Хүндэтэ үхибүүд!
21-дэхи наадамай даабарида олондо мэдээжэ Эрдэни-Хайбзуун Галшиевай «Бэлигүүн толи» зохёолһоонь хэһэгүүдые үгэнэбди. Гар бэшэгэй энэ зохёолынь монгол, түбэд хэлэнүүд дээрэ Ази түбиин нютагуудаар тараһан юм. 1001 шүлэгһөө бүридэһэн найман бүлэгтэй түгэд хэлэн дээрэ бэшэгдэһэн «Бэлигүүн толи» номой оршуулга манай 24-дүгээр Хамба лама Дамба Аюшеев “Даша Чойнхорлинай” дээдэ һургуулиин эрдэмтэ багшанартай суг хээ.
Хүнэй ажабайдалай болон шажанай арюун ябадалай заабарида түшэглэн, яажа бэеэ зүбөөр абажа ябаха тухай һургаалнуудтай танилсахыетнай дурадханабди. Эндэ үгтэһэн 30 һургаал-субашидаар биледүүд үгтэхэ. Билед бүхэн соо 3-3 асуудал байха, һургаалай түрүүшын мэдүүлэл саашань хүсэлдүүлэн дүүргэхэ гэһэн даабари танда үгтэхэ. Оршуулгын хэлэн эхэ бэшэгынь даган хэгдэһэн ушарһаа танда ойлгогдоогүй үгэнүүд, ойлгосонууд дайралдажа болохо, тиимэһээ толи анхарагты, нютагайнгаа ламанарһаа тодорхойлго һурагты. Харюугаа эхэ хэлэн дээрээ дамжуулха аргатайт.
31) Айлшанда хүндэлгэ үзүүлжэ,
зохистой эдеэтэй хамта шилмэлынь тасаралгүй хадагала,
Хаан ба түшмэд заларсанда шантрахагүй бай.
32) Хэрбээ найруулсан эдеэ үгэй бол,
одоо шилмэл эдеэ үгэй гэжэ хэлэ,
ама дуугүй сууха бол,
эдеэндэ хомхой адлиар үзэгдэхэ.
33) Эдеэндэ залаха үеэр шилмэл эдеэ одоо үгэй гэжэ хэлсэн шэнди таби,
шилмэл эдеэ бэлдэснэй муушалсан шэнди үргэхэ бол,
баса гоё мүн.
34) Өөрин гэргэнээс асууха хэрэг гарсан бол,
далдуур асуу, бусадай нюдэндэ асууха бол,
тэрэ шог наадам болохо.
35) Ашатай аба эжи хоёртоо ном сударта шэнди хүндэлгэ үйлдэ,
энэ насанда эли Бурхан мүн гэжэ юртэмсын дуулдалгатай.
36) Үндэр настайда бас аба эжи мэтээр хүндэлгэ үйлдэ,
наснай согтой хэшэг ерэхэ гэжэ эртэ түүхын арюун анханай хэл мүн.
37) Ахмад үе дээдэстэ бас али ямар зохистой хүндэлгэ үйлдэ,
тэднүүдээс баярласан шэнди та хүбүүнинь мэтэ тэдхэгдэхэ.
38) Ялангуя нютагай хүн ба айл аймагта дайсан босоогүйдэ эсэргүү бү гара, нютагай зоной тус ба хорлолынь гарсан бол, ойрхондо хүшэ ехэтэй.
39) Одоо харшалха дайсангүй бол, ехэ хүштэйгы үргэлжэ шүтэ,
абарал болохо түшэлгэ үгэй бол, хүн тэрэ ойн гүрөөс шэнди.
40) Ехэ хүн, ноён ехэнүүдтэ хэмжээгээс хэтэрэн бү сүгэдэ, маша асар ёслолоор ехэ хэтэрхэ бол араатан мэтэ басуулха.
41) Бусадай эзэлсэн эхэнэр гансараа суужа байсани бү эдлэ,
обог язгуураа орлохо хүбүүнэй аминдань бас бусад алдаа гэм байха.
42) Элдэб шимэг ба мүрисөөнөөр үдэр бэрэ бү наада,
дылдэхэ бол, энэ насанда баялигаа алдаха, яласан бол,
дараань тэрнээс доройтохо.
43) Хүн асар олон хүнээс үри зээли абаха хэрэггүй,
үри олонтой хүнүүд үбшэнэй хогтой мэтэ өөдэлхэ үгэй.
44) Хэрбээ зээли абаха хэрэгтэй бол, ударидагша ехэ хүнээс аба,
тэрэ түргэн нэхэхэгүй ба түлэхэ хүрэтэр сахин байха.
45) Баялигай дотор эгээ үнтэй юүмэ ураг саданда бү үзүүлэ,
аха дуу мэтэ янгалаад муу санаа түрүүлхэнь магадгүй.
46) Хулгайша хүн мэргэн байха бол, нүхэр болон боолоор бү зара,
гэр доторой байдал ёсы лаб мэдүүлжэ болохогүй.
47) Далдуу муу хүнээс эд олзо худалдажа бү аба,
хулгайшинай баялиг худалдаха бол, дахин худалшаар булихайлуулха.
48) Өөрин баялигай бүхы тэмдэгынь гэргэнэй нюур мэтэ танин бари,
хулгайда абаад, үнгэ урбуулсан бол, тэрэ баялигаа мэдэхэ шадалтай мүн.
49) Ашиг хонжоо багатай зүйлдэ эд бараа маша ехээр бү тооло,
хойтодоо үзэсхэлэн уужим сэдьхэлээр Хурмастада хоосон ябажа үйлдэхэ мүн.
50) Асар ехэ үнэ ханшатай эд бараа ехээр бү эдлэ,
эд бараа барагдаха бол, дээдын буян барагдахань тэрэ мэтэ мүн бэшэ.
51) Хэрэглэхэ эд бараанаас буянинь шухал бари,
буян барагдаха бол, үнэн үхэхэ, эд барагдахаар үхэхэгүй тула.
52) Шимэг ба гоё хубцас хүсэхэ бол,
Бурханай шүтээнээс урид бү үйлдэ,
хэрбээ хуурамша гоёмцог хүсэхэ бол, тэрэнэй дагаха үйлын үе зэргэтэй мүн.
53) Шинэ хубцас үмэдэжэ байхадаа өөригөө энеэжэ бү хара,
тэрнинь бусадта шог наадамтай байхы өөрөө байгуулсан мүн.
54) Шимэгээр хубцас гоёхо тэрнинь бусадта бү магта,
тэрнээс ехэ илүүдэжэ үлдэсэн бол, хубцасай торго үмдэхэ хэрэг бусадта ерэхэ.
55) Хадамда гараха басаган мэтэ үдэр бэрэ бү гоёл,
хэзээш хэрэгтэй сагта хубцалхын тулда хадгалха бол саг үргэлжэлэн гоё шэнди.
56) Өөрин ушаралай хирэ хэмжээгээс илүү ехэ гоёлоор бү гоё,
ядуугаар гоё хубцас үмдэжэ, энэ засалай золиг шэнди бүгдэдэ басуулха.
57) Хэрбээ асар ехэ орон бэшэдэ өөдэгүй хубиража гоёхы бү үйлдэ,
хамаргүйдэ хамарай мүнгын гоёл зүүсэн шэнди дараа тэрнинь шог наадам болохо.
58) Өөрин язгуурай дээли хаяжа бусад аймагай дээли бү дуряа,
эрэ эмэ бэшэ саармаг мэтэ өөрөө бусад хоёр бэшэ бэсрэг болохо.
59) Эд бараа бага түгэсэ сагта Хаанай хүбүүн мэтэ бү омгоро,
язгуур муу хубитай эд оложо, бас муу язгууртай хүбүүнэй нэр тэбшэхэгүй.
60) Буян хэшэг түгэсэ эдлэл ехэ үгэй бол, ехэ хүнэй алхаснаар бү алха,
зарса үхин Хаанай хатанай үзэсхэлэн дүры үзүүлээд шог наадамда орохо мүн.
Толи
| Айлшад | Гость |
| Араатан | Хищник |
| Асар | Весьма, очень |
| Ашиг | Заслуга |
| Ба | И |
| Багатай | Имеющий мало чего-либо |
| Байгуул | Стой, вставить, структура, организация, строй |
| Барагдаха | Подходить к концу, иссекать |
| Бол | Если |
| Боол | Раб, невольник |
| Булихайлуулха | Быть жертвой надувательства, надувать |
| Бэлдэхэ | Готовить, готовиться |
| Бэсрэг | гибрид, помесь, метис |
| Бэшэ | Не |
| Гоё | Красивый, чудесный |
| Гэргэн | Жена |
| Дагуул | Сопровождающий |
| Далдуу | Скрытно, в тайне, тайком |
| Дуулдалга | Разговор, упоминать |
| Заларсан | Прибыл |
| Засал | Исправление, |
| Золиг | Выкуп, черт, фигурка из теста, которой откупались от духов |
| Зохистой | Соответствующий, целесообразный, подходящий, годный, удобный, приятный |
| Зүблэхэ | Советоваться обсуждать. |
| Зүйл | Вещь, предмет, сорт |
| Лаб | Точно, верно |
| Мүрисөөн | Пари, ставка |
| Мэдэхэгүйдэ | Не зная |
| Найруулха | Составлять, сочинять |
| Ном судар | Книги, книга сутра |
| Нүхэр | Друг, товарищ |
| Обог | Фамилия |
| Одоо | Теперь, ныне, в настоящее время |
| Өмнө | Впереди, перед |
| Сайнаар | Хорошо, как следует |
| Сурга | Учить |
| Сүгэдэ | Становится на колени, приклонить колени |
| Тасарал | Отрываться, рваться, прерываться |
| Харшалха | Притеснять |
| Түшмэд | Чиновник |
| Тэтхэгдэхэ | Снабжаться, обеспечивать, опекать, получать пособие. |
| Ударидагша | Руководитель |
| Ураг садан | Родственники, близкие |
| Урбуулсан | Переворачивать, выворачивать, изменять |
| Урид | Прежде, заранее |
| Ушарал | Встреча, обстоятельства, ситуация |
| Үзүүлжэ | Показывать, демонстрировать, учить |
| Үйлдэ | Делать, делай |
| Үргэлжэлэн | Продолжаться, длиться |
| Хаан | Царь |
| Хадгала | Хранить, сохранять, беречь |
| Хамта | Вместе |
| Ханша | Цена, курс |
| Хирэ | Грязь, не чистота |
| Хонжоо | Нажитое |
| Хурмаста | Индра (царь небожителей) |
| Хуурамша | Ложный, фальшивый |
| Хүндэлхы | Уважать, почитать |
| Хүсэхэ | Догонять, достигать |
| Хэрбээ | Если |
| Хэрбээ | Если |
| Хэтэрэ | Превышать |
| Шантраха | Робеть |
| Шилмэл | Отборный |
| Шилмэл | Отборный |
| Шүтээн | Святыня, культ, верование |
| Эдеэн | Пища, еда |
| Эдлэхэ | Пользоваться, употреблять |
| Эсэргүү | Наперекор, против. |
| Юртэмсэ | Мир, вселенная |
| Юу | Вопросительная частица. Что? Почему? |
| Язгуур | Род |
| Ялангуя | Особенно, в особенности |
| Ялаха | Победить |
| Янгалааха | Быть недовольным |