.Бэрэнь  баабайгаа бүхы гэр соохиимнай муудуулнаш,аягануудымнай эбдэнэш гэдж байгаад хараагаад, энээнээс хойшо модон аяга соо эдихэтнай хээд үгэхэб гэбэ.Υбгэн санаа алдаад,юуш хэлэбэгүй.Нэгэтэ үбгэн ахай хоер гэртэй суудж байгаад харан гэхэдэнь- хүбүүнь поол дээр модоор юуб дээ хэнэ. Абынгаа «Миша, ши юу хэнэш?» гэхэдэнь, «би модон аяга дархалджа байнаб.Та хоерынгоо хүгшэрхэдэ, энээн соогоос эдеэллэхэб» гэбэ.Υбгэн ахай хоер бэе бэеэ уйдхартайгаар хараад уйлашаба.Υбгэн баабайгаа гомдуулсандаа тэдэ хоертоаягүй болоо; тэрнээс хойшо баабайгаа столдо суулгадж эдеэлүүлдэг,  сайнаар хардаг болоо.

Тэнэг зүнэг хоер адли.

Тогтууригүй хони-шонын зол

Хонинууд ойн хаджууда бэлчэджэ байба; хоер хургань бэшэнээсээ тасараад гүйлсэбэ.

Хүгшэн шоно тэдэндэ хэлэбэ:

Хургаад, томоотой байгты,сүйд тодхор татабат.

Шоно сѳѳг бургасны саанаас дуугарба:

Хургаад, хүгшэн хониндо бү үнэнчэгты, тэрэтнэй таанарта атаархасандаа тыгэдж хэлнэ. Юундэ таанар нэгэл газартаа байха болоо хумта?Дураараа гүйгты.

Хурганууд шонын үгѳѳр дураараа гүйлсѳѳд, шонын аманда ороо.

Тогтууригүй хони — шонын зол

Сэлэнгын аймагай  Жаргалантын дунда һургуули

Хаан ба самса

Нэгэ хаан ехээр үбдѳѳд иигэжэ хэлэhэн байна:

«Хэн намай эдгээжэ шаданаб, тэрэ хүндэ хаан түрын хахад баялигаа үгэхэб»

Тиихэдэнь бүхы сэсэн ухаатайшуулынь сугларжа, хайшан гээд хаан баабайгаа эдгээхэмнай гээшэб гэжэ бодобод. Хэншкэ мэдкэй. Нэгэл ухаансарынь хаан баабайгы эдгээжэ болхо гэжэ хэлэбэ. Хэр бэеэ эгээ жаргалтай хүнии олоод, тэрэнэй самса тайлаад, хаан баабайда үмдүүлээ hаа, тэрэ эдгэшхэ гэжэ хэлэбэ. Тиихэдэнь хаан бухы орон нютагуудаар эгээ жаргалтай хунии олохыень эльгээштибэ, харин тэдэниинь нэгэшкэ хүнии  олоогүй. Хүн лэ hаа нэгэл юумээр дутуу байhанаар харагдаба. Баян hаа, үбдэнхэй, элүүр hаа, үгытэй, хэниинь баян — элүүр байна, тэрэнэй hамганиинь тулюур, ядаруу, үхибуудыньшкэ тулюуршаг. Хүн лэ hаа нэгэ юумэндэ зобошонхой. Нэгэтэ орой хаанай хүбүүн нэгэ заахан гэрэй хажуугаар ябжайсараа нэгэ хүнэй хѳѳрэхые шагнаархаштео,

«Ай бурхандаа! Золтойл байнаб даа, ажалаа хээд гэдэhэ садхалан ябахада ямар ехэ жаргал гээшэб!,- мүнѳѳ унтаадш абахада болохо»,- гэбэ. Тэрэнии дуулаhандаа, хаанай хүбүүн тэрэ хүндэ хэдышкэ мүнгэ үхѳѳр болоод, самсынь тайлажа абаха гэхэдэнь, тэрэ баарhанда үмдэхэ самсашка үгээ байба.

«Жаргалтай хүндэ баян зѳѳри хэрэггүй».

 

Эсэгэ ба хүбүүд

Эсэгэнь хүбүүдтэй эбтэй байгты гэжэ ходо захирдаг байгаа, харин тэдэнь абынгаа үгэ дуулагша үгээ байгаа. Тиихэдэнь харганаа абаад ерэгты гэжэ хэлэбэ:

«hалгаагты!»

Тэрэнииень хүбүүдынь hалгаажа ядашаба. Тиихэдэнь эсэгэнь тэрэнэй мүшэрнүүдынь нэгэ нэгээр hалгаагты гэбэ.

Тэдэниинь харганаагай мүшэрнүүдынь нэгэ нэгээр бутаранхай хадань, хүнгэнѳѳр хуу хухалтиба.

Абань хэлэбэ:

«Хараа гүт, ямар хүнгэнѳѳр хуу хухалтибабта, энээндэл адляар ганса гансаараа ябаха болоо hаа, арые дабажа шадакайт, харин эбтэй ходо сугтаа ябаа hаа, хүсэтэй шанга балтадал хүдэр нюдарга шэнги болоод ябахат»-гэбэ.

«Ганса гансаараа ябахадаа, газар хороохогүймнай элихэн даа».

Үбгэн баабай ба аша

Үбгэн ехэ үбгэршѳѳ. Хүлнүүдынь ябахаа больтео, нюдэнүүдынь харахаа больтео, дүлеэ болшоо, шүдэнүүдынь хуу унашоо.

Эдеэлхэ тээшээ аманhаан хуу гоожуулна. Хүбүүниинь hамгантяа столой хажууда hуулгахаяашка больтинхай, шэрмэй саана эдеэлyyлнэ. Нэгэтэ нэгэ табаг соо абаашти эдеэлүүлхэдэнь, тэрэнь ѳѳр тээшээ татаха гээд, тэрэ таба- гаа унгаажа тэhэлтибэ. Бэрэнь тэрээнии хараhандаа, хашхаржа, дэмээржэ эхилбэ:  «Ондоо табаг соо эдеэлүүлкэйб, тэбшэ сооhоо эдеэлхэш» гэжэ хашхарба. Тэрэ үбгэн баабайнь hанаагаа алдаад лэ, дуугайхан лэ хэбтэбэ. Yбгэн hамган хоер хүбүүнэйнгээ наадаха харжай hууна, тэрэнь зартагайнуудаар нэгэ юумэ дархална: -«Миша, ши юугээ хэжэ һуунаш?»- гэжэ хүбүүнhээн асууба.

Мишань урдаһаань: — «Аба, би моодор тэбшэ дархалжа байнаб, эжы та хоерой хүгшэрхэдэ, энэ тэбшэ сооhоо эдеэлүүлхэб.

Yбгэн hамган хоер бэе бэе хараад лэ, барсиралдашаба. Yбгэн баабайгаа баhаhандаа, эшэжэ аягүйрхэшэбэ. Тэрэ гэhэнhээ хойшо баабайгаа столдо дуудажа эдеэлyyлдэг болоо.

«Аба эжыгээ хүндэлжэ ябагты, альган дээрээ үргэжэ ябагты!»

Шалюун хони- шонын олзо

Хонид ойн захаар бэлшэжэ ябаа, харин хоер хурьгадынь hүрэгhѳѳн таhараад харайлдашба.

-Бү гүйлдэгты, аюулда орохотнай удаан бэшэ иихэдээ.

Тэндэ шоно hѳѳг бургааhадай саагуур хүлеэн байгаа.

-Бү үнэншэгты энэ зүнтэглэhэн хонидо, хүлыньшкэ ябажа шадахаа больтео, атаархажа байна гээшэ таангуудта.

-Та юундэ уйдажа байханта!?

-Ехээр харайлдагты!

Тэдэ хурьгадынь шоны шагнаад, харайлдан бэлщэбэ, харин шононь тэдээнгүүдые барижа эдиштибэ.

«Эжы абынгаа үгэ хододоо дуулажа ябагты».

 

Шагнал

Нэгэ эрэ хүн үнтэй сэнтэй шулуу олоод, хаан баабайда абаашаа. Хаанай ордон ерээд лэ, хайшан гэжэ хаантай уулзаха гээштээ гэжэ зарасануудhаань hураба.

— Яаха гээш хаанаар гэжэ нэгэ зарасань hураба.

Тиихэдэнь тэрэ эрэ хүн ерэhэн ушараа хѳѳрэжэ үгэхэдэнь, тэрэ зарасань иигэжэ хэлэбэ:

— Зай, би шамда хаан хаана байнаб гэжэ хэлэхэб, харин ши намда хаанай үгэhэн юумыень хахадлаад хубаалсахаш гэбэ. Харин зүбшѳѳгѳѳ үгээ hааш, шамай хаанда оруулкойб» — гэбэ.

Тэрэ эрэ хүн зүбшѳѳгѳѳд лэ, хаанда ошожо тэрэ шулуугаа харуулба.

— Зай, ямар шан, ямар зѳѳри шамда үгэхэбиб?- гэжэ хаан hураба.

Тэрэ эрэ хүн тиихэдэнь:

— Намда 50 ташуур мина үгѳѳhаатнай болоо. Би тэрэ зарасатайтнай хаанай үгэхэм юумээрнь хахадтайнь хубаалсахаб гэжэ хэлсээд ерээ hэм. Намда хорин табы, тэрээндэ хорин табы.

Хаан тэрээндэнь энеэбхилжэ, зарасаяа намнаштиба, харин тэрэ эрэ хүндэ аяар мянган түхэриг үгэтибэ.

«Зѳѳридэ хорхойтоhондоо золгүй үлдэбэ».

Сэлэнгын аймагай  Ноёхоной дунда һургуули

Ава ба хүвүүдэнь

(басни)

Авань хүвүүдтээ эбты байгты гэж захирхадань, тэдэнь үгынь дуулаагүй. Авань харганаа асархы захираад, хэлэвэ:

«Салгаагты!»

Хүвүүдэнь хэдыч оролдооснаа, салгааж чадаагүй. Тэхэдэнь  авань харганаагаа задалаад,  нэгэ нэгээр салгаагты гэж захираа.

Тэднэрэнь хүнгэнөөр, нэгэ нэгээр саваа салгаачоо.

Авань хэлэбэ:

«Өөстэн дундаа эбты байгаавал, хэнчиг таанды дылкүй, өөстэн дундаа хэрэлдэж, ами амяараа байгаавал – ямарч ем  таанды хүнгэнөөр салгааха».

Харганаа салгаакүйт, саваа нэгэ нэгээр  хуу салгаахат.

Тоомгүй хони – чонод  олзо

Хонид ойн хажуугаар бэльчээ: хоер хургань сүргөөсөө  тасарчоо.

Хүгшэн хонинь хэлэбэ:

— Хургад, бү тоомгүй аашлагты, муу юм болхынь зүгнөөт.

Чоно бургаасны саана байгаад, хэлэбэ:

— Хургад, хүгшэн хониндо бү этигэгты, хүгшэрөөд, хүлэнь муу явдаг болоо,  атаархаана, тэгээд хэлнэ.

Таанар юундэ уйтанат?

Ехээр гүйгты.

Хурьгад чоны чагнаад, гүйгөө, чоно тэднэры баряад, эдеэ.

Тоомгүй хони — чонод олзо

Хаан баавай ба самца

Нэг хаан баавай үвсөөд, иигэж хэлэвэ: «Хэн намай эмчэлнэб, тэрээндэ  хахад зөөрёо үгэхэб». Тэхэдэнь цэцэн ухаатынар суглараад, хаан баавайгаа хайшан гэжэ эмчэлхэвидь гэжэ саналаа хэлцэв. Хэньчиг мэднэгүй. Тэхэдэнь нэгэл цэцэн ухаатынь хаан баавайг эмчэлжэ болхо байн гэж хэлээ. Тэр хэлээ: «Жаргалты хүны олоод, тэрны самцынь тайлаад, хаан баавайдаа үмэсхүүлвэл, хаан баавай гэмгы болхо».

Хаан баавай Хаанта уласаараа жаргалты хүны бэдэрхы явуулаа, харин хаан баавайн алватнар хаанынгаа уласаар удаан яваад, жаргалты хүны олоогүй. Хуу юумэндээ урматы нэгэч  хүн байгаагүй.  Хэн баян байнаб, тэр үвчэн, хэн элүүр байнаб, тэр үгыты; баян, элүүр саа, самгань муу; үгывэл хүхэдэнь муу, болтодоо нэгэл ядаруугаа, гомдолоо тоолно.

Нэгэ шүни хаан баавайн хүвүүн заахан гэры хажуугаар явжайгаад, хүны ем хэлэж байсны чагнаа. «Ай, Бурхан! ажаллааб, эдеэлээб,  унтахаа хэбтэхэм,  ондоо юу хэрэгтыб дээ, намда? Хаан баавайн хүвүүн баярлаад, тэрны самцынь тайлаад,  хэды мүнгэ эрэхэб, тэдыг үгөөд, самсынь хаан баавайда аваачха гэжэ захираа.

Хаан баавайн алватнар жаргалты хүндэ ерээд, самцынь тайлхаа санхадань, жаргалты  хүнь айхаар  үгыты, үмэсхэ самцач үгы байгаа.

Чан

Эр хүн үнты чулуу олоод, тэрнээ хаан баавайд  аваачаа. Хаан баавайн ордон  ерээд, хааны хайшан гээд харахабиб гэж хаан баавайн зарцануудаас сураа.

Юундэ чамда хаан хэрэгты болооб гэжэ нэгэ хааны зарца суураа.  Тэр эр хүн хэлээ. Тэхэдэнь зарцань хэлэвэ.

— Зай, би хаан баавайд очоод хэлэхэб, чи намда хаан баавайн үгэсэн юумэнээс хахадынь намда үхэч. Yгөө үгөөгүй саач,  хаанда чамайг оруулкүйб!

Эр  хүн хэлцээ баталва; зарцань хаандаа дуулгаа. Хаан баавай тэр чулуу аваад, хэлэвэ:

— Эр хүн,  би чамда ямар чан үгэхэбиб?

Эр хүн хэлэвэ:

— Намда тавин ташуур хүртүүлыт, ондоо чан хэрэггүй. Би таны зарцаты хэлцээ батлааб, чан хуваахадь. Намда хорин тавы, тэрээндэ хорин тавы.

Хаан энеэгээд, тэр зарцаа намнаа, эр хүндэ мянган түхэриг үгөө.

 

Yвгэй ба ачань

Yвгэй айхаар үвгэн болоо. Тэрны хүлэнь явхы болёо, нюдэнь харахы болёо, чэхэнь дуулнагүй, шүдэгүй. Эдеэлхэдэнь, хуу емэнь амнаасань сөөргөө гоожоно. Хүвүүн бэрэ хоёронь  шэрээдээ суулгахы болёод, пеэчнынгээ цаан эдеэлүүлдэг болоо.

Нэгэ дахин аяга цоо эдеэ аваачаа.  Yвгэй өөр руугаа татахы санаад, унгаагаад, тэсэлчоо. Гэр цоо байсан юм хуу салгаанач, аяг тэсэлнэт гэж айхаар ехээр үвгэйгөө хараагаад,  мүнөө чамда би модон тэбшэ цоо эдеэ хээд үгэхэб гээ.   Yвгэй санаа ехээр алдаад, юч хэлээгүй.

Нэгэ дахин үвгэн самган хоёр гэртээ суужайгаад, хараа, хүвүүнь поол дээр модоор ем барьжа наасжайхынь. Авань асуугаа. «Юу хэж байнач, Миша?» Мишэнь хэлэвэ: «Аваа, би модон тэбшэ хэджээнэб, таа хоеры хүгшэн болход,  энээхэн  тэбшэн соогоос  таанады эдеэлүүлхэб».

Yбгэн самган хоер урда урдаасаа хараад, бархиралцаа. Хайшан гэж үбгөөгөө бастаг байснаа ойлгоод,  эчээ; тэрнээс хойш үбгэйгөө шэрээдэнь суулгадаг, тэрнээ сайнаар  хардаг болоо.

Сэлэнгын аймагай Сэлэн-Дүүмын дундa hургуули

«Царь и рубашка» – «Хаан ба цамса.»

Нэгэ ɣвчэн хаан хэлвэ:

-Хэн намайг эдгээнэв тэр хɣндэ хагад гɣрнɵɵ ɣхэв:

Бɣхы цэцэн мэргэн хɣнɣɣд цуглараад, хаанаа хайшан гэдж змчэлхэв гэдж хɵɵрэлцэв. Хэнч мэдкɣй байв.

Нэгэл цэцэн хэлвэ: «Хааныг эмчэлдж болх.» Джаргалтай хɣник олоод, цамцынь тайлдж аваад  ɣмсɵɵхнай, хаан эдэхк.

Хаан джаргалтай хɣник бэдэрхыг эльдеэв, хааны элчэд ех удаан бэдэрвэч нэгэч джаргалтай хɣник олдж чадавгɣй.

Бɣхы юумээр довольно байсан хɣн ɣгы байв.

Хэн баян байвач — ɣбчэнтэй; элɣɣр байвач, — ɣгытэй; элɣɣр баян байвач – гэргэн муутай; ɣхибɣɣд муутай; хɣн бɣхэн нэгэл юумээр чамаралдж байх.

Нэгэтэ хаанай хɣвɣɣн орой ɣдэш гэрын дзахуур явдж явтараа, нэг хɣны хэлдж байхы дуульчшав: «Зай, болоодоо, аджалаав, эдеэлээв, унтахам даа, ɣшɵɵ юу хэрэгтэйб дээ?»

Хаанай хɣвɣɣн баярлаад, эн хɣнеэс цамцынь тайлдж авхыг дзахирба. Тэрны тɣлɵɵ цамцынь хаанд авашч ɣгты гэвэ.

Элчэдынь тэр джаргалтай хɣнд ерээд, цамцынь тайлх гэв; харин джаргалтай хɣмнай данч ɣгытэй байв, тэрээнд цамцаш ɣгы байва,

 

  «Награда» – «Чан»

Нэгэ эрэ хɣн ɣнтэй чулуу олоод, хаанда аваачав. Хаанай ордонд ерээд, дзарснаарс асуув:

— Яадж хаанык хархав?

Нэг дзарсань сонирхово:

— Ямар хэрэгтэйвч?

Тэрэ эрэ хɣн хэлэвэ, хɵɵрэвэ.

Дзарсань хэлвэ:

— Зай, би хаанда хэлхэв, харин чи намда хаанай ɣгсэн юумнээс хагдынь ɣхэч. Ɣгɵɵгɣйхнай,би чамайг хаанд оруулкуйв.

Эрэмнай  ɣгɵɵ ɣгэвэ,дзарсань хаандаа хэлвэ.

Хаан чулуу аваад:

— Чамда ямар чан хэрэгтэйв?

— Намда тавин ташуур эдюул, ондоо юумэ хэрэггɣй. Чинии дзарастай хэлцээн бии. Чинии ɣгсэн чангыг хуваахадь. Тымээс намда хорин тав, тэрэндэ харин таван ташуур эдюулэгты.

Хаан энеэгээд, дзарсаа намнаад, тэрэ хɣндэ мянган цɣлкɵɵв барюулва.

 

Ὑвгэн ба ача.

(Старый дед и внучек)

      Ὑвгэн ехээр хɣгшэрвэ. Хɣлэнь явкɣй, нюдэнь харкɣй,чэхэнь дуулкуй, шɣд ɣгы болво. Эдеэлхэдэнь, эдьсэн юумэнь гэдэргээ амнааснь годждог болво. Хɣвɣɣн бэр хоёронь столой саана суулкаа болёод, аминдань пеэчны цаан эдеэлɣɣлдэг болво.

Нэгэтэ аяган цоо эдеэ тавива. Тэрнээ авкайд унагаачшоод, тэсэлчшэв. Бэрэнь хɣгшэн ɣвгэнөө хараадж  эхилвэ:

— Чи бɣхы юм гэр цоо эбдэнэч, салгаанач. Эннээс хойш чамда модон таваг цоо эдеэ ɣгдэк болхов.

Ὑвгэн санаагаа алдаад, юуч хэлэвгɣй.

Нэгэтэ ɣвгэн самган хоёрын гэртээ байгаад, харахадань — хɣвɣɣниинь пол дээгɣɣр модоор наасч байв – юучэвдэ барьна.

Эцгэнь асууна:

— Чи юу хиидж байнач, Миша?

Миишань хэлнэ:

— Ав, би модон таваг хидж байнав. Та хоёрын хɣгшэрхэд энээнээс таанрыг эдеэлɣɣлхэв.

Ὑвгэн ахай хоёр бэе бэеэ харалцаад, бархиралцав. Тэд хоёр ехээр эчвэд, хɣгшэн ɣвгэнөө тыгэдж басч байсандаа. Тэрнээс хойш хɣгшэн ɣвгэнөө столын цаан суулгаад, хɣндэлдэг болво.

 

Эцэг ба хɣвɣɣдɣɣд.

(Отец и сыновья).

     Эцэгэнь хɣвɣɣдтээ эбтэй байхынь дзахираа, тэдэнь ɣгынь дуулавагɣй. Тиигээд  тэрэ  харганаа  ацруулаад, хэлвэ: «Хоглогты!»

Хэдыч оролдовоч, хоголдж чадавгɣй.

Тиигээд эцгэнь харганаагаа задлаад, нэгэ-нэгээрнь хоглогты гэвэ. Нэгэ- нэгээрнь харганаагаа хоголчшовод.

Авань хэлвэ:»Энээн шинг таанар эвтэй байгаахнай нэгэч хɣн таанрыг дылкɣй; харин ходол хэрэлдж байгаахатнай, ɣшөө амии аминдаа – таанрыг   дылчих.

 

Харганаагаарнь байхадань хоголкɣйч, бургаас бургаасаарнь – хоголхоч.

Уймар хонь – чонын хɣнэс.

(Шаловливая овца – волку корысть).

 

Хонидой ойн дзахуур эдеэлдж байхадань, хоёр хурьгануудынь тасарчав.

Хɣгшэн хонь хэлэнэ:

— Бɣ уймарлагты, чонын эдеэ болхот.

Бургаасны саан чоно            байгаад, хэлнэ:

— Ὑлтэрсэн хоньны ɣгынь бɣ дуулагты, хурьгадууд; тэрны хɣлынь муу болоод, явдж чадхы болёод, таанарт атаархадж байна. Таанар юугээ гэдж миин байхкɣйнт? Ехээрл аашлагты.

Чонын ɣг дуулсан хурьганууд гɣйдж, аашалдж мэдэвэ, тыхтээнь адли чоно тэдныг баряад эдьчшэв.

            Уймар хонь – чонын хɣнэс.

 

Сэлэнгын аймагай Харганаагай дундa hургуули

Эсэгэ хүбүүдтэеэ

   Эсэгэ хүбүүдтээ хоорондоо эбтэй байгты  гэжэ захирхадань, харин тэдэниинь сэсэгынгээ үгэ дууланагүй хаш. Абань харганаа бургааhа асаруулаад, нэгэ нэгээр хухалагты гэжэ хүбүүдтээ хэлэбэ. Тэдэнь нэгэ нэгээ бургааhа бэлэнээр хухалба. «Эбтэй ябаа hаа, хэндэшье абтахагүйт, нэгэ нэгээр эбгүй ябабал ямаршье мууда хосорхот».

 

Томгүй  хонин — шонодо олзо

   Ойн хажуугаар  хонид  бэлшэнэ; хоёр хурьгад hүрэгhөөн гүйжэ холошобод.

«Бү аашалагты, хурьгад, аюулда оробот!» — гэжэ хүгшэн хонин зэмэлбэ.

«Энэ хүгшэниие бү шагнагты, оороо гүйхэ сэгнэхэ шадалгүй  хадаа атаархажа хэлэнэ, бд уйдагты, харайлдажа байгааhатнай дээрэ!» — гэжэ шоно бдлэнсэг бургааhанай саагуур бултайжа  дуугарна.

Хонгор хурьгад шоные шагнажа, хоротой амандань оробо.

 

Хаан самса хоёр

   Нэгэ хаан ехээр үбдөөд иигэжэ захина: «Хэн намайе эмшэлжэ шаданаб, тэрэ хүндэ байhан зөөрингөө хахадыень бэлэглэхэб». Ехэ суглаан хуража, яажа хаан баабайгаа абархамнай гэжэ хүн зон хөөрэлдэбэ. Хэншье харюу оложо шадабагүй. Нэгэл сэсэн хүн хааниие яажа эмшэлжэ болохо гэжэ хэлэбэ. Жаргалтай хүниие олоод, тэрэнэй самса тайлажа хаанда үмэдхүүлээ hаа, эмшэлэгдэхэ. Хаан тиимэ хүниие бэдэрэгты гэжэ захирал үгөө,  түлөөлэгшэдынь ехэ бэдэрэлгэ хэжэ олобогүй.Хаанашье тиимэ жаргалтай хүн үгы байгаа, баян hаа – үбшэн; энхэ элүүр hаа – үгытэй; баяншье, энхэ элүүршье hаа — hамганиинь  муухан; үри хүүгэдыншье тоомгүй, хүн  лэ hаа муугаа тоолоно.

Нэгэтэ  үдэшэ хаанай хубуун модон гэрэй хажуугаар үнгэржэ байтараа дуулаба: ямар жаргал гээшэб, ажалаа хэжэ дүүргэбэб, эдеэ хоолоо баряад, унтахал байн даа. Хаанай хүбүүн хэлэхыень дуулаад, ехээр баярлаба. Үгытэй хүнhөө самсынь тайлаад, хэрэгтэй мүнгынь үгөөд, хаанда үмэдхуулэгты  гэжэ хүбүүниинь захирал үгэбэ. Хаанай хүнүүд үгытэй хүндэ ерэхэдэнь, самсашье үгы болотороо  тэрэ жаргалтай хүн тон ядуу үгытэй байба.

 

Шагнал

    Эрэ хүн сэнтэй шулуун оложо, хаанда абаашаба. Хаанай ордон ерээд, барлагуудhаань хаан байна гү гэжэ hураба. Нэгэ барлагынь, яахашни хаанаар гэнэ. Тэрэ байhанаа хуу хөөрэбэ. «Зай, хаанда  хэлэхэб, харин ши тэрээнэй түлөө хаанай үгэhэниие намтай хубаалдахаш, үгы hаа оруулхагүйб» — барлаг өөдэрхэбэ.

Эрэ хүн барлагта үгөө үгэбэ, тэрэнь оруулба хаш.  Хаан шулууе абаад, ямар шан эринэш гэжэ эрэ хүнhээ асууба.  «Таби дахин намайе ташуурдыш даа, ондоо шан намда хэрэггүй. Харин тиигээд шинии барлагтай  нэгэ хөөрэлсөөн би, ямар шан хаан үгэнэб, хубаалсахаар, хорин табынь намда үгөөд, нүгөө хорин табынь барлагтаа үгөөрэй». Хаан  энеэжэ, барлагые намнаад, эрэ хүндэ мянган  түхэриг үгэбэ.

 

Үбгэн аша  хоёр

    Үбгэн үндэр наhатай болоо. Хүлэнь ябахаа болёод, нюдэншье  харанагүй, шэхэнь дуулахаяа болёо, шүдэшье үгы. Эдеэлэхэдэнь аман сооhоонь гоожожо hөөргөө гарашана.Тэрээнhээ боложо хүбүүн бэри хоёрынь абаяа дүхэригтэ hуулгахаяа болёо, пеэшын саана эдеэлэнэ. Нэгэтэ бэринь сайтай аяга асаржа үгэхэдэнь, үбгэн хүдэлгэхэ гээд тэhэ унагааба. Бэринь ехээр үбгэниие зэмэлжэ, дахин угаабариин  тэбшэ соо хээд үгэхэбди гэбэ. Хараалгаhан үбгэ гансата hанаа алдан юушье дуугарбагүй.

Үбгэн hамган хоёр заа хүбүүнэйнгээ пулааха дээрэ, модон хабтагайнуудые суглуулжа наадахынь хараад, юу  хэнэш гэжэ асуубад. Үбгэрхэдэтнай та хоёрые угаабариин тэбшэ соо эдеэлүүлхэб, баабайе шэнги. Үбгэн hамган хоёр  бэе бэеэ хараад, аягуйрхөөд уйдхартайгаар бархиршалдабад. Тэрэ гэhээр үбгэн баабайгаа дүхэригтэ сугтаа hуулгаад эдеэлүүлжэ, hайнаар харууhалжа эхилбэ.

 

Сэлэнгын аймагай Юрөөгэй дундa hургуули

Шагнал

    Нэгэ эрэ хүн ехэ үнэтэй шулуу олоод, хаанда абаашаба. Хаанай орондо ерээд, яагаад хаантай уулзахабиб гэджэ асууба.

Нэгэ хаанай зараса хаанаар яаха гээ хүмши гэджэ асууба. Эрэ хүн хөөрэджэ үгэбэ.     Зарасань хэлэнэ:

— Хаанда ошодж хэлэхэб, ши хааны үгэсэн юүмэнээс хагадынь намда үгэхэш. Хэрбэеэ үгэхэгүй ханайш би хаанда ошодж хэлэхэгүйб.

Эрэ хүн тангариглаба, зараса ошоджо хаанда хэлэбэ. Хаан тэрэ шулуугынь абаад асууба:

— Шамда ямар шагнал үгэхэбиб?

Эрэ хүн хэлэбэ:

— Намда табин ташуур хэрэгтэй, ондоо юушье хэрэггүй. Танай зарасада хорин табынь үгэхэб тиимэ хэлсээтэйбди.

Хаан энеэгээд, зарасаа намнаад, эрэ хүндэ мянган түхэриг үгэбэ.

Yнэншэ хүн алтанаас үнэтэй гэдэг юм.

 

Хүгшэн аба ба аша хүбүүн

Басни

   Хүгшэн аба ехээр үбгэрбэ. Хүлынь муугаар ябана, нюдынь муу харана, дүлии, шүдынь үгы.Юумэ эдихэдэнь, аманаасань унана.

Бэри хүбүүн хоёрынь столдо  суулгахаа болибо, пеэшын арада эдеэлдэг болобо. Нэгэ дахин шаажан аяга соо эдихэ юумэ абаашаба. Тэрэ аягаа саашань болгохо гээд, унагаагаад  тэсэлбэ.

Бэринь ехэ уурлаба, хамаг юумэ муухай болгонош, аяга табаг эбдэнэш, дахин юумэ угаадаг модон  тэбшэ соо эдихэш гэдж хэлэбэ.

Yбгэн санаа алдаад, юуш хэлэбэгүй.

Нэгэтэ үбгэн самган хоёр гэртээ сууба – харахадань хүбүүнь тэбхэрхэн модонуудаар юумэ хэджэ наасана. Абань асууба: «Юу хэнэш, Миша?».

Миша хэлэбэ: «Аба би модон тэбшэ хэнэб. Таанары үтэлхэдэ энээнээс юумэ эдюулхэб».

Yбгэн самган хоёр бэе бэеэ хараад, уйлаба. Тэдэнэртэ ехэ аягүй болобо, тэрэнээс хойшо хүгшэн баабайгаа столдо суулгаад эдеэлүүлдэг болобо.

Юу таряабши, тэрэнээл хуряаджа абахаш.

 

 

Хаан ба самса.

Онтохон.

 

Нэгэ хаан ехээр үбшэлжэ, хэлэбэ:

-«Баялигайнгаа хагадынь үгэхэб намай эдэгээсэн хүндэ».

Сэсэн ухаантанай хүнүүд сугларжа, яагаад хааниие эмшэлхэб гэжэ хөөрэлдэбэ. Нэгэншье хүн мэдэнэгүй. Нэгэ сэсэн хүн хэлэбэ хайшан гээд эмшэлхэб.

Тэрэ хэлэбэ: эгээн жаргалтай хүниие олоод, самсынь  тайлажа  хаанда үмэсхүүлхэ, тиигээ хада эдэгэхэ.

Хаан хүнүүдые иишэ тиишэнь эльгээбэ жаргалтай хүниие бэдэрхынь. Нэгэшье жаргалтай хүн олдобогүй. Хэн баян бэ, тэрэ үбшэн; хэн элүүр бэ, тэрэнь үгытэй; хэн баян элүүр бэ, самгань муу, үхибүүдынь муу. Хүн бүхэн нэгэл юумэндэ таараагүй байна.

Нэгэтэ орой болосон хойно хаанай хүбүүн нэгэ гэры захаар гаража ябасанаа дуулажархиба:«Ай, бурхан ямар жаргалтай хүн гээшэбиб. Ажал хэбэб, юумэ эдибэб, ондоо юу хэрэгтэй юм, унтахам».

Хаанай хүбүүн баярлажа, энэ хүнээс самсынь тайлаад, мүнгэ үгөөд, хаанда абаашажа үгэхэ гэжэ шиидэбэ.

Хаанай зарасанууд энэ жаргалтай хүндэ ерээд, самсынь тайлажа абаха гэхэдынь, жаргалтай хүмнай огоошье үгытэй, самсаш үгы байба.

Тамын хүнүүд тамадаа жаргалтай.

 

 

Эсэгэ ба хүбүүд.

Басни.

 

Эсэгынь хүбүүдтээ эбтэй байгты гэдэг байгаа, тэдэнь шагнадаггүй сэн. Харганаа абаад ерэгты гэджэ нэгэтэ хэлэбэ:

— Хогологты!

Тэдэнэр хоголджо ядаба. Тиихэдэнь харганааень нэгэ нэгээр хогологты гэнэ.

Хүбүүд түр зуура хоголоод орхибо.

Эсэгэнь хэлэбэ:

-«Таанаршье өөрэгүй эбтэй ябабалтнай таанадые нэгэшье хүн дылэхэгүй, хэрбэеэ хэрэлджэ  эбгүй ябабалтнай хүн бүхэн өөдэрхэхэ».

Харганаа хоголджо шадахагүй, нэгэ нэгээрнь хоголоод хаяха.

Эб нэгэтэн хада уула урбуулха шадалтай ха юм.

 

Тэршээ хонин –шонын олзо.

Хонид ойн захаар бэлшэнэ, хоёр хурьгад сүрэгөөсөө тасараад гүйнэ.

Хүгшэн хонин хэлэбэ:

— Бү ехээр  хүхигты, гэнэ болоходоо болохо.

Тэрэ үедэ шоно бургаасны захада байгаад хэлэбэ:

— Бү шагнагты хүгшэн хониие, ябахадаа хүлынь муу. Таанар юу  гэдж  байхабта, ехээр гүйхэ харайха хэрэгтэй.

Хурьгад шонын үгэдэ ороджо, гүйджэ эхилбэ, тиихэдэнь шоно тэдэниие барижа эдибэ.

Тэнэг тэнгэреэс ехэ.

 

Улаан-Сүхэ аймагай Шаргалжанай дунда һургуули

 

Эсэгэ  ба хүбүүд

 

Эсэгэ түрэһэн  хүбүүдтээ  ажабайдалай  гүн  удха  ойлгуулан  иимэ  һургаал  хэлэнэ:  «Эбтэй ажаhуугты». Хэлэһэн емэн хубуудэй ухаанда һургаал боложо шэнгэбэгүй. Бодолгото болоһон абан харганаа асаруулжа, иигэжэ хэлэбэ:

«Хогологты!»

Хүбүүд хэды оролдолсоно, харганаа хогорбогүй. Тыхэдэн абан ганса ганса мүшэр болгожо хоголхын үгэбэ.

Тэрэ дороо ганса ганса харганаагай эшэ хогологдоо.

Абан иигэжэ ойлгуулба:

«Иимээр лэ таанад ажаһуухат: согтоо ябаа һаа, хэндэш дылдэхэгүйт, харин  эбээ  таһараад, хэрүүл гаргажа, эбгүй болоо һаа хэнчи таниие булиха.

Харгана  эбдэхэгүйш, ганса ганса  мүшэрөөр болтын  һалгааха аргатайш.

 

Байрагүй хонин – шонын олзо

Ой модоной соорхойдо хонид бэльчижэ ябаа. Хоёр хурьгад һүрэгһөө таһаржа үлэбэ.

Хүгшэн эхэ хонин хэлэбэ:

-Һүрэгһөө бу таһарагты, аюултай.

Энэ үедэ бургааһанай саана хоргодоод байһан шоно хэлэбэ:

— Хүгшэрһэн тулюур эхэ хониной хулын ябахаа болёод, таанарта атаархажа, иимээр хэлэнэ.  Наадагты хүчирэгты, холуур ябагты.

Хурьгад шонын үгэдэ орожо, гүйлдэбэ, харайлдаба. Тэрэ дороо ухаагүйхэн хурьгад шонын хүнэһэн боложо һалаа һэн.

Байрагүй хонин – шонын олзо.

 

Хаан ба дотор самса. (Үльгэр)

 Үбшэлһэн хаан нэгэтэ  хэлэбэ: «Хэн намай аргалхаб, тэрээнтэй хахад зөөрииго хубаалдахаб». Дэлхэйн   ухаатайшуул  суглараад,   энэ асуудал шиидхэбэ. Тыгээд зуб мүрэй арга олдобогүй. Нэгэл сэсэн  хүн аргалхаар арга байна гэжэ хэлэбэ. Жаргалтай хүниие олоод, тэрэнэй үмдэжэ ябаһан дотор самса үмдүүлээ һаа, хаан һайн болохо. Хаан өөрын дайдаар жаргалтай хүниие бэдэрхын гар дорчинуудаа эльдеэбэ. Харин хаанай мэдэлэй газар дайдада дүүрэн тэгшэ жаргал эдлэһэн хүн олдобогүй.  Хүн бүхэн заал һаа  ядаралтай, үгытэй, шадалгүй. Баянчи һаа, үгытэй.  Бардамшиш һаа, һамга муутай, үгы һаа, хүүгэдын муу. Нэгэ дачи үдэшэ багаар үлбэр хаанай хүбүүн урсахан гэрэй (избушка) хажуугаар үнгэржэ ябатараа иимэ емэ дуулашчиба: «Мүнөөдэр ехэ ажал хэгдээ, яһала хооллооб, унтаха саг ерэбэ, дүүрэн жаргалай түлөө үшөө намда юун  хэрэгтэйб? Юуншье хэрэггүй.» Хаанай хүбүүн ехэ баярлаа, энэ хүнэй дотор самса тайлагты, тыгээд аша туһадань мүнгэ барюулаарайгты; хэдыгы эрэнэб, болтын үгэжэ,   самсын лэ  абадам абаашагты. Гар доорчинуудни  ерээд,  дотор самсын тайлаха гэхэдэн, жаргалтай хүн ехэл үгытэй дотор самсаш үгы байгаа.

Шагнал

 Хүдөөгэй хара хүн үнэтэй шолуу олоод, хаанда абаашаба.  Ордондон ерээд хаанай зарасануудһаан һуража эчилбэ: хайшан гэжэ хааниие яжа хараха гээшэб. Нэгэ хаанай зарасан һонюушархаба: юундэ хааниие харахаа һананаш. Хүдөөгэй хара хүн хөөрэбэ гэнэ, юунэй түлөө ерээб. Зарасан хэлэнэ:

— Зэ, би хаанда дуулгахаб, тэрээнэй түлөө үгэһэн емэнээ хагадын намдаа үхэш! Найдулаагүй һэш, хаанда табихагүйб.

Хүдөөгэй хара хүн үгэ үгэбэ, зарасан хаанда мэдээ хүргэбэ.

— Хүдөөгэй хара хүн, ямар шагнал абахаа һананаш?

Хүдөөгэй хара хүн хэлэбэ:

-Намда табин ташуур үгэгты, ондоо шагнал хэрэггүй. Зүгөөр танай зараса үгэ үгөө юм, шагналаа хубаагаад хагадын абаха гэжэ. Би хорин табын абахаб, тэрэшни хорин табын абаха.

Хаан энеэгээл ба зарасаа намнаа, хүдөөгэй хара хүндэ мянган түхэриг үгөө юм.

Хүгшэн аба ба аша хүбүүн

     Хүгшэн аба үтэлхэ наһанай үндэртэ хүрэжэ, хүл, нюдэ  муутай, шэхэн хатуу, шүдэгүй болонхой, ядаралтай байдалда оробо.  Эдеэлхэдээ, хоолни һөөргөө гаража, хотодонь тогтохоо болинхой. Хүбүүн  бэрэ хоёрни шэрээгэй саана һуулгахая болижо, пеэшэнэй саана эдеэлүүлдэг болобо. Нэгэ дачи шаазан аяга соо шүлэ үгэхэдэн, өөртөө дүтэлүүлхэ гэжэ ябаһаар, аягатай шүлөө тэһэ унагаашчиба. Бэрэ хадам абыгаа ехээр зэмэлжэ, хараажа хашкаржа эчилээ, — «Бухы аяга эбдэбэш, гэр байра һандаабаш,  энээнһээ хойшо модон амһартаһаа  эдеэлхэш»,-  гэжэ галзуурба.

Буурал тарчитай үбгэн абяа аниргүй болобо. Нэгэ дачи  үбгэн һамган хоёр хүбүүнэйнгээ наадахые хаража һуугаа. Хүбүүнни шала дээрэ модон харшаар нэгэ емэ дархалжа наадана. Абан һуураба: «Энэ юу хэнэбши, хүүгэм?»  Хүбүүн иигэжэ хэлэбэ: «Энээгээр би модон амһарта дархалнаб. Та хоёрой  хүгшэрхэдэ, энэ амһартаһаа эдеэлүүлхэб».

Үбгэн һамган хоёр бэе бэеэ хараад, ехэ уйтхарни хүрөөд, уйлалсаба. Боруу емэ хэжэ  байһанаа ойлгоод, бэрэ үтэлһэн абыгаа шэрээгэй  саана һуулгажа,  хүгшэрхын гурбан зөөлэндэ хүргэхэ гэжэ оролдодог болоо.

 

Улаан-Үдэ хотын 12-дахи дунда һургуули

 

Баабай хγбγγдээрээ

Баабайнь хγбγγдтээ эбтэеэр хууха гэжэ ойлгуулдаг байгаа, теэд тэдынь бэрэ ойлгодоггой байгаа. Тэрэнь эльбγγр асраад, хухалты энээни гэбэ.

 Тэдынь хэдышкэ оролдобошкаан, хохалжа шадаагой. Баабайнь эльбγγрээ задлаад, нэжээдээр угэбэ.

Нэжээд бургааша абаад, тэдынь бэлээр хохалба.

Баабайнь хэлбэ:

Теэд юумтеэ: хамта байгаадытнай тани хэншкэ дархой, хэрэлдээд, нэжээдээр ябаадытнай, ямаршка хγн тани даржа шадха.

Эльбγγр хухалхойш, бургааша хухалхаш.

Хγсирмγγ хонин – шондо бэлэн.

Хони дойн хажууда ябжайна: хоер хорьган хажуушаа гγйлдбэ.

Yтлаан хоньнинь хэлнэ:

— Бγ  хγсьрэлдэтылаа таа, хорьгад, тодхорто оржо байлайт.

Шоно ушаани саана байгаад, хуу дуулаад хэлнэ:

Yтлаан хонни юушкэ хэлжэ байхадынь, бэ веридэлты. Энэтнай зореон танда тиижэ хэлнэ, ɵɵрɵɵ  холо ябжа шадхаяа болеод, танда хара ханна бшуу. Юу ханаагаа зобоод, гγйлдыт, наадыт.

Хорьгад шонойн хуур дуулаад, гγйлдбэ, шоно тэдни бяраад, эдеэ.

Хаан ба урбааси.

Онтохон.

Нэгэ хаан эбшэн байгаад хэлбэ:» Намай аргалаан хγндэ хахад зоорьео γхэб».

Тиихэдынь хуу ухаатай хунуушынь суглараад, энэ хаанаа хайшан гэжэ аргалхимде гэжэ хоорэлснэд. Хэншкэ мэднэгой. Нэгэ ганса ухаатай хγниинь хэлбэ, яагаад хаанаа аргалхабди гэжэ. Тэрэ хэлбэ: эгээл яргалтай хγни олоод, тэрнэй урбаасайнь тайлаад, хаанда γмдхоогоодымнай, тэрэмнай хайн болхо. Хаан тиимэ яргалтай хγни бэдэрхэ гэжэ эльгээбэ. Хуу хаани газраар бэдэрбэ тиимэ хγни олногой. Хэмбэдаа баян, теэд эбшэн, хэнбэдаа хайншкэ .баяншка, харин хамганиинь муу, али γсьбγγшынь муунууд. Хуу болта ямар нэгэ причинтэй.

Нэгтэ хаанай хγбγγн орой γдэшэ нэгэ гэрэй  хажуугаар гаржа байтраа дуулба, хэнбэдаа иигжэ хэлнэ: Зай ердоо борхан, хγдлɵɵб, эдеэлээб, онтхаяа орхом, хγндэ ещео юун хэрэгтэйм?

Хаани хγбγγн энээни дуулаад баярлаад, тэрнэй урбаасайнь тайлха гэбэ, бγтсэ алта γхэ, урбаасайнь хаанда абаадха гэбэ.  Хаанай хγнγγшэ тэрэ хγндэ ерхэдынь, тэрэ баараан γхэн γгэйтэй байгаа, даже бэйдээ γмдхэ урбаасишкэ угой байгаа.

 

Шагнал

Эрэ хγн газар дээрэ γнтэй шолуу олбо, тэрнээ хаанда асарба. Хаани газаа ерээд, хаанай хунуудаан хурна: хаана хаани хархабби.

Нэгэ слугань хурба: юукшэм хаанаар?  Тэрэ хэлбэ. Слугань хэлбэ:

Шамда хаан юу γгнэб, тэрнаан хахдынь намда γхэш, тиигээдыш оруухаб, тэрнаа бэшэ оруулхойб.

Тэрэ эрэ хγн, γхэб гэжэ хγγрээ γгэбэ. Тиигээд хаанда орбо.

Хаанда шолуугаа харуулба, хаан тэрнэйнь абаад  хорба:

Юун хэрэгтэйбэ энэ шолуунайш тγлɵɵ?

Тэрэнь урдаань хэлбэ:

Таби дасин нергайм сосишдаа, тэрнээ  тэрэ слугатай  хубаалдхимаам. Тиимэ хэлсээтэймаанди. Хорин табаадаар хубаалдха болно бшуудтеэ.

Хаан неэгээд, слугаяа γлджэ арилгаа, харин тэрэ хγндэ мянганскооб мγнгоор γгɵɵ.

 

Yтлаан убгэн аша хоер.

(Басни)

Yбгэн γхэн γтлɵɵ. Хγлнγγшынь ябнагой, нюдшынь харнагой, шэхниинь дуулнагой, шγдшынь унаа. Эделхэдынь амнаань шγлхэйнь хуу гоожно. Хγбγγн бэри хойрынь тэрнээ столдо хуулкаяа  больбо. Пеэшэйн саадтээ эдеэгэйнь γгнэ.

Нэгтэ аяга соо эдеэгэйнь γхэдынь, тэрниинь хараагеэр айгайнь баллаба. Бэринь хараагаад, хойтхоёо аяга соо бэшэ, модон тэбшэ соо хэжэ γхэб гэбэ.  Yбгэн юушкэ хэлнэгой. Нэгтэ γбгэн хамган хойрой гэртээ хуухадынь, заахан хγбγγниинь, модоор нааджа байжа юумэ хэхэ ханаатай. Баабайнь хγбγγнаан хурна: «Юу хэнэштаа хγбγγмни?» Хγбγγниинь урдаань хэлнэ «Би модон тэбшэ хэжэ хуунам. Тани γтэлхэдытнай, энээн сооган танаа эдеэллэхэб».

Тэдэ хоер бэе бэеэ урдаан хараад уйлалдабад. Ехэ нааргой болбо тэдэйндэ, энэ γбгэноо иигэжэ юундэ баhажа байнабди гэлдээд, тэрнээ столдоо хуулгадаг болоо, хойнаань хардаг болоо.

Улаан-Үдэ хотын 29-дэхи Буряад гимнази

Эсэгэ ба хγбγγд

(Басни)

Үни сагта болоhон хэрэг.  Эсэгэнь хγбγγдтээ γе наhандаа хоорондоо эбтэй эетэй ябахыень захидаг бэлэй. Теэд тэдэнэрнь γгыень шагнадаггγй заншалтай hэн. Нэгэтэ эсэгэнь хамуур асараад, тэрэниие хухалагты гэжэ захирба.

Хэды туршабашье, оройдоошье хухалжа шадабагγй. Тиихэдэнь абань хамуурые задалаад, нэгэ нэгэ hабаагаар хухалхыень захирба.

Тэдэнэр ганса гансахан hабаануудые бэлэхэнээр хухалжа хаяба.

Эсэгэнь: «Иигээд лэ таанадай хоорондоо эбтэй ябаа hаатнай, хэншье таниие диилэхэгγй, харин эбээ таhаржа, ами амяараа ябаха болоо hаатнай, хэншье хосоргожо магадгγй» гэбэ.

Хамуурые бэлээр хухалхань хγшэр, харин hабаа hабаагаарнь дууhан хухалхаш.

 

Аляа хонин – шонын олзо

Зунай ааяма халуун үдэр. Хун сагаан хонид ойн захаар бэлшэжэ ябаба. Эхир хурьгад  эжыгээ тойрон бэлшэжэ байтараа, ээрэмшээн дэбхэрээд, hγрэгhɵɵ таhаржа, гγйлдэбэд.

Хγгшэн хонин хурьгадтаа:   «Тоомоо бγ таhарагты, аюулда орожо болохот!», — гэбэ.

Энэ үедэ хүхэ шоно бургааhанай саана байнхай, иигэжэ шэбэнэн хэлэбэ ха:

— «Энэ хγгшэниие, хурьгад, бγ шагнагты. Тэрэтнай хγгшэрhэндɵɵ хγл муутай болоод, ябажа шадахагγйдɵɵ танда атаархажа, иигэжэ хэлэнэ ха юм. Уйдажа яахатнайб. Зоргоороо гγйлдыт».

Хурьгад шонын мэхэдэ орожо,  тангаршаан тала дүүрэн гүйлдэбэ, hγγлэй hγγлдэ хγнэhэниинь болоhониинь гайхалгγй.

Аляа хонин – шонын олзо.

 

Хаан ба самса

(Онтохон)

Эртэ урда сагта hэн. Нэгэ хаан хγндɵɵр γбшэлжэ, «Хахад зɵɵрёо намайе аргалhан хγндэ γгэхэб» гэжэ хэлэбэ. Тиихэдэнь хамаг сэсэнтэн сугларжа, хайшан гэжэ хааниие аргалжа, хγл дээрэнь бодхоохоёо зγбшэн хэлсэбэ ха. Теэд эдэгээхэ хγн олдобогγй. Нэгэл сэсэн хγн байба ха. Тэрэ «Жаргалтай хγниие олоод, тэрэнэй самсыень тайлажа, хаанда γмэдхγγлбэл, хамаг γбшыень абаха, дараха» гэбэ. Тиихэдэнь хаан жаргалтай хγниие хамаг хаан тγрэтэ гγрэнɵɵр бэдэржэ олохыень эльгээбэ. Тэдэ зон γни удаан ябажа, жаргалтай хγниие олобогγй. Дүрбэн тэгшэ,  дγγрэн хγн байбагγй. Баян hаа, γбшэн; элγγр hаа, γгытэй; баян бардам, элγγр энхэ hаа, тулюур яндан hамгатай гγ, али hургаалгγй хγγгэдтэй. Нэгэн гээ hаа юумэндэ гомдоhон байха.

Нэгэтэ орой γдэшэ хаанай хγбγγн нэгэ гэрхэнэй хажуугаар гаража ябатараа, хэнэйб даа дуугарhые шагнаархаба. «Бурхан даа, ажалтайб, садхаланби, амархам даа… Yшɵɵ юун намда хэрэгтэйб даа?» гэжэ байhан хγниие шагнаhандаа баярлаад, тэрэнэй самса тайлажа, орондонь хэды мγнгэ эринэб, γгɵɵд, хаанда абаашажа  γмэдхγγлхэ гэжэ захирба. Эльгээhэн зонойнь жаргалтай хγндэ самсыень абахаяа ерэхэдэнь, жаргалтай хγн γгытэйhɵɵ γгытэй байба, бэедэнь самсашье γгы байба.

 

Шагнал.

Нэгэ хγн γнэтэ шулуу олоод, хаанда абаашажа ошобо. Ордон руу ерээд, хаанай зарасануудhаа хаантай хайшан гэжэ уулзахаар бэ гэжэ асууба.

Нэгэ зарасань хаанаар яахатнайб гэжэ hураба. Тэрэ хγн хэрэгээ  хɵɵрэжэ үгэбэ. Тиихэдэнь зараса «Хаанда би дуулгахаб, харин ши намда хаанай γгэhэн шагналай хахадынь намда орхихош. Тангаригаа γгɵɵгγй hааш, хаанда оруулхагγйб» гэбэ. Тэрэнь зүбшѳѳбэ.

«Шамда ямар шагнал хэрэгтэйб?» —  гэжэ шулуугаа бариhан хаан асууба.

«Намайе таби дахин ташуурдагты, ондоо шагнал намда хэрэггγй. Имагтал танай зарасатай хоюулан шагналаа хахадаарнь хубаалдаха гэhэн хэлсээтэй hэмди. Намда хорин табыень, тэрээндэ хорин табыень барюулагты», — гэбэ тэрэ хγн. Хаан эльгэ хатажа, зарасаяа намнаад, тэрэ хγндэ мянган тγхэриг барюулаад табяа бэлэй.

 

Yбгэн аба аша хоёр

(Басни)

            Эртэ урда сагта hэн ха. Холын хари газарта үбгэн аба нилээд γтэлжэ, hохор, дγлии, шγдэгγй болоо. Эдеэлхэдэнь, эдиhэн, ууhаниинь жабжаарынь гоожохо. Тиихэдэнь хγбγγн бэри хоёрынь түхэреэн шэрээдэ hуулгахаяа болёод, пеэшэнэй саана, хүнэй нюдэнhѳѳ далдалан,  эдеэлγγлдэг болоо. Нэгэтэ эдеэ хоол абаашахадань, аяга табагаа дүтэлүүлжэ байhаар, тэhэ биса алдажархёо бэлэй. Бэринь үтэлhэн абамнай хамаг юумэ гэмтээнэ, муухайдана, аяга амhартыемнай эбдэнэ гэжэ харааба. Тэрэ гэhэнhээ хойшо тэбшэ сооhоо эдеэлγγлхэб гэжэ зандаба. Yбгэн hанаа алдажа, юушье хэлэбэгγй.  Нэгэтэ γбгэн hамган хоёр гэртээ hуугаад, хγбγγнэйнгээ палааха дээрэ хабтагайхануудаар юуб даа ябталжа наадажа байхыень хараба. Эсэгэнь: «Миша, ши юу хэнэбши?» — гэжэ асууба. Хγбγγниинь: «Би тэгшэ hайхан тэбшэ дархалнаб. Та хоёройнгоо үбгэ наhан боложо үтэлхэдэтнай, тэрээн сооhоо зооглуулхаб», — гэбэ. Аба эжы хоёрынь харасаяа андалдан, уй хай болон бархиралдашаба. Тэдэнэртэ хγгшэн абаяа голхоруулан гомодхооhондоо эшхэбтэр болобо. Одоол алдуугаа мэдэржэ, нютаг нугадаа, элдин таладаа hэшхэлээ hэргээжэ, үбгэн абаяа түхэреэн шэрээдэ hуулгадаг, хγндэлдэг, саашань hайнаар үргэжэ эхилээ hэн гэхэ

Улаан-Үдэ хотын 35-дахи дунда һургуули

Аба ба хүбүүд

(Басни)

«Хүбүүдни, булта эбтэй ажаһуугты» — гэжэ үри хүүгэдтээ абань захирба. Харин хүбүүдынь абынгаа үгэ дууланагүй. Тиихэдэнь абань, мүшэрэй баглаа асаруулаад, хэлэбэ: «Энэ мүшэрэй баглаа хухалагты!» — гэбэ. Хүбүүд  хэды туршабашье, хухалжа шадабагүй. Абань мүшэрэй баглааһаа нэгэ нэгэ нариихан мүшэр тараажа үгөөд, хухалагты гэбэ. Тэдэнь бэлээр хухалжархиба.

Абань хүбүүдтээ иигэжэ хэлэбэ: «Таанар ганса гансаараа һалаа һаа, нэгэ нэгэ мүшэр шэнгеэр хүндэ бэлэхэнээр диилдэхэт. Таанар эбтэй эетэйгээр нэгэдэбэл, тэрэ баглаа болоһон мүшэр мэтээр бүхэжэжэ, хэндэшье бэлээр диилдэхэгүй болонот» гэбэ.

Мүшэрэй баглаа хухалхагүйш, харин мүшэ рнэжээдээр хухалхада бэлэн.

Үбгэжөөл ба аша хүбүүн

 

Үбгэжөөл ехээр хүгшэрбэ. Хүлнүүдынь ябанагүй, нюдэнүүдынь харанагүй, шэхэнүүдынь дууланагүй, шүдэнүүдшье үгы. Эдеэлхэдээ гэдэргэнь гоожон гаргадаг болобо. Хүбүүн бэри хоёрынь тэрэнээ столдо hуулгахаяа болижо, харин пеэшэнэй саана эдеэлүүлдэг болобо. Нэгэтэ тэрээндэ аяга соо эдеэ хээд үгэхэдэнь, саашань болгохо гээд, унагаагаад, аягаяа эбдэжэрхибэ.  Бэринь үбгэжөөлые хараажа эхилбэ, гэртэ байhан юумэ хуу эбдэнэш гэжэ, тиимэhээ мүнөө эдеэ модон тэбшэ соо хэжэ үгэдэг болохоб гэбэ. Үбгэн hанаа алдажа, юушье хэлэбэгүй. Нэгэтэ үбгэн hамган хоёр гэртээ hуужа байба , тиигээд харахадань хүбүүниинь шала дээрэ hуугаад, хабтагайнуудаар наадана, юушьеб хэнэ.  Эсэгэнь hурана: «Миша, ши, юу хэнэбши?». Миша хэлэнэ: «Би энэ модон тэбшэ хэнэб. Та хоёрой хүгшэрхэдэ, энэ модон тэбшэhээ эдеэлүүлхэб». Үбгэн hамган хоёр бэе бэеэ хараад, уйлалдаба. Тэдээндэ ехэ эшхэбтэр болобо, иимэ муухайгаар үбгэжөөлые гомдоhондоо. Тэрэ гэhэнhээ хойшо үбгэжөөлые столой саана hуулгадаг боложо, харууhалдаг болобо.

 

Хаан ба самса  (онтохон)

Хүндэ үбшэндэ дайрагдаhан нэгэ хаан иигэжэ хэлэбэ ха: «Хэн намайе аргалнаб, тэрээндэ хаан түрынгөө хахадыень бэлэг болгон барихаб». Тэрэ зуураа сэсэшүүл суглараад, энээн тушаа шүүбэрилжэ эхилбэд. Тэдэнэй дундаhаа нэгэ сэсэниинь иимэ дурадхал оруулба: «Нэгэ жаргалтай хүниие олоод, тэрэнэй самсыень тайлаад, хаандаа үмдүүлээ hаамнай – хаан эдэгэшэхэ хаш даа». Удангүй бүхы хаан түрөөрөө жаргалтай хүниие бэдэржэ олоод асарха гэhэн дээрэhээ хаанай захиралта бууба. Тиигэбэшье иимэ хүниие олохо тон бэрхэтэй байшаба. Ушарынь юубгэхэдэ: баяншье hаа, үбдэнхэй; элүүршье hаа, үгытэй; баян элүүршье hаа, суг hууhан эхэнэрынь муу; булта нэгэл юумэндэл гомдонхой, хёморолдожо байха юм. Саг үргэлжэ хаанай хүбүүн нэгэ жаахан гэрэй хажуугаар гаража ябатараа,  иимэ үгэнүүдые дуулажархиба: «Ай, бурхан, ехээр ажал хэбэб, садатараа тиигээд эдеэлбэб, мүнөө унтахамни…». Хаанай хүбүүн ехэтэ баярлаад, энэ хүнhөө самсыень тайлан абаад, орондонь ехэ мүнгэ үгөөд, тэрэ дороо самсыень хаанда абаашаха гэжэ захиралта үгэбэ. Энэ захиралтаар хаанай тамиршад тэрэ хүнhөө самсыень абаха гэжэ ерэхэдэнь, энэ хүнэй бэедэнь самсашье байбагүй, иимэ үгытэй хооhон байба ха юм.

 

Шагнал

Нэгэтэ нэгэ эрэ хүн үнэтэй шулуу олоод, тэрэнэй хаанда абаашажа үгэхэ гэжэ шиидэбэ. Гоё гэгшэ хаанай ордон ерээд, тэндэхи зарасануудhаа яажа хаантай уулзахаар бэ гэжэ асууба. Нэгэ хаанай зараса эрэ хүнhѳѳ: «Ямар хэрэгээр ерээбта? – гэжэ hураба. Тэрэ бүхыгѳѳ байhан соонь хѳѳрэжэ үгэбэ. Тиихэдэнь хаанай зараса иигэжэ хэлэбэ: «Һайндаа, би хаанда дуулгахаб, харин ши намда хаанай үгэhэн юумэнhээ хахадынь хубаалдахаш. Мүн хубаалдаагүй hааш, хаанда шамайе табихагүйб» — гэбэ.

Эрэ хүн тангаригаа үгэхэдэнь, зарасань хаанда дуулгаба ха. Хаан тэрэ шулууень абаад: «Шамда ямар шан барюулхабиб?» – гэбэ. Эрэ хүн харюусаба: «Та намай таби дахин ташуурдагты, ондоо шан намда хэрэггүй. Юундэб гэхэдэ битнай зарасатай хэлсээ хэhэн байнаб, тиимэhээ адляар энэ шагналаа хубаахаяа hананаб. Хорин таба дахин намай ба хорин таба дахин зарасыетнай ташуурдаг» — гэбэ эрэ хүн. Энээн тухай хаан дуулахадаа ехээр энеээшье hаатэрэ зарасаяа үлдѳѳд, эрэ хүндэ мянган түхэриг гартань барюулба.

 

Улаан-Үдэ хотын 54-дэхи дунда һургуулиин «Дүхэриг» бүлэг

Эцэгэ  ба  хүвүүдэнь.

(басня)

               Цагы сарюунд, сахилдаагы хүхэд, цаарцаны нимгэхэнд  нэг хүн  хүвүүдээрээ ажа суудаг байгаа. Эцэгэнь хүвүүдтээ хоорондоо эбты номты

суугты гэхэдэнь, тэдэнь үгынь  дуулдагуй байгаа. Хэлсын  үгынь

тоохочгүйдэнь, авань  хүвүүдээрээ харганаа ацруулаад:

-Энэ харганаа баряад салгаагты!- гэв.

Хэдыч удаан тасалж ядаад, салгаах аргынь олдохгүйдэнь, харганаагынь аваад

нэг нэг салаа болгоод дахин бусааж үгэв,тэрнынь хүвүүдэнь  бэлэнхэнээр

эбдэж хаяаа.

— Зай, хүвүүдэм, «Хамтын ем хүчты, олоны ем олзоты», — гэч манай  сайхан

урданы буряад  үг бии ем. Аха дүүнэры эбты байвал, абдар алта хэрэггүй!

 

                                Тоомоо тасарсан хонь – арьяатан чонын зөөрь.

Үдхэн ногооны дунд, ойн хажуугаар хонинууд бэлчэж яваа, хоёр хурганууд

тэднээсээ салаж наасхы гүйхдэнь, ойрхон бэлчэжээсэн хүгшэн хонь тэдэндээ  хэлэв:

-Хурганууд тоомгүй бү аашлагты,  чонын аманд орхот!

Бургаасны хажууд нюгдаад байсан чон энгэж хэлэв:

— Хөөрхэн заахан хургануудам, үтэлсэн худалч хонь бү чагнагты! Та хоёры залуу насанд  атаархасандаа, тэгэж хэлжээн. Харайгты, тангарагты, цастараа наасагты!

Үнич удаан наасангүй, хөөрхэн заахан хургануудамнай, үлэгчэн том чонын эдеэ хоолонь  болчов. Тоомоо тасарсан хонь — чонын хоол гэлцэдэг.

 

                                    Хаан ба цамц.

                                             (үльгэр)

     Урда эртэ цагта хаан ех үвчэнд дайрагдаад:

— Байсан хагад алта мүнгөө, тала дайдаа, хамаг емнээсээ  намай эмчэлсэн

хүнд хагадынь бэлэглэхэв — гэж хэлсэн байн.

Тэхэдэнь эндэ тэндээс цэцэн хүнүүд уулзаж, хайшангаад хааныгаа

эмчэлхэвидь гэж бодолгот болов. Хэнчэг мэднэгүй. Нэг цэцэн өөрынгөө бодолгоор хуваацалдав, эн байсан газараасаа эгээл жаргалты хүны олоод,

цамцынь тайлаж аваад  хаандаа үмэдхүүлхэдэмнэй,  хаанмай эдигэх. Хааны алватан эгээл хурдан моринуудтаа суулцаад,  ииш тышээ  харайлгав, жаргалтыч хүн олдох хэвэргүй, хүн болгон дутуу дундаты,  баяншагань үвчэн, тамир чадалтынь самган муутыхан, үгывэл үрь хүүхдэнь муу аварь занты.

Нэгэт бор хараанаар ханы хүвүүн муухан гэры хажуугаар үнгэрхэдөө, иим сонин  дуулсан   байн:

— Ай, бурхан, мүнөөдэры алтан сайхан үдэр үнгэрэв, ажалаач хииж дүүргэвэв, цастараа  эдеэлээв,  намд үшөө ю хэрэгтыв дээ, энгээдэл унтаж амарх байн даа.

Хааны хүвүүн  хүхиж, яаралтыгаар  гэртээ гүйж ерээд, алватанаа  тэр айлд очож,    тэр хүны цамцынь тайлаад, алта мүнгэ тэр хүнд барюулаад, тэр зандаа  авадам цамцынь аваад ерэгты гэж захирав. Алватаны  жаргалты хүны гэртэнь  ороходонь, тэр жаргалты хүнэнь  — үмэсхэч цамцачгүй байжгаа.

 

Шагналта.

Нэг эр хүн харгыгаар гэшкэлж явхадань,  үнты цэнты том чулуу дайралдаа, тэрээнээ  хаанда аваад ерэв. Хааны гоё ордон ороод, хайшангаад түрэлтэн  хаанты  уулзаж болохов гэж,  хааны алватанаас асуув. Нэг хааны алватан: юундэ манай  хаан түрэлтэнөөр сонирховоч гэхэдэнь, олсон зөөрь  тухайгаа хэлэж үгэв.

— Сайн,сайн, минии  хаандаа хэлэхэдэм, чи хаанын түлвэрёос хагдынь намд үгэхэж, тэгэж хэлцээгүйхэнээ, би чамайг хаанда оруулкүйв.

Тэр хүны тангариг   үгэсны сүүлээр, алватан хаандаа дулгаа. Хаан чулуугынь аваад:

— Ямар шагналт намаас хүлеэнэч?- гэж асуухадань.

— Намай тави (50)  дахин нюруугым  шавхадаарагты, тэн хагадынь танай алватанд  хүртэх, юундэв гэхэд  танай алватанты хэлцээ байгаа, таны  үгсэн зөөрь  тэг дундуурань  хуваах гэж хэлцээты байгаадь.

Хааны энеэдэнь хүрөөд, алватанаа сывгүй намнаа, чулууны эзэнд мянган сүлкөөв бэлэглээ.

Үвгөө ач хоёр тухай.

( басня)

     Нэг айлы үвгөө үндэр нас насалж, хүлэнь үвсөөд хүлөө чэрээд арайгэж  явадаг болоо, сохор, чэхэнь хатуу, шүдэнүүдыньч унаж салаа, эдеэ хоолонь гэдэргээ гарах. Тэгэхэдэнь хүвүүн бэрэнь авыгаа стоолдооч суулгахы болёод,  хүны нюдэнд торохгүй газар, пеэчнынгээ цаан эдеэлүүлдэг болоо.Үвгэн шүлты шаазан тавгаа унагаагаад  тэсэлчэхэдэнь,  хамаг емымнэй салгаачайсан зүнэг үвгөө гэж бэрэнь хараал тавяа.

Үвгэн санаагаа  алдаад, бэрынгээ урдаас ем дугараагуй. Нэгэт тэр айлы хүвүүн модоор ем дархалж наасав. Авань асуув:

-Хүвүүм, чи юу хиинэч?  Миша авадаа хэлэв: «Би модон эдюур хиижэнэв, эжи та хоёры хүгшэрхэдэтнай, энэ модон эдюурээс  эдеэлүүлдэг болохов» — гээ.

Үвгэн самган хоёр бэе бэеэ хараад  нюднөөсөө ус гүйлгэв, үвгөөгөө гомдуулсандаа тэр

хоёрт эчхэбтэр болов. Тэр гэснээс хойш хуу бултадаан  хамта эдеэлдэг болоо ем. Үвгөөдөө анхаралтыгаар хандадаг болоо ем. Одоол  үвгөөнь  ач хүвүүнынгээ ачаар юртэмсын гурван зөөлэны үзэв:  унтариин зөөлэны, эдеэны зөөлэны, үгын зөөлэны.

 

Улаан-Үдэ хотын 54-дэхи дунда һургуулиин «Жаргалтай бүлэ» бүлэг

Баавай хʏбʏʏдтеэ

Баавайнь хʏбʏʏдтээ эбтэй байхынь захирва, теэ эдээн ʏгынь дууланаʏгээ. Тиихэдэнь харганаа асаруулаад, хэлэвэ:

— Һалгаагты !

Ухаангээ удаан һалгаажа ядава, теэ һалгаажа шадаваʏгээ. Баавайнь харганаагай уяаень тайлаад, нэгэ нэгэ һалаагаар һалгаагты гэхэдэнь, ехэ тʏргѳѳр лэ һалгаажа хатива.

Тиихэдэнь баавайнь иигэжэ хэлэвэ:

— Иигээд лэ таанар эбтэй эетэй сугтаа байгаа һаатнай, хэншкэ таанары диилжэ шадакэй, хэрэлдэжэ, мууталдажа байгаа һаатнай, юуншкэ хэншкэ  таанары хʏнгэнѳѳр диилтихэ.

Тоомоо таһарһан хонин- шонодо олзо

    Хонид ойн хажуугаар бэлшэжэ явана. Хоёр эшэгэд һүрэгһөө саашаа гүйлдэсивэ.

Хүгшэн хонин тиихэдэнь:

— Томоотой байгты, хурьгад, иигэжэ тоолкой аашалжа яваа һаатнай муу юумэ болошоходоо болохо!

Һөөгэй саана шоно хорогодоод   байhанаа хониной хэлэхынь дуулаад, хурьгадта иигэжэ хэлэнэ:

— Бү этигэгты хүгшэн хонидо, тэрэтнай юундэ иигэжэ хэлэнэб гэхэдэ                                                                                                                                                                                                                                                                                            , хүлнүүдынь муу явадаг болонхой, хоролхожо байна хым таанарта.

Юундэ нобшоржо байха хымта? Гүйлдэжэл, хүсиржэл явагты!

Хурьгад шонын үгэ дуулаад, гүйлдэвэ. Шоно тэдэнии баряад эдтивэ.

Тоомоо таһарһан хонин- шонодо олзо

 

Хаан самса хоёр

     Нэгэ хаан ехээр эвдээд, хэлэвэ: «Хэн намай эдэгээнэм, тэрээндэ бүхы байһан зөөринэйнгээ хахадынь үгэхэб». Тиихэдэнь байһан сэсэн ухаатайшуул суглараад, хайшан гээд хаании эдэгээхэеэ хөөрэлдэжэ эсилвэ. Хэншкэ мэдкэй байна.

Нэгэл сэсэниинь хаании эдэгээжэ болохо гэсивэ. Тэрэ иигэжэ хэлэвэ: «Нэгэ жаргалтай хүнии олоод, тэрэнһээ самсынь тайлаад, хаанда үмдүүлээ һаа, хаан эдэгэшхэ».

Хаан жаргалтай хүнии олохоёо олон хүнүүды бэдэрүүлхэеэ эльгээвэ. Бэдэрээшэд удаан яваад жаргалтай хүнии оложо ядаа. Нэгэшкэ hанаа сэдьхэл дүүрэн хүн олдоноүгээ. Нэгэнь баян аад ла, эвшэн, хэн эвдэдэгүгээб, тэрэ үгээтэй; хэн баян аад ла эвдэдэгүгээб, тэрэнэй һамганиинь һэнэгтэй бэшэ гү даа али үсивүүдынб тэды шэнээн; бултадаа нэгэ юумэндэ гомдоно. Нэгэ дасин үдэшэ орой хаанай хүвүүн нэгэ заахан гэрэй хажуугаар үнгэржэ байһанаа гэнтэ нэгэ хүнэй иигэжэ хэлэхынь дуулатива: «ай, бурхан, һайн даа, сатраа ажалааб, эдеэлээб мүнөө тиигээд унтахаяа хэбтэхэм.  Юун намда ишоо хэрэгтэйб даа.

Хаанай хүбүүн ехээр хүсёод:

«Самсаяа тайла гэжэ тэрэ хүндэ хэлэвэ, самсын түлөө хэдышкэ мүнгэ шамда үгэхэб, хэды хэрэгтэйгээл хэлыш таа. Самсыш хаанда абаашажа үгэхэбди». Хаанай хүлhэншэд жаргалтай хүндэ дүтэлөөд, самсынь тайлха гэхэдэнь, жаргалтай хүниинь үгытэй байжа самсаүгээ байжа байва.

Шагнал

Эрэ хүн үнтэй шулуу олоод, тэрэнээ аваад хаанда ошово. Ордондо дүтэлөөд, хаанай хүлhэншэдhээ: хайшан гээд хаантай уулзажа болохо гээшэб гэжэ һураашалжа эсилвэ.

Нэгэ хаанай хүлhэншын: юундэ шамда хаан хэрэгтэй болоо ем гэжэ һурахадань, хүн хэрэгээ хөөрэжэ үгэвэ. Тиихэдэнь хүлhэншэ:

— Зай, хэлүүжэм хаанда, хэлэһэнэйм түлөө хаанай үгэһэнэй хахадынь намда үгэхэш- гэвэ.

Хүн зүбшөөбэ.

Хаан шулуугынь гартаа баряад:

— Зай, ямар шагнал энэ шулуунайнгаа түлөө эрэхэш?- гэжэ һурава.

Эрэ хүн:

— Тави дасин намай сосиш таа, ондоо юумэ хэрэгүгээ. Шинии хүлhэншэдэ би хахад шагналаа үрьтээ хүм, тиихэдээ намай хорин тава дасин сосихо болонот, тэрэниие баһа хорин тава дасин.

Хаан неэгээд, хүлhэншэёо намнаад, эрэ хүндэ мянган түхэриг үгэвэ.

 

Наһатай үбгэн ашатяа

                сни)

Үбгэн баавай ехэ үндэр наһатай болово. Хүлнүүдынь явахаа болишово, нюдэнь харанаүгээ, шэхэньшкэ хатууршава, шүдэнииншкэ нэгэ хэды үлэвэ. Эдеэлхэдэнь эдеэнь гүдэргөө гардаг болошонхой. Хүвүүн бэри хоёр баавайгаа столдоо һуулгахаа болёод, пээшын саана эдеэлүүлдэг болово.  Нэгэ дасин шаажан аяга соо эдеэ хээд үгэвэ. Үбгэн баавайнь аягаа хажуу тээшэнь болгожо  байтараа унагаагаад, тэһэлсивэ. Бэриниинь үбгэн баавайгаа ходо гэртэмнай юумэ һалгаана, аяга тэһэлнэ гэжэ хараагаад,  энээнһээ хойшо модон таваг соо эдидэг болохо гэжэ хэлэвэ. Үбгэн баавай hанаагаа алдаад, юушкэ хэлэвэүгээ.

Нэгэ хэды болоод, нүхэр һамгантяа гэртээ һуужа байва, харахадань — заахан хүбүүниинь модоор нэгэ юумэ хэжэ наадана. Баавайнь һурана: «Миша, ши юу хэнэш?». Миша тиихэдэнь: «Баавай, би модон таваг хэжэ байнам. Эжы та хоёрой наһатай болоходотнай би таанары энэ таваг сооһоо эдюулхэб».

Нүхэр һамган хоёр бэе бэен тээшээ хараад, барсиралдашава. Үбгэн баавайгаа баһажа байhандаа ехээр аяүгээ болошово. Тэрэ гэһээр үбгэн баавайгаа столдоо һуулгажа, хойноһоонь һайнаар харадаг болоо бэлэй.

 

Улаан-Үдэ хотын 56-дахи физикэ ба тоо бодолгын шэглэлтэй һургуули

Авань  хүвүүдтыгээ .

Нэгдахань  абань хүвүүдтээ иигэдж хэлсэн байгаа; сугтаа бултадаа сайн хэрэлдэнэгүй байгты, тыхдэнь хүвүүдынь чагандж үгөөгүй.

Харганаа асрхты гээд  иигэдж хэлээ:

«Хухалахты!»

Эбдэкээд чадаагүй. Тыхдэнь авань харганаагаа задлаад, нэгэ нэгэ  мүчэрөөрнь үгэвэ.

Түргэн гэсээр хуу хугалчөө.

Авань хэлвэ:

Таанар сугтаа бултадаа сайн хэрэлдэнэгүй байгаахнэтнай, таанары нэгэч хүн баскуй. Ойлгоогүт.

Биб гэсэн гансаараа, бидэ гэсэн хамтаараа.

 

Улаан-Үдэ хотын 9-дэхи дунда һургуули

Эсэгэ ба хүбүүд.

Нэгэ айлай эсэгэ хүбүүдтээ эбтэй эетэй байгты гэжэ ходо хэлэдэг һэн. Теэд тэдэнь үгыень дууладаггүй бэлэй. Нэгэтэ абань боролжо хамуур асаруулаад: “Хухалагты” -гэжэ хэлэбэ. Хүбүүдэйнгээ  яашье хухалжа ядахада, хамуурыень задалаад, нэгэ нэгээр хухалуулба. Тиихэдэнь бэлэхэнээр бултыень хухалжархиба.

-“ Нэгэ нэгээрээ, ганса бэеэ хараад ябаа һаатнай, энэ бороложын нэгэ  бургааһандал  хэншье  таанадые диилэхэ бшуу. Харин хамта эбтэй ябаа һаатнай, хэншье диилэхэгүй” – гэжэ абань хүбүүдтээ жэшээ харуулан ойлгуулба.

Тоомгүй хонин –шонын олзо.

Ойн захаар бэлшэжэ ябаһан һүрэг хонидһоо хоёр тоомгүй, тэршээ хурьгад таһаржа һалабагүй. Хүгшэн хонин тэдэ хоёрто :Тоомоо бү таһарагты , муу юумэндэ  орожо болохот , гэбэ ха. Шоно  шугы соо  шагнажа  баайһан  аад ,хэлэбэ :”Хурьгад . Энэ хүгшэн  хониндо бү үнэншэгты .Энэтнай  хүгшэрѳѳд, ѳѳрѳѳ хүл муутай  болоод, түргэн  ябажа шадахаа болиходоо  таанадтаа  атаархана  гээшэ. Яахадаа таанад хүхилдэхэгүй юм та? Үшөөл ехээр гүйлдэжэ наадыт”.

Хурьгадай тэрэнэй үгэдэ орожо гүйлдэшэхэдэнь, шоно тэдэниие барижа эдижэрхёо һэн гэхэ.

Хаан ба тэрэнэй самса.

Нэгэ хаан ехээр үбдэжэ байхадаа иимэ зарлиг табиба: “Намайе аргалжа шадаһан хүндэ хахад баялигаа үгэхэб.” Бүхы сэсэн зон сугларжа, яагаад хаанаа аргалхаяа шиидэбэ ха.  Хэншье арга, эм дом олоногүй. Нэгэл сэсэн хүн:” Хаанаа  аргалха арга  олооб, жаргалтай хүниие оложо, самсыень тайлажа, хаанда үмдэхүүлбэл, бараг болохо гээшэ”- гэбэ. Тиихэдэнь хаан жаргалтай хүниие бэдэрүүлжэ эхилбэ.

Теэд нилээншье удаан бэдэржэ, жаргалтай хүниинь олдоногүй. Нэгэшье ажабайдалаараа сэдьхэл дүүрэн, жаргалтайб гэхэ хүн оройдоошье олдобогүй. Баян һаа үбшэн, элүүр энхэ һаа үгытэй, элүүр энхэ, баян аад, һамганиинь шашаг, гэмэргэн,хараалша, зариманайнь үхибүүд тулюурхан. Бүхы зон нэгэл юумэндэ һанаата болоһон байба.

Нэгэтэ орой үдэшэ хаанай хүбүүн тулюурхан гэрэй хажуугаар ябатараа иигэжэ шагнаба: “ Бурхандаа, эсэтэрээ хүдэлбэб, садатараа эдеэлбэб, мүнөө унтахамни даа, намда үшөө юун хэрэгтэйб?” Хаанай хүбүүн ехээр баярлажа, энэ хүнэй самса тайлажа абаад, тэрэнэйнь түлөө хэрэгтэй мүнгыень үгөөд, самсыень хаандаа абаашажа үгэгты гэбэ. Албатанай жаргалтай хүндэ ерэжэ, самсыень абаха гэхэдэнь, тэрэнь ехэл үгытэй, үмдэхэ самсашье үгы байшаба.

Бэлэг

Нэгэтэ эрэ хүн үнэтэй шулуу абаад, хаанда абаашаба. Тэрэ ордон соо ерээд, хаанай зарсанарһаа хаантай яажа уулзахабиб гэжэ һураашалба, нэгэ зарсань хаан юундэ хэрэгтэйб гэжэ асуухадань ушараа хөөрэбэ. Зарса тиихэдэнь хэлэбэ: “ Зай, би хаанда хэлэхэб, харин ши намда хаанай үгэһэнһөө хахадыень үгэхэш, харин үгэхэгүй һааш оруулхагүйб! ”. Эрэ хүн зүбшөөжэ, зарса хаанда дуулгаба. Хаан шулууень абаад, шамда ямар бэлэг үгэхэбиб гэжэ асууба. “Таби дахин нюргыемни сохигты, бэшэ юумэн хэрэггүй. Намда гансал танай зарсатай хэлсээн бии. Танһаа абаһан бэлэгээ тэрээнтэй хубаалдахаб. Тиимэһээ намда хорин табые, тэрээндэ хорин табые.” Хаан энеэжэ садаад, зарсаяа үлдэжэ ябуулба. Тиигээд энэ үнэтэй шулуу олоһон хүндэ мянган түхэриг бэлэг барюулба.

Үбгэжөөл ба аша хүбүүн.

Үбгэжөөл үндэр наһатай болобо. Хүлнүүдыньшье газар хорооногүй, нюдэнииньшье харанагүй, шэхэниинь хатуу, шүдэшье үгы болонхой. Эдеэлхэдэнь аманһаань эдеэниинь һөөргөө гарана, унана, дуһана. Хүбүүн бэри хоер шэрээдэшье һуулгахаа болижо, пеэшэнэй саана эдеэлүүлдэг болоо һэн. Нэгэтэ үбгэжөөл табагтай эдеэгээ дүтэлүүлхэ гээд, унагаажа хахалжархиба ха. Бэринь үбгэжөөлдөө гэмэржэ, гутаржа, аяга табагаа хахалнаш, гэр ссохи эд бараа һалганаш гэжэ хараал шэрээ табиба. “Энээнһээ хойшо эдеэ тэбшэ соо  үгэдэг болохоб”- гэбэ. Үбгэжөөл ехээр һанаа алдажа, юуншье гэжэ хэлэбэгүй. Нэгэтэ хүбүүн бэри хоер гэртээ һуухадань, хүбүүниинь шала дээрэ модон тэбхээнсэгүүдээр юушьеб ябталжа наадана, абань хүбүүнһээ иигэжэ асууба: “ Миша, энэ юу хэнэбши?” Тиихэдэнь хүбүүниинь: “ Аба, би энэ тэбшэ хэнэб. Эжы та хоерой хүгшэрхэдэ би таанадые энэ тэбшэ сооһоо эдеэлүүлхэб”. Үбгэн һамган хоер урда урдаһаа хараад, уйлалдашаба. Үбгэжөөлөө иижэ гомдохоожо байһанаа мэдэжэ, досоонь ехэ аягүй болоо хаш. Энэ сагһаа абаяа шэрээдэ һуулгажа, эдеэлүүлдэг, хойноһоонь һайнаар харадаг, үргэдэг болоһон гэхэ.

Хориин аймагай Хориин 2-дохи дунда һургуулиин «Балаасайтан» бүлгэм

Эсэгэ ба хүбүүд

 

Нэгэ хүн хүбүүдтээ эбтэйнүүд байгты гэхэдэнь, хүбүүдынь үгыень дуулабагүй. Тиихэдэнь, эсэгэнь хамуур асаруулаад ,тэрэниие хухалагты гэжэ захирба. Хүбүүд хэдышье ехээр оролдобод, тэрэниие хухалжа шадабагүй.

Эсэгэнь  хамуурынь задалаад,нэгэ нэгэ мүшэрөөр хухалагты гэбэ.

Тэдэниинь бэлээр хамуурайнгаа мүшэрнүүдые хухалжархиба.

• Таанаршье энээндэл адли, хамта, эбтэй ябаа  һаатнай,  хэншье таанарые диилэхэгүй, нэгэ

нэгээрээ , амияа хараад ябаа һаа хэндэшье булигдахат, -гэжэ эсэгэнь хэлэбэ.

Хамуур хухалжа шадахагүйш,  нэгэ нэгэ мүшэрөөр хухалжа шадахаш

 

Тоомгүй хонин – шонын хүнэһэн.

      Ойн хажуугаар хонид бэлшэжэ ябаба. Хоёр хурьгад һүрэгһөө  таһараад гүйлдэнэ.

• Таанар тоомоо таһаралдажа, бэшэнһээ холуур бү ябагты,аюулда орохот, — гэбэ хүгшэн хонин тэдээндэ .

Бургааһанай саана байһан шоно тэрэ хоёрто хандаба:

• Бү үнэншэгты энэ хүгшэн хониндо, тэрэтнай хүгшэржэ холо ябажа шадахаяа болиходоо, таанарта атаархажа тиижэл хэлэнэ. Ю ун хэжэ нэгэ газартаа обооролдохо юм, саагуур гүйлдэгты.

Хурьгад үгынь  дуулажа, холуур гүйлдөөд,   шонын хүнэһэн болошобо.

Тоомгүй хонин-шонын хүнэһэн.

 

Хаан ба самса

Нэгэ хаан ехээр үбшэлөөд, хахад зөөриёо намайе аргалһан хүндэ үгэхэб гэбэ. Сэсэшүүл, мэргэшүүл сугларжа, яажа хаанаа аргалхаяа зүбшэбэд. Теэд хэнииншье яажа аргалхаяа  мэдэнэгүй. Нэгэ сэсэн хүниинь ямар арга хэрэгтэйб гэжэ хэлэбэ.

• Жаргалтай хүниие олоод, тэрэнэй самсые хаандаа үмдэхүүлхэдэ, хаан эдэгэгэхэ, -гэбэ.

Хаан албата зон соогуураа жаргалтай хүниие ологты гэжэ зарлаба.Хаанай элшэд бүхы хаанай газараар ябажа бэдэрээд, нэгэшье жаргалтай хүниие олобогүй. Бүхы юумээр хүсэд, сэдьхэл дүүрэн хүн олдобогүй. Баян һаа, үхибүүдынь оромгүй, элүүр хүн үгытэй, баяншье, элүүршье һаань, һамганиинь  муу , үгы һаа,  үхибүүдынь муунууд. Бултанда  нэгэл  юумэн дутуу, нэгэл юумэндэ янгархалдажа байбад.  Нэгэтэ үдэшэлэн орой болоһон хойно,  хаанай хүбүүн нэгэ урсахан гэрэй хажуугаар ябажа байгаад,  хүнэй дуугархые дуулаба:

— Ай, ашата бурхан, һайса аджалаа хээб, хотоо садатараа эдеэлээб, унтахам даа,бэ юун намда хэрэгтэйб?

Хаанай хүбүүн ехээр баярлажа, тэрэ хүнэй самсые тайлуулжа, хэды мүнгэ эринэб, түлөөд, самсыень хаанда асархыень захирба. Эльгээһэн зонойнь  жаргалтай хүндэ ерэхэдэнь, тэрэнь үгытэйһээ үгытэй  — үмдэхэ самсашьегүй байба

Шан

Нэгэ эрэ хүн үнэтэй сэнтэй шулуу олоод, хаанда абаашаба.    Хаанай ордон ерээд, хаантай яажа бараалхахаб гэжэ зарасаһаа һураба. Хаанда ямар хэрэгтэйбши гэжэ зарасын һурахада, тэрэ хүн ушараа хөөрэбэ. Тиихэдэнь хаанай зараса:

• Болоно, би хаанда дуулгахаб, харин ши хаанай үгэһэнэй хахадыень намда үгэхэш. Үгэеэ үгөөгүй һаашни дуулгахагүйб , — гэбэ.

Тэрэ эрэ хүнэй үгэеэ үгэхэдэнь,зарасань хаанда дуулгаба. Хаан шулууень абаад, ямар хүлһэ шан шамда үгэхэмниб гэжэ һураба.

• Табин шабхуур намда үгэ, бэшэ шан намда хэрэггүй. Гансал би танай зарасатай үгэһэн юумыетнай хахадлан хубаалдаха хэлсээтэйб. Хорин табан шабхуурынь намда, хорин табые зарасадаа үгыт, -гэбэ.

Хаан ехээр энеэгээд,  зарасаяа үлдөөд, тэрэ хүндэ мянган түхэриг үгэжэ табиба

 

Наһатай үбгэд ба ашань

  Нэгэ хүн  үбгэржэ,ехээр алдарба. Хүлынь ябахаяа болижо, нюдэнэйнь хараса тулюур, шэхэниинь хатуу, шүдэшьегүй болошобо. Эдеэлхэдэнь, аманайнь жабжаар эдиһэн юумэниинь һөөргөө гоожодог  болобо. Хүбүүн бэри хоёрынь тэрэнээ эдеэнэйнгээ  шэрээдэ һуулгахаяа болижо, пеэшэнэй арада эдеэлүүлдэг болобо. Нэгэ аяга соо эдеэ асархадань, үбгэжөөл  тэрэнээ  саашань болгобоб гэһынь, аягань унаад , тэһэршэбэ. Бэринь уурлажа, аяга табаг тэһэлнэш, энээнһээ хойшо модон улхан соо эдидэг болохош гэжэ гэмэрбэ.Үбгэжөөл һанаагаа алдаад, юушье хэлэбэгүй.

Нэгэтэ  хүбүү бэринь харахада жаа хүбүүниинь шала дээрэ модоор юушьеб хэжэ наадана.

• Миша, юу хэжэ нааданабши? , — гэжэ эсэгэнь һураба.
• Модон улхан хэжэ байнаб, эжы та хоёройнгоо наһатай болоходо,  энэ улханһаа эдеэлүүлхэб, — гэжэ Миша харюусаба.

Эхэ эсэгэ хоёрынь нюур нюураа хараад, уйлалдабаб. Тэрэ хэёрто үбгэн эсэгэеэ газаалһандаа,  ехэ аягүй болобо. Тэрэ гэһэнһээ хойшо эсэгэеэ столдо һуулгажа эдеэлүүлдэг,  һайнаар  хойноһоонь харадаг болобо

Хяагтын аймагай Алтайн дунда һургуули

                                           Эсэгэ  ба  хувууд.

Эсэгэнь хубуудтээ эвтэй ажhуухыень затива. Тэдэнь угынь дуулнагуй. Вениг  асрагты гээд: «хуглагты» гэвэ. Хэдыш хушөө гаргаа hаа,хугалжа шадаагуй. Тыхэдэнь эсэгэнь венигээ

задалаад,нэгэ нэгэ бургааhаар хугалагты гэвэ.

Нэгэ нэгээр хунгэхэнөөр хугалчоо.

Эсэгэнь хэлэбэ:

«Эвтэй hуугаавал,таанады нэгэшкэ хун дылэкуй.

Хэрвээ эвгуй байвалтнай, тании хунгэхэнөөр дылчэхэ.Венигы хоголкуйт,нэгэ нэгэ бургааhаар болтынь хоголхот.

 

Тоомгуй хонин — шонодо олзо.

Ойн дорохоно хонид бэлчэжэ яваа. Хоер хурьгаханууд гууртэhээ холохоно ошочобо.

Хугшэн хони хэлэвэ:

— Бү тоомгоо таhарагты.

Шоно бургааhанай саанаhаа хэлэвэ:

— хурьгад бу этигэгты хугшэн хониндо,эхэ хонияа хугшэрчэhэн аад, атаархана.

-Таанад юундэ уйдаха юм?

Ехээр гуйлдэгты Хурьгаханууд шоные дуулаад, гуйлдэвэ Шоно тэдэниие баряад арилчоо.

Тоомгуй хонин – шоно олзо.

 

Хаан ба самса.

Нэгэ хаан үвдэчоо.

«Намайе эмчэлhэн хундэ, хагад хаан түрэеэ ухэб» гэвэ.Бүхы сэсэн хүнүүд хайшан гэжэ  хаанаа эмчэлхэбибди гэжэ хөөрэлдэвэ. Хэнч мэднэгуй. Хаанаа эмчэлхые нэгэл сэсэн хэлвэ. Жаргалтай хунии олоод, самсынь талжа, хаандаа үмдуулээ hаа, эдгэхэ.Жаргалтай хүниие бэдэрхыень олон сагдаанары эльгээвэ. Сагдаанарынь хаан турөөрнь удаан бэдэрвэ олобогуй. Хэн баян бэ, тэрнь

Үбчэн хэниинь элуур эмхэв, тэрэнь үгытэй. Хэн энхэ элуур ба баян вэ, hамганиинь гоешкэ бэшэ,

Болтоо нэгэ юумэндээ үвшэнтэй.

Нэгэтэ hүни хаанай хүвүүн нэгэ муухан гэрээ хажуугаар гараба. Тэндэhээ хэн бэдаа дуугарба:

«Ай бурхан! Бухэли үдэрөө ажаллааб, садааб,унтахаяа хэбтэхэ hаа бэшэ. Ондоо намда юу хэрэгтэй юм? Хаанай хүвүүн баярлаад, энэ хунэй самсынь тайлжа мүнгэ угэгты гэвэ.Сагдаанарынь жаргалтай хүндэ ерээд,самсынь тайлха гэхдэнь,самсаш үгэй байва.

 

                                                           Шагнал.

Таряашан үнтэй сэнтэй шулуу олоод,хаанда аваашава.Ордондонь ерээд, хаанай зарасаhаа,хайшан гээд үүhураба.

Таряашан хөөрэбэ. Зарасань хэлэбэ:

-Би хэлэхэб, хаан шамда юу угэнэб,хагадынь намда үхэш. Yгывэлчни,оруулкуйб.Таряашан үгэеэ

үгөө. Зарасань хаанда дуулгава.Хаан шулууень аваад hурава:

-Ямар шагнал үхэбииб, таряашан?

Таряашан хэлэбэ:

-Гүрэмэл ташуур үгыш,ондоо шагнал хэрэггуй. Танай зарасатай шагналаа хуваалдахабди гэжэ,

Намда хорин таван гурэмэл ташуур, тэрэндэ баhа хорин тавые.

Хаан энеэгээд, зарасаяа намначоо, таряашанда мянган түхэриг үгөө.

 

                                      Yвгэн ава ба аша хүвүүн.

Yвгэн авань бүри хүгшэн больчоо. Хүлынч яванагуй, нюдэнч харнагуй, шэхэнч юушкэ дууланагуй,шүдэнч байкуй. Эдеэлхэдэнь аманайнь хажуугааргоеджочоно.

Бэри хүвүүн хоерынь столдоош hуулгахаа больчоо. Пеэшэнэйнгээ сана эдюулдэг болоо.

Нэгэтэ  таваг соо эдеэ угэвэ. Тэрэ тавагаа дутэ болгохо гэhээр байтараа, унагаагаад тэhэлчоо. Бэриньхэджэ ухэб гэвэ.

Yвгэн авань hанаа алдава. Нэгэтэ  хүвүүниинь hамгантаяа hууджа байва. Эдэ хоёр  хоёрой хүвүүн  наададжа, юуб даа дархална.

Авань  hорово:

-Юу хэджайнаш, Миша?

-Энэ  би модон таваг хэнэб.  Хэзээб даа,таанар  үвгэрхэт., би энэ модон  таваг соонhоо таанады эдюулхэб

Yвгэн   hамгантаяа орда урдаhаа харалсаад, уйлчава.Эдэ хоёрто  бүри эшкэбтэр байва.Yвгэн аваяа гомдхоонгүй, столдоо hуулгаджа эдюулдэг болоо.

Хяагтын аймагай Ехэ-Нугын дунда һургуули

«Хүбүүд ба эсэгэ»

Абань хүбүүдтээ захирал үгэсэн байна: бэе бэетэеэ сайнаар ойлголсон ажасуугаарайт гэжэ; хүбүүдынь үгынь дуулаагүй. Абань хэлэбэ: «Намда веник асарагты! Тиигээд: «Хухалагты!»

Хэды тэдэнэр венигээ сохибо, хухалжа шадаагүй. Абань венигээ тайлажа задалаад, һаба һабаарнь хухалагты гэбэ.

Хүбүүд бултадаа бэлээр һаба һабаарнь хухалба.

Абань хэлэбэ:

-Таанар бэе бэетэеэ сайнаар ойлголсон ажасуугаа һаа, хэншье таанарые диилэхэгүй, хэрбээ хэрэлдээд, хараалсаад байгаа һаа-ямаршье юумэндэ бэлээр диилдэхэт-гэбэ.

(Аха дүүнэр эбтэй һаа,

Абдар алташье хэрэггүй)

«Тоомгүй хонин-чонын олзо»

Хонид ойн захаар ябаба; хоёр хурьгадынь һүрэг хонидһоон гүйжэ хоргодоо.

Хүгшэн хонин хэлэбэ:

-Хурьгад, тоомоо бү тасарагты, уй гашуудалда ороходоош болохот.

Чоно бургаасны хойно байгаад хэлэбэ:

-Хурьгад, бү үнэншэгты, энэ хүгшэн хониндо; хүлэнь муу хадаа зорёон тыгэж хэлэжээн. Юундэ таанар уйдах ёсты хэнтэ? Гүйгты ехээр.

Хурьгад чонын үгэ дуулаад гүйлдэж эхилээ, тэрэ хоорондонь чоно баряад отолчоо.

«Хаан ба цамца»

Нэгэ хаан ехээр үбдɵɵд хэлэбэ: «Хэн намай эдэгээнэб, тэрэ хүндэ хахад алта мүнгɵɵ үгэхэб» гэбэ. Тиихэдэнь бүхы сэсэн хүнүүд сугларжа, хайшан гээд хааны эдэгээхэдь гэжэ хɵɵрэлцэв. Хэнчиг мэдээгүй. Нэгэ сэсэн хүнэнь хэлэв,хааны эдэгээж болох: жаргалты хүны олоод, цамцынь тайлаад, хаанда цамцынь үмсүүлээхнээ-хаан эдигэх. Хаан жаргалты хүны бэдэрээд, олоод асарагты гэж явуулаа; тэдэнь удаан бэдэржэ яваад, оложо чадаагүй. Нэгэч тымэ хүн дайралдаагүй. Баян хүн үлбэрдэхэ; бэе сайнтынь-үгытэй, бэе сайнтынь баян, но самгань муутай, ба үхибүүдынь муу санааты, нэгэл юумэндэ ходо гондинжеэх. Нэгэтэ сүни оройхон хаанай хүбүүн гэрэйнгээ хажуугаар яважа байгаа, тиигээд хүнэй хашхаралгаан дуулдаба:

«Ай бурхан, ажалаав, эдеэлээв унтахам, юу үшɵɵ намда хэрэгтэй юм? Хаанай хүбүүн баярлаад, энэ хүнэй цамцынь тайлуулаад, мүнгэ үгэхэв, хэды эринэш гээд, цамцынь аваад хаанда үгэвэ. Элшэн хүнүүд жаргалты хүндэ ерээд цамцынь тайлаха гэхэдэнь, жаргалты хүмнай үгытэй байгаа, үмдэжэ яваха цамцашье үгы байгаа.

«Шагнал»

Нэгэ эрэ хүн үнэтэй шулуу хаанда абаашажа үгэвэ. Газаань ерээд, хаанай зарасанарһаа һураба: хайшан гээд хаантай уулзахаб.

Нэгэ зарасань хэлэвэ: юундэ шамда хаан хэрэгтэйб. Тэрэ эрэ хүн уулзалга тухайгаа хɵɵрэжэ үгэвэ. Зарасань хэлэвэ:

-Байжай, би хаанда дуулгаад ерэхэм, шамда юу хаан үгэнэм тэрэнэйнгээ хахадынь намда үгэлсэхэш гэбэ. Yгы һаашни, шамайе хаан хүрэтэр хүргэхэгүйв гэбэ.

Эрэ хүн зарасада хубаалсахаб гэбэ, зарасань хаанда ошоод хэлэбэ. Хаан шулууень абаад хэлэбэ:

-Шамда ямар шагнал хэрэгтэйб?

Эрэ хүн хэлэбэ:

-Намда 50 гүрэмэл ташуур хэрэгтэй, ондоо юуншье хэрэггүй. Би танай зарасатай хэлсэһэн байгааб, хахад шагналаа хубаалсаха. Намда 25, тэрээндэ баһа 25.

Хаан ехээр энеэгээд, зарасаа намнаад, эрэ хүндэ мянган түхэриг үгɵɵ.

«Yбгэн аба ба аша хүбүүн»

Yбгэн аба үбгэрбэ. Хүлнүүдынь ябахаа болибо, нюдэдынь харахаа болибо, шэхэнь дуулахаа болибо, шүдэшье үгы. Эдеэлхэдэнь эдеэнь һɵɵргɵɵ, амаараа гарадаг. Бэри хүбүүн хоёрынь эдеэлхэдээ столдо һуулгахаа болибо, пеэшэнэй саана эдеэлүүлдэг болобо. Yдын хоол табаг соо хээд асархадань, үбгэн аба саашань болгохо гэжэ байтараа, тэрэ табаг эдеэнь унаад тэһэршэбэ. Бэринь ехээр сухалдаад, аяга табагыемнай тэсэлжэ байна гэжэ гэмэрээд, тэрэ гэһээр эдеэень угаабариин тэбшэ соо хэдэг болобо. Yбгэн аба ехээр һанаа алдаад, юушье хэлэбэгүй. Yбгэн самган хоёр гэртээ һуужа һуутараа харан гэхэдэнь-хүбүүниинь поол дээрэ һуугаад, модоор наадан- сомоно. Абань һураба:»Ши, юу хэнэш, Миша?»  Миша хэлэбэ: «Аба, би модоор тэбшэ хэнэб. Таанадай үбгэрхэ, хүгшэрхэдэ энэ тэбшэнээс эдеэлүүлхэв».

Yбгэн самган хоёр бэе бэеэ хараад, уйлалдаба.

Yбгэн абаяа баһаһандаа, эдэ хоёр ехээр аягүйрхаад, тэрэ гэһэнһээ хойшо үбгэн абаяа столдо һуулгаад, эдеэлүүлдэг, гамнадаг болобо.

Хяагтын аймагай Мөөрөөшын дунда һургуули

Ава ба хүвүүдэнь.

Авань хүвүүдтээ хэлээ: «Хүвүүдэм, бултодоо эбты байгты». Хүвүүдэнь үгынь дуулаагүй. Тыхэдэнь авань: « Хамуур атарагты, — гээ. Атархадань «Хугалагты»- гэвэ, тэдэнь тэрэ хамуураа яажач хугалж чадаагүй. Авань хамуур барьж задлаад, нэгэ нэгээр хүвүүдтээ үгөөд, хугалхынь хэлэвэ. Тэрэнь аятыгаар хугарва.

Авань хэлэвэ: «Таанар бултодоо эбты эеты байгаа хнайтнай, хэнчэг таанарыг дылэхкүй, хэрэлдэжэл байгаавол, энэ хамууртаай адилхан нэгэ нэгээрээ салахат, ямарч ем таанарыг дылэхэ».

 

Тоомгүй хонь – чонодо олзо.

Хонид ойгоор бэльчэжэ яваа, хоер хургань тэднээсээ зугдава. Хүгшэн хонинь тэдэндээ хэлэвэ: «Бү гүгты, гүйсөөр явал емны аманда очож орхот». Чоно бургааснызахад байжайгаа, тыгээд тэрэ хургадта: «Энэ хүгшэн хонидо бү  үнэнчэгты, тэрэтнай хүгшэрөөд хүлэнь үүсдэг болоо, таанартаа атаархаж, худлаар хэлжээн. Юу гэжэ уйдхарлаж байх емта, ехээр гүйгты, сэнгэгты».

Тэрэ хургадынь чонын үгэ дуулаад, талаар гүйлцэвэ. Тэрэ чононь хоюулынь баряал, бута бажуугаа.

 

Хаан ба цамц.

Нэгэ хаан ехэ үүчэн байгаад, хэлэв: «Хэн намайг эдээгээнэв, тэрэ хүндэ хагад баялигаа үхэсэм».

Бүхы мэдэлчэнгүүд цуглараад хөөрэлцэвэ: «Энэ хаанаа хайшан гэж  эдэгээхэвиидь?» Нэгэч хүн мэднэгүй. Нэгэ мэдэлчэнь хэлэв: «Хаанаа эдэгээж болхоо.Нэгэ аза жаргалты хүныг олоод, тэрны цамцынь тайлж аваад, хаандаа үмэдхүүлхэ хэрэгты, тыгээ хнай эдэгэхэ,» — гэвэ.

Хаан хүнүүдыг ииш тышэнь аза жаргалты хүнииг олхынь эльдеэвэ,тэдэнь үни удаан бэдэрэв, тымэ хүн олдоогүй.  Нэгэч тымэ өөрынгөө аж байдалаар урматы хүн олдоогүй.  Зарьмань баянч хнай, үүчэн, зарьмань үүчэнбэшэ хнай, үгыты, хэн баян, үүчэн бэшэв,тэрны самгань муу гү, али үхибүүдынь. Бүхы хүн муурхаха нэгэ емэ олоол байна.

Нэгэ дахин хааны хүвүүн оройхон нэгэ гэры газаагуур үнгэрч байтараа, дуулав: «Ай бурхан, ажалхыч ажаллаав, тэсэ эдеэлээв, одооч амарж хэбтэхэм, намад ондоо юу хэрэгтыв?». Хааны хүвүүн баярлахын ехээр баярлава, одоол жаргалты хүнииг олоов гэж, тэрэ хүн хэды мүнгэ эрнэв, тэрниинь үгөөд, цамцынь тайлж аваад, хаанда аваачаж үмэдхүүлэгты  гэж захирва. Аза жаргалты хүндэ очоод, цамцынь тайлха гэхэдэнь, тэрэнь тулюураас тулюур, үгытэйгээс үгытэй, цамцачиг үгы хүн байж байгаа.

 

Шагнал.

Нэгэ эрэ хүн харгыдаа чулуу олоод, хаанда аваачав. Хааны ордонд ерээд зарцануудаасань: «Хайшан гэж ханты уулзахав?» — гэж асуува. Нэгэ зарцань хаан чамад юундэ хэрэгты ем гэвэ. Эрэ хүн хуу тэрээндээ хөөрвэ. «Зай, би хаанда хэлхэв, чи нада хаанай үгсэн емыг хагадынь  үхэч, Үгэндөө хүрөөгэй хнайч, чамайг хаанда уруулахкүйв,» — гэж хэлвэ

Зарцань хаанда очож хэлвэ, хаанньчулуугынь аваад, асуува: «Чамад ямар шагнал үхэвиив?»Тэрэнь хэлэвэ: «Тави дахин ташуураар цохи, ондоо шагнал нада хэрэггүй, би чинии зарцаты хөөрэлцөөты хүм, энэ шагналаа хувааж авах гэж, тыгээд нада хорин таван ташуур, зарцадаш басал  – хорин тава». Хаан энеэгээд, тэрээндэ мянган түхэриг үгөөд, зарцоо намначоо.

 

                                                  Үвгөө ба ач хүвүүн.

Үвгөө ехэ насты байгаа. Хүлэнь явахкүй, нюдэнь емэ харахкүй, шүдэ байхкүй байгаа. Эдеэлхэдэнь эдисэн емэнь завжаараа буцаад гарчадаг  болло.Хүвүүн бэрэ хоеронь столдоо суулгадаггүй , пеэчэнэйнгээ арда эдеэлүүдэг болово.

Нэгэ дахин аяганда хоол аваачахадань, цаашань болгохо гэсээр байгаад, аягаа унагаачав, тэрэнь тэсэрчэв. Бэрэнь галзууржайгаад тэрэ үвгөөгөө гэртэ бүхы емым тэсэлж, муудуулж, муухай болгожойноч гэж байгаад хараава, шэрээвэ.

Чамайг эннээс хойшо тэвшэндэ эдеэлүүлдэг болхов гэвэ. Үвгөө санаагаа алдаад, юуч гэж хэлээгүй.

Нэгэтэ хүвүүн бэрэ хоеронь гэртээ сууж суугаад, заахан хүвүүнээ хархадань, тэрэнь  хабтагай модоор  юу ем дээ хииж сууна. Авань асууна: «Миша, чию у хиижээнэч?». Тэрэнь: Авоо, бич тэвшэ хиижээнэв, та хоерыгоо үвгэрхэ хүгшэрхэдэтнай  энэ тэвшэнээсээ эдеэлүүлхэв»,- гэвэ.

Ава эжы хоеронь бэе бэеэ харалцава, тыгээд уйлж эхилвэ. Тэрэ хоертонь  үвгөөгөө ехээр муулуулсандаа эчхэвтэр,  аягүй болово. Тэрнээс хойш үвгэн баавайгаа  столдоо суулгадаг, сайнаар хардаг болоо.

 

Хяагтын аймагай Нэмэлтэ һуралсалай түб

Эцэг ба тэрны хүвүүд

Нэгэ айлд эцэгэнь хүвүүдтээ  бэе бэе хоорондоо ходо эвты байгты гэж хэлдэг байгаа. Тэдэнь эцэгынгээ  хэлсэн үгыг ехэ тоодоггүй байгаа.Тэхэдэнь авань хүвүүдтээ харганаа аваад ерэгты  гэж хэлэв. Ацархадань:

-Хугалагты! — гэв.

Хүвүүдынь  харганаагаа хугалха гэж хэдыч оролдоовол, чадаагүй. Энгэж хүвүүдэй ядарж байснынь авань хараад, тэрэ харганаагынь аваад, нэгэ нэгээрнь  шэлвэ болгов. Тэгээд дахин хуглагты гэв. Нэгэ нэгээ шэлвээрнь амархан хуглаад хаячав.

Эцэгэнь хэлэв: «Харнуут, таанарыг бултадаа цуг эвтэй яваавал, нэгэч хүн  дылэхгүй. Хоорондоо эвгүй байвалтнай, харгаанааны шэлвэнүүдшэг нэг нэгээртнай  хуглаад хаячах шуу».

 

Тоомгүй хонь – чонын олз.

Нэг дахиж ойн хажуугаар хонид бэлчэж явав ха. Хоер хургад сурэгөөсөө тасарж,  холохон хойно үльдичэв. Хүгшэн хони тэдээндээ хандаж хэлэв:” Хургадни, бү тоомгүй аашлагты, гайнда орчохдоо магадгүйт».

Тэрэ дары чоно шугы дундаас дуу гарав: « Ээ, энэ чавганц хонинд бү этигэгты. Ѳөрөө хүгшэрж гүйж, харайж чадахы болёод, таанарт атаархаж байн. Юу гэжэ таанар уйдхарж байх хүмт, хамаагүй, гүйж харайгты».

Хургад чонын үгыг дуулаж,  тэрны аманд ороол даа.

 

Хаан ба цамц (Онтохон)

Нэгэ хаан ехэ үүчэн байгаа. Хэн эмчэлээд, эруул мэндэ болгож хүл дээрэм тавинав, тэрээнд хагад гүрэнөө бэлгэлхэв гэв.  Хааны бүхы цэцэн ухаанты алватан сугларж, яаж хааныгаа эмчэлхэв гэж бодлог  бодов. Хэнч өөдты юумэ хэлэхэ юм байхгүй. Байсаар байтарнь нэгэл хүн энгэж дуу гарав: «Хэрвээ жаргалты хүныг олоод, тэрны цамцынь хаандаа үмсүүлээвэл, эдьгэх ёстой».

Тэрэ гэсээр бүхы орон гүрэнөөрөө эгээ жаргалты хүныг бэдэрж эхилэв. Байдалаараа урмашаж жаргажайх  хүн ойр захаар байвагүй.  Баянбал – үүтэйчэн, бэе эрүүлбэл – үгытэй, баянч, бэе сайнтычвэл самгангүй, али хүүхэд муутай.

Нэгэтэй боро хараанаар ханы хүвүүн  үгытэй хүны гэры хажуугаар үнгэрж явав.Тэр гэртээс  дуулдав:« Ай, бурхамни үршөө, ажалаа дүүргэвэв, эдеэ хоолоо эдивэв, мүнөө тэгээд унтахам даа. Ондоо юу намда хэрэгтыв дээ…»

Хааны хүвүүн тэрээн дуулаад, ехэ баярлаад, үгытэй хүны цамцынь аваж хаанда ацархынь захирва. Хааны алватан цамц авхы ерэхэдэнь, тэрэ үгытыдэнь үмсэх цамцачгүй байв.

 

Шагнал

Нэгэ  эр хүн гоё үнтэй цэнты чулуу олоод, хаанда аваачав. Хааны ордон ороод, хааныг хаанаас олохов гэж асуув. Тээдэнь нэг хааны алватан хаанаар яахашниб гэжэ сонирхоходонь, тэрэ хэлэв:

— Зай, би хаанда дуулгуужав,  харин чи үгсэн шагналаасань надты хуваалцаарай. . Үгөө  үгэ, тэрэнгүй хаанда оруулахгүйв — гэвэ.

Хаан чулуугынь хараад: “Зай, юу хэрэгтэйв чамда? – гэвэ. -Ямар шагналта үгэхэвиив?» Эрэ хүн харюусав:

— Намайг  тави дахин  шэлвүүсээр  шавхалагал даа, ондоо  шагналта намда хэрэггүй. Танай алватантай шагналтаараа хуваалцахав гэж үгөө үгэж ороохэм, хорин тавынь тэрээндэ, хорин тавынь намда гээд хуваагыт даа.

Хаан  эрэ хүны гуйлтыг чагнаад, ехээр энеэбэ.Тэгээд алватанаа намнаба, эрэ хүндэ мянган түхэриг шагнал үгэбэ.

 

                                    Үвгөө ба ач хүвүүнь (Басни)

Үвгөө ехэ үвгэрбэ. Хүл гарынь муу, чихэнь дуулахгүй, нюдэнь харахагүй, шөд амань уначчанхай. Эдеэлхэдэнь бүхы эдеэнь амнаасаа гоожоод гарадаг болочов. Тэрнээсэнь сэжгэлж, хүвүүн бэр хоеронь тэрэнээ амяарынь эдеэлүүлдэг болгов.

Нэгэ эдеэлжэ байгаад,  үвгөөнь тавгаа харанагүй дайража унагаагаад, адхажа, тавгаа тэслэв. Бэрэнь ехээр хараагаад, модон аяганд эдеэгынь хииж үгэдэг болов. Үвгэнь тэхэдэнь юуч хэлэвгүй, гансал санаагаа алдав.

Нэг дахиж үвгэн самган хоеры гэртээ байхадань, хүвүүнь шал дээрээ суугаад, модоор нэгэ юумэ хиинэ. Асуухадань, модон таваг  таа хоерыгоо үвгэрхэ хүгшэрхэдэтнай эдеэлүүлхыг хииж байнав гэв. Тэрэ хоер ехээр уйдаж уйлав. Үвгэн авдаа хайшан гэжэ хандаж байсныгаа ойлгоод, ехэ эчхэвтэр болов. Тэрэнээс хойшо дахяад нэгэ столдо эдеэлдэг боложо, авдаа сайнаар хандададг болоо бэлэй.

Хяагтын аймагай Энхэ-Талын дунда һургуули

Yвгэн  ба аша хубуун

Yвгэн хугшэрж, хулэнь явхы больж, нюдэнь муудаж, шэхэнь хатуурж, шудэшгуй болчоо. Эдеэлхэдэнь амнаасань емэнь гоожодог болчоо. Хубуун бэрэ хоёронь увгэнѳѳ шэрээндээ суулгахы болёод, пеэшэны саан эдюулдэг болоо. Нэг дахин угээдѳѳ шаазан аяганд эдеээгынь ухэдэнь, тэрэнь ядараад,  унгаагаад,  тэрээнынь тэсэлчѳѳ. Бэрэнь бухы аяг шанаг энгээд тэсэлхэш гэж уурлаад, мунѳѳнѳѳс  модон аяганд эдьхэш гэж хэлээ. Yвгэн юуш гэж хэлээгуй.

Нэгэ дахин увгэн самган хоёр гэртээ суужайхдань, заахан хубуунь модоор ем хиижеэгаа. Абань “Миша, ши юу дархалжгаанч?”- гэж асуугаа. Мишэнь “Би модоор аяг хиижеэну. Та хоёры хугшэрхэд энэ аяганаас таанары эдюулхэв” – гэж хэлээ.

Yвгэн самган хоёр тэрээн дуулад, бэе бэеэ хараад, уйлчоо. Тэрэ хоёр угээгѳѳ иим мугаар харжеэсандаа эшээ. Энээнээс хойш тэдэн угээгѳѳ шэрээндээ суулгаж хундэлдэг болоо.

 

Авань ба тэрэнэй хувууд

Авань хувуудтээ эбты эеты явааригты гэжэ сургахадань,  угынь дуулдагуй байга. Тэгээд тэрэ хувуудээрээ харганаа асаруулаад: “Эбдэгты!” – гээ. Тэдэнь харганаагаа яаш эбдэж шадаагуй. Авань тэр харганаагынь задлаад, нэгэ нэгээрэнь эбдуулээ. Хувуудэнь айтыханаар эбдэчэв. Авнь тыхэдэнь хэлээ: “Таанар эн харганаа шэнг байнат, эбты байгаахнайтнай таанары хэнч дылкуй, хэрэлдээл нэг нэгээрээ бутраахнайтнай хэнч дылх”.

Би гэсэн гансаараа, биден гэсэн олноороо.

Хѳѳрдуу хонь – шононы эдеэ.

Хоньнууд ойн хажуугаар бэльчэж явав; хоер хургань хажуу тээшээ салаад яваа.

Хугшэн хонь “Бу хѳѳрдэж, холоор гуйгты, гайд орхот” – гээ.

Модны саан байсан шон: “Эн хугшэн хининдоо бу унэнчэгты, энэтнэй хугшэрчѳѳл, таанарт хурисчээн. Яахкээнт, гуйжэл явыт” гэж хѳѳрдуулээ.

Хурганууд шоны шагнаад, амандань орво.

Хѳѳрдуу хонь – шононы эдеэ.

Хаан ба самса

Нэгэ хаан увэсч байгаад, иигэж хэлэбэ:„Намай эмчэлсэн хүнд зөөрингөө хагдынь үгхүү”. Тэхэдэнь бүхы ухаанты хүнүүд сугларжь яаж  хааныгаа гэмгы болгооходь гэжь хөөрэлсөө.Нэгэниньч юуш хиижь шадаагүй. Ганс нэгэнь эмчэлжь шадхадь гэжь хэлээ.Тэрэ иигэж  хэлээ:„Нэгэ жаргалты хүны олоод, самсынь тайлаад хаанд үмсүүлээхнэй хаань эдгэх. Тэрэ жаргалты хүны ологты гэж хэлээд хүнүүды явуулхадань нэгэш хүн олдоогүй.Би жаргалтыв гэх хүн үгы байгаа: нэгэнь баян байхдаа- үвчэн,сай бэйты байгаахнай-үгыты,сайн бэйты баянч байгаахнай- самгань үгы вэл хүхдэнь муу байдаг. Нэг дахин ханы хүвүүн заахан гэры захуур гаржгаад нэг хүны энгэж хэлхы дуулчоо.„Мүнөөдэртөө ехээр ажал хиигээв, састраа эдеэлээв, мүнөө унтахам даа, ондоо намд юу хэрэгты ем дээ”-гэв.Хааны  хүвүүн ехээр баярлаад, өөрынгөө хүнүүдыг тэр жаргалты хүны самс тайлаад, ех мүнг үгөөд, самсынь авдам үмсүүлэгты гэв.Тэдэнь ерээд самсынь тайлах гэхэдэнь, тэрэнь самсашгүй байгаа.

 

Шагнал.

Нэг хүн үнты сэнты шулуу олоод, тэрээнэй хаанд аваашав. Ханы ордонд ерээд хайшан гээд ханты улзах гэшэв гэж асуугаа. Ямар хэрэгт гарааем гэж асуугаа. Барлагань хэлэв: „Шамай хаанда оруулж  үгхэдэм,  ши намад хааны үгсэн мүнгэны хагадынь үгхэш,найдуулг үгэсныш сүүлд хаанд оруулху”-гэв.Тэрэ хүн найдуулг үгж, барлагынь хаанд оруулаа. Хаан тэр шулуугынь аваад энгэж  хэлээ:„Ямар шагнал шамд хэрэгтыем?” Тэр хүн:„Таби дахин намайг сураар сохигты. Ондоо шагл хэрэггүй. Шинии  барлагты шагналаа хагадалхам гэж хөөрэлсөөдь.Тэхэдэнь тэрээнээхорин тава дахин сохихот , намай хорин тава дахин сохихо болонот. Хаан энеэгээд тэрэ барлагаа намнаад энэ хүндэ мянган түхэриг  үгөөд таяа

Яруунын аймагай Эгэтын-Адагай дунда һургуули

Хаан ба самса.

 

Нэгэ хаан үбдэнхэй байгаад, иигэжэ хэлэбэ: «Хэн намайе аргалнаб, тэрээндэ хахад эд зөөриёо, алта мүнгөө үгэхэб. Тиихэдэнь эгээл ухаатай, сэсэн хүнүүд сугларжа, хайшан гэжэ энэ хаанаа аргалхамнай гээшэб гэжэ хөөрэлдэбэ. Хэншье мэдэнэгүй. Хааниие аргалжа болохо гэжэ нэгэниинь хэлэбэ: «Хэрбэеэ жаргалтай хүниие олоод,  тэрээнhээ самсыень тайлаад, хаанда үмдэхүүлээ hаа – хаан эдэгэхэ». Хаан элшэ сайдаа жаргалтай хүниие бэдэрхыень эльгээбэ, теэд тэдэнь удаан бэдэржэ, жаргалтай хүниие оложо шадабагүй. Бүхы юумээр hанаагаа дүүрэнги  нэгэшье хүн үгы байба.  Хэн бэ даа баян аад, үбшэн; хэн элүүр ба баян бэ, тэрэнэй hамганиинь тулюур, үгы hаа үхибүүдыньшье тулюурнууд; булта ямар бэ даа юумэндэ гомдонхойнууд. Нэгэтэ үдэшэлэн орой хаанай хүбүүн нэгэ гэрэй хажуугаар ябажа ябатараа, хэнэйб даа хэлэhэн үгэнүүдые дуулажархиба:«Хүдэлөөб, садатараа эдеэлээб, хэбтэжэ унтахам; бэшэ намда юун хэрэгтэй гээшэб?» Хаанай хүбүүн баярлаад, энэ хүнhөө самсыень тайлажа абаад, энээнэйнь түлөө дуратай соонь мүнгэ үгөөд, самсыень хаанда абаащагты гэжэ захирба. Хаанай элшэ сайд жаргалтай хүндэ ерэжэ, самсыень тайлажа абаха гэхэдэнь, тэрэнь ехэ тулюур, үгытэй, самсашьегүй  хүн байжа байба.

Шагнал.

Нэгэ хүн харгыhаа үнэтэй шулуу олоод, хаанда абаашаха гэжэ шиидэбэ. Хаанай ордон ерэжэ, хайшан гээд хаантай хөөрэлдэхөөр гээшэб гэжэ асууба. Хаанай барлаг харюусаба:

— Юундэ шамда хаан хэрэгтэй болооб?

Тэрэ хүн юундэ ерэhэнээ тэрэ хүндэ хөөрэбэ. Барлаг ехэ анхаралтайгаар шагнаад хэлэбэ:

— hайн даа, би хаанда хэлэхэб, теэд ши намда хаанай үгэhэн юумэнhээ хахадыень үгэхэш. Тиигэхэгүй hаашни шамайе хаанда оруулхагүйб.

Тэрэ хүн тангаригаа үгэжэ, барлагые хаанда оруулба. Хаан үнэтэй шулууень хаража:

— Шамда ямар шагнал хэрэгтэйб? – гэжэ hураба.

Тэрэ хүниинь хэлэбэ:

— Та намайе ташуураар таби дахин сохиит даа, бэшэ юумэн хэрэггүй. Харин шагналайнгаа хахадыень хубаахабди гэжэ танай барлагтай   хэлсээ баталhан байнабди. Тиимэ дээрэhээ хорин табыень намда, хорин табыень барлагта үгыт.

Хаан ехээр энеэжэ, барлагаа үлдөөд, тэрэ хүндэ мянган түхэриг үгэhэн юм.

Yбгэн ба аша хүбүүн

Нэгэ үбгэн ехэ наhатай болобо. Хүлынь ябахаа болёо, нюдэниинь харахаа болёо, шэхэниинь дуулахаа болёо, шүдэниинь хуу унаа. Эдеэлхэдэнь, аман сооhоонь эдеэниинь hөөргөө унадаг болобо. Хүбүүн бэри хоёрынь баабайгаа столдоошье  hуулгахаяа болёод, пеэшэнэйнгээ саана эдеэлүүлдэг болобо. Нэгэтэ баабайдаа аяга соо үдын хоол  хээд абаашаба. Теэд баабайнь аягаяа дүтэлүүлжэ байтараа алдажархиба. Тэрэнь унаад, тэhэршэбэ. «Yбгэнэй гэр соохи бүхы амhарта эмдэхэ болоо hаа,  тэбшэ соо эдеэ үгэдэг болохоб»,-  гэжэ бэринь ехэ сухалтайгаар  үбгэниие харааба, Yбгэн hанаа алдажа, юуншье гэжэ хэлэбэгүй.

Нэгэтэ үбгэн hамган хоёр гэртээ hуужа байтараа, хүбүүнэйнгээ оёор дээрэ заахан хабтагайгаар наадажа байхые хараба – тэрэнь юуб даа суглуулжа байба. «Миша, ши юу хэжэ байнабши?» — гэжэ абань  hураба.  «Аба, би тэбшэ хэжэ байнаб. Эжы та хоёрой хүгшэрхэдэ, таанарые тэбшэ сооhоо эдеэлүүлхэб.»

Yбгэн hамган хоёр бэе бэе руугаа хараад, бархиралдаба. Баабайгаа гомдохооhондоо тэдэ хоёрто эшхэбтэр байба; тэрэ гэhэнhээ хойшо столдоо hуулгадаг ба хойноhоонь харууhалдаг болобо.

Эсэгэ ба хүбүүд.

Эсэгэнь хүбүүдтээ эбтэй эетэй ажаhуухыень захирба. Тэдэнь эсэгынгээ үгэ дуулабагүй. Тиихэдэнь тэрэ хажуур асаруулаад хэлэбэ:

— Энээхэн хажуур хухалаад туршагты даа!

Тэдэнь хэды ехээр оролдобошье, хухалжа шадабагүй. Тиихэдэнь эсэгэнь хажуурhаа нэгэ-нэгэ бургааhа абажа үгөөд, хухалагты гэбэ. Тэдэнь бэлэхэнээр нэгэ нэгэ бургааhаяа хухалжархиба.

Тиин эсэгэнь хэлэбэ: «Хэрбэеэ таанар эбтэй ябаа hаатнай, таанад ямаршье дайсанда диилдэхэгүйт, харин өөр тухайгаа бодоод, амияа хараад ябаа  hаа, таанадые диилэхэнь, хуха нуга татахань тон бэлэн байха бшуу.»

Хажуур хухалжа шадахагүйш, харин нэгэ нэгэ бургааhа хухалхань бэлэн.

Тоомгүй хонин.

Хонид ойн хажууда бэлшэжэ ябаба; хоер хурьгадынь hүрэгhөө таhаршаба.

Хүгшэн хонин хэлэбэ:

-Хурьгад, тоомоо бү таhарагты, гай тодхор болохо.

Харин шоно hөөгэй саана байгаад хэлэбэ:

— Хурьгад, хүгшэн хониндо бү этигэгты; хүгшэн хонин юундэ тиигэжэ хэлэнэб гэхэдэ, тэрэнэйш хүлнүүдынь ябажа шадахаяа болео, тиимэhээ таанарта атаархана.

Юундэ таанар уйданабта? Ехээр гүйлдэгты.

Хурьгад шонын үгэ дуулаад, гүйлдэшэбэ, шоно тэдэниие бариба.

Тоомгүй хонин – шонын хомхой сэдьхэл.