Бэлигүүн толи

Хүндэтэ үхибүүд!

 20-дохи наадамай даабарида  дэлхэйн олон арадуудта мэдээжэ болоһон Эрдэни-Хайбзуун Галшиевай «Бэлигүүн толи» зохёолһоонь хэһэгүүдые үгэнэбди.  Гар бэшэгэй энэ зохёолынь монгол, түбэд хэлэнүүд дээрэ Ази түбиин нютагуудаар тараһан юм.  8 бүлэг, 1000 шүлэгһөө бүридэһэн, түбэд хэлэн дээрэ бэшэгдэһэн «Бэлигүүн толи» номой  оршуулга   манай 24-дугаар Хамба лама Дамба Аюшеев хэжэ байна.  

Хүнэй ажабайдалай болон  шажанай  арюун ябадалай  заабарида түшэглэн, яажа бэеэ зүбөөр абажа ябаха тухай һургаалнуудтай танилсахыетнай  хүсэнэбди…  Эндэ үгтэһэн 30 һургаал-субашидуудаар биледүүд үгтэхэ. Билед бүхэн соо 3-3  асуудалнууд  байха. Һургаалай  түрүүшын мэдүүлэл, саашань хүсэлдүүлэн дүүргэхэ гэһэн даабари танда үгтэхэ. Оршуулгын хэлэн эхэ  бэшэгынь даган хэгдэһэн ушарһаа танда ойлгогдоогүй үгэнүүд, ойлгосонууд дайралдажа болохо, тиимэһээ толи анхарагты нютагайнгаа ламанарһаа,   тодорхойлго.һурагты.  Харюугаа эхэ хэлэн дээрээ дамжуулха аргатайт

Жэшээнь: 1-дэхи билед

1. Зунай саг булжамуур шэнди үглөө эрты аба…
2. Эдеэнэйнгээ саб хэрэгсэлнүүдые үдэр бэрэ (бүри) сайн угаа…
3. Шээс хүрсэн саг үзэгдэхэгүй газарта – эмэгтэй мэтэ эшэн үйлэдэ.

 

1) Ээ, нүхэрнүүд, зунай саг булжамуур шэнди, үглөөнэй эрты аба, үбэлэй үдэр мэтэ энэ хүнэй нас удаан шэнди урбуула.

2) Орон, хашаа болон гэртэ өөрин нюур шэнди сэбэрлэ, арюун бол арбан зүгэй амитан бүгэдэ ерээд, эдеэнээс хүртэхэ.

3) Зам зуура, ойро оршон бас гэр мэтэ сэбэрлэ,  баас шээс обоолжо тойруулсан бол зуудаг нохойн орон мэтэ болохо.

4) Шээс хүрсэн сагта үзэгдэхэгүй газар эмэгтэй мэтэ эшэн үйлэдэ,

хаалгын дэргэдэ хормой үргөөд  шээхэ бол адагуус мэтээр доромжолуулха.

5) Эдеэнэй саб хэрэгсэлнүүды  үдэр бэрэ шэнди сайн угаа,  эрхим дээдэ арюун сэбэртэнүүд эдеэ ундаанаас тэбшэжэ урбахагүйн тула.

6) Бусад бас сагай үедэ бэе ба хубцас сайнаар угаа, тэрэнь хүнэй номын ёслолдо арюун сэбэртэнүүдэй эдлэл мүн.

7) Өөрын оршохо гэр бэе махабадтаа зохисуул, гахайн хашаа адли бариха бол тэрэниинь үбшэн болохо орон мүн.

8) Гэрэй үүдэ ба сонхо хотын хаалга мэтэ бүхэжүүл, гэнтэ дайсан дээрэмшэ ерэхэ бол үүдэнэй хаалга нимгэрээд, яажа халхалха юм?

9) Тэрэ шэнди зөөринь үүдэ хотын хаалга мэтээр бүхэжүүл,

үүдэнэй хаалга дабхар хоёр-гурбан түмэрээр хушаха бол хэнш орохогүй.

10) Баялигаа гэртээ бү хадагала абдар дотор нюужа, хэрбээ баялигаа эбдэсэн бол тэндэ аминай баршад тодхор бага.

11) Сан байшанай зүгтэ гэртээ бага сонхын нүхэ гарга, хулгайшанай  ерэхэдэ тэрэ нүхээр годлёор харбажа айхынь түрүүлхэ.

12) Бэе хамгаалхада урам оруулхын тула гэрэй дээрэ дабхар гэр бари,

үүдэнэйнь нүхэ халхабшаар дайсанда агуу хүшэ шадалтай мүн.

13) Гэрэй суури тойрон гянданай хашаа мэтэ бари, тугтай ехэ сэрэг ерэхэгүй бол тэрэ хулгайн жижигээс халхалха.

14) Хашаа бэенэй гурбан тохой тэдыгээр бүхы зүгынь сарабшын хашлагаар хүрээл, тэрэ дээрэ хашаанай ара талаас дайсанда хүшэ гаргажа шадахаш.

15) Зүг ба зүгэй хашлагада гэшгүүр сайнаар тогтоо, алиш зүгээс дайсан ороходо, тэрэнэй дээрэ өөрөө абиржа гараха.

16) Гэртэ болон санай байшанда зуудаг нохой үргэлжэ уя, тэрэнээс бас хулгайша багаар айгаад, тэрэнэй дуугаар нойроос сэрэхэ.

17) Бусад бас гэрэй дотор хаб нохой тэжээ, үүдэнэй нохой сэрүүлжэ шадаагүйдэ, энээниинь, магад, лаб сэрүүлхэ.

18) Бусад айл гэрэй хоорондо холбоосон гэзгэбшэ дээстэ хонхо уя, дайсан дээрэмшэ ерэхэдээ, хонхын абяагаар айл гэрэйчин (гэртэхин) бүгэдэ ерэхэ.

19) Хүнэй гэртэ ерэхэ үедэ, “Би ерээб” гэжэ сайнаар хэлэ, баясгалантай үеэс угтахань түрэлхитэнэй  мэргэнэй ябадал мүн.

20) Гэнтэ ерэсэн айлшадта ураг саданда шэнди эдеэ ундаа найруул,

тэрэниинь энэ орон дэлхэйн эртын нютагай буянтай ёс мүн.

21) Хоолнай үе бусад ерэсэндэнь харамлажа нюур уршуулан бү хайрла,

соёо арзайжа эдихэдэ, нохой мэтэ бусадаар доромжолуулха.

22) Эдеэ хармалжа хөөхэ бол баясгаланай  худал аргаар зочиды тахи, хэзээ нэгэ ябасан сагтаа тэрэнэй гэртэ өөрөө ошохош.

23) Эдеэнь багадаха бол эхэ хүүгэд мэтэ хойто хүнүүдтэй хубаалсажа эди, сүүлдэнь тэрэнэй гэр дотор өөрын гэрэй нүхэр шэнди орохо.

24) Эдеэ доторой амтатайниинь бусад хүндэ хайрлангүй үгэ, тэрэ эдеэ өөрөө эдисэн бол тэрэниинь тус үгэй хомсодожо болохо.

25) Зүг үгэй долёодог гуйраншын дуудсан шэнди зочиндо эдеэ ундаа үгэ, тэрэниинь танай нэр муугы улсада хэлэхэ элшэ мүн.

26) Холын аян замаас зүдэрсэнүүды хэзээш бү үлдэ,  баялигаар баян бол бас үхээрын модон мэтэ бүгэдээс тэбшэгдэхэ.

27) Гэргэнэй эдеэ найруулхада нюдөөрөө дахин-дахин бү хара, айлшан хүн тэрэнээр хүшэгүй эрэ хүн мүн гэжэ даган жэшэхэ.

28) Бусадтай хөөрэлдэжэ байха сагта гэргэнэй нюур бү хара, тэрэ айлшан хүн бол тэрнээс хүшэгүй эрэ хүнөөр жэшэхэ.

29) Айлшандаа эдеэ үргэсэнэй сүүлдэ тэрэ эдеэгээ бү хара, ехээр эдюулсэн мэтэ сэжэглэжэ, тэрэниинь үнэн гоё бэшэ.

30) Дагуул нүхэр ба гэргэндэ айлшад хүндэлхы сайнаар сурга, урид юу бэлдэхы мэдэхэгүйдэ  айлшанай үмэнэ зүблэхэ бол гоё бэшэ.

 

Үгэнүүдэй тайлбари  №1

1. Шэнди — шэнги, адли

       2. Бол – болбол, байбал

3. Бас — баһа, дахин
4. Эмэгтэй — эхэнэр зоной
5. Сэбэртэнүүд – ехэ бурхадууд
6. Бэрэ – бүри
7. Зохисуул – соответствующе
8. Улам оруулхын
9. Гянданай – түрмын
10. Жижигээс -=– мелкий
11. Гэзгэбшэ дээстэ – веревка, шнур
12. Соёо – клыки
13. Зочиды тахи – угощай гостей
14. Хөөхэ – намнаха, изгонять
15. Хомсодожо –
16. Үгэй – үгы
17. Элшэ — посланник
18. Улс – улас, страна
19. Үхээрын модон – одинокое деревце в степи, где происходят суициды.
20. Тэбшэхэ – изгонять, отказываться
21. Өмнө (үмэнэ) – урда, перед
22. Дагуул нүхэр – помощник
23. Сан – хранилище, амбар
24. Даган жэшэхэ – сравнить впоследствии
25. Саб хэрэгсэлнүүды – посуда, утварь

 

Үгэнүүдэй тайлбари  №2

Алсадаа	В дальнейшем
Амалха	Давать обеты; обещать
Анхаарал	Внимание
Араатан	Хищник
Арилжаа	Меновой торг
Боорцог	Стрепня
Булихайлуулха	Отпиваться, отрицаться, мошенничать
Буураха	Снижаться; убавляться; уменьшатся
Бүрэлгэх	растрачивать
Бүхэ зүрхэ	Крепкое сердце
Бүхэжүүлгэ	Укреплять, делать прочным
Годли	Стрела
Гэзгэбшэ	Ремень, гэзгэбшэ дээс — веревка
Гяндан	Тюрьма , темница, острог
Далдуур	Скрытно, в тайне
Домлохо	Лечить
Дуустал	До конца, до последнего
Дүршэл	Аппетит; позыв; желание
Жийргэмших	Страх; отвращения
Зам зуурань	На дороге, в дороге
Зандраад	Кричать
Зарга	Жалоба, иск
Золбин нохой	Бродящая собака
Зүблэхэ	Советоваться обсуждать.
Манааша	Сторож
Мангас	Сказанное чудовище; многоголовое человекоподобное существо вредящая людям
Мүрисөөн	Пари, ставка
Нүхэсэл	Условия
Нэжгээд	По одному
Орлохо	Замещать
Өмнөө	Впереди, перед
Сарабшын	Навес, Загон для скота,
Сонжуур	Стыд , позор
Сүгэдэ	Становится на колени, приклонить колени
Сүр жабхалан	Мощь, величие, могущество
Сүрдэх	Бояться; Пугаться
Сэдьхэ	Сэдьхэлхээ — мыслить думать размышлять
Тодхор	Препятствие, помеха, преграда
Тохируулсан	Соответствующий
Түлжүүлсэндээ	Разводить; плодить
Түшмэд	Чиновник
Тэдхэгдэхэ.	Оказывать помощь, поддержка
Ударидагша	Руководитель
Удахагүй	Вскоре, немедля
Урам оруулха	Поднять дух, настроение.
Уранхай	Разорванный, порванный
Үхээрын модон	Одинокое дерево в степи где люди совершали суициды
Хайхарха	не обращать внимания
Халхабша	Прикрытие, устройство заслоны, защиты.
Халхалха	Загораживать, преграждать
Ханша	Цена, курс
Хашлагаа	Ограда , ограждения,
Хилэнсэ	Не добродетель
Хирэ хэмжэ	Мера, уровень
Хишээхэ	Стремиться; стараться
Хомсо	Быть скудным, урезанный
Хон хэрээ	Ворон
Хонжохо	Наживаться, спекуляция
Хорохо	Уменьшаться
Хотол түгэс	Благоденствия
Хуурмаг	Ложный
Хүрээл	Огораживать, обвести, огородить, окаймлять
Хүүхэн нюдэнэй	Глазное яблоко
Хэрбээ	Если
Цэр	Мокрота, слизь
Шамдан	Усердствовать, стараться
Шантарха	Робеть; теряться
Шантрангүй	Ломать, теряется, разрушаться
Шара үснэй нүхэн	Поры
Шилмэл	Отборный, избранный, лучший
Ширтэх	Уставиться глазами
Шоглохо	Насмехаться
Шухал	Необходимый, значительный, главный
Шүүмжэлхэ	Критиковать
Эдгэхэгүй	Неизлечимый
Эндүүрэл	Заблуждение; недоразумения
Энэлхэ	Страдания; мучения; скорбь
Эсэргүү	Наперекор, против.