Хүндэтэ һурагшад!
Сайт дээрэ үгтэһэн 6 онтохонуудай удха мэдэхэ болоод ерэхэт. Нэмэлтэ даабари болгон бүлэгүүдтэ амяарлан 1-1 онтохонууд үгтэхэ. Гурбан наадамай туршада ”Сэдэбтэ толидоо” хүнэй зан абариин болон хүнэй гадаада тала зураглаһан үгэнүүдтэй танилсажа байнабди. Энэ мэдэсэеэ даабаридаа хэрэглэжэ болохо. Танда тусхайлан үгтэһэн онтохонойнгоо удхатай бэшэ нүхэдөө дүтөөр танилсуулхадаа, 2 минутын туршада зохёохы бэлигээ харуулхые оролдогты. Онтохоной удха дамжуулгын түхэл өөһэдөө зохёогты (юрын хөөрөөн, зүжэглэлгэ, видеоролик, зурагуудай харалга-хөөрөөн г.м .). Танай хөөрөөнэй удаа онтохоной геройн ябадалда ямар алдуу гарааб? Тэрэниие яажа усадхахаб? Ямар һургаал баримталжа ябахаар бэ? Шагнагшад онтохоной удхаар Э-Х.Галшиевай шүлэглэмэл һургаалнуудые баримталан, сэгнэлтэ үгэхэ аргатай байха ёһотой. Бүлэгэй харюу дэмжэхэ арсахаяа таанад лэ шиидхэхэт. Харюу абажа шадаагүй һаа, онтохонойнгоо удха өөһэдөө тайлбарилхат. Иимэ аргаар бидэ Э-Х. Галшиевай “Бэлигүүн толиин” һургаалнуудай удха хэр зэргэ ойлгодогыетнай элирүүлхэбди. Онтохоной удха дамжуулгада 1-10 оноо, онтохоной удха тайлбарилгада 1-5 оноо табигдаха. Тиимэһээ энэ урилдаанда 1-15 оноо абажа болохот.
Жэшээ:
ГУРБАН АН
(БУРЯАД ОНТОХОН)
Эртэ урда сагта їнэгэн, хирээ, шоно гурбан нүхэсүүд, аха дүүнэр болобо ха. Нэгэ үдэр үнэгэниинь хоол бэдэржэ ябатараа, зангада орошобо. Тиихэдэнь үнэгэнэй зангада ороћые мэдээд, хирээ ниидэжэ ерэбэ ха.
– Зай, ахамни, ши бэрхэ байдалда ороод байнаш даа. Энээнћээ мултархын тула шиүїхэћэн хэбэр үзүүлээд хэбтэхэш. Энэ зангыншни эзэн ехэ мэргэн ангуушан байха. Тэрэ ангуушанай ерэхэдэнь, би дохёо үгэхэб. Дохёоемни дуулахадаа, бодоод гїйгєєрэй, — гэбэ ха хирээнь.
Тиигэжэ байтарнь зангын эзэн номо ћаадагаа арадаа їргэлєєд ерэбэ. Тэрэ үхэћэн үнэгэ хараад, ехэ баярлажа, моринћоо буугаад, үнэгэнэй хүлые зангаһаа гаргаба. Тиигээд тамхилхаяа ћууба ха. Тиихэ хирэндэнь ангуушанай дээгүүр ниидэжэ ябаћан хирээ “дон-дон” гэжэ абяа гараба ха.
Тэрэ абяагаарнь үхөөшэ болоод хэбтэћэн үнэгэн ћуга харайжа бодоод, шугы руу харайжа орошобо ха. Тэрэ ангуушан тамхяа хаяжа, номо ћаадагаа дэлижэ, үнэгэнэй хойноћоо харбажархиба. Тэрэ ћомониинь үнэгые тудангүй, шонын нюдэ руунь ороод, шэхээрнь гарашаба. Шоно гангинаад, нэгэ хэды дэбхэрээд, үхэшэбэ. Үнэгэнэй хабхаанда ороходонь, “амтатай мяхан гарахань, ахамни хабхаанда орожо үхэхэнь, тэрэнэйнгээ мяхые эдихэб” гэжэ шоно бодоод, нүүлын саана гэтэжэ хэбтэћэн байгаа…
— Энэ онтохоноймнай удха хэн тайлбарилжа үгэхэб?
— Манай бүлэг хоорондоо зүбшөөд, иимэ бодолдо ерээбди. Эрдэни-Хайбзуун Галшиевай “ Бэлигүүүн толи” соо муу һһанаатай, хомхой сэдьхэлтэй, убайгүй зантай шонын ябадалай шалтагаа элирүүлһэн мүүрнүүд бии:
834) Элигүй аргаар далдуур бас бусадта хорлохы хишээжэ бү үйлэдэ, буян ба хилэнсы өөрөө үзэхэгүйн нюдэ ба шихэтэй байха шэнди.
Хирээ үнэгэн хоёр шоные досоогоо үнэн нүхэр гэжэ һанаһаниинь, хорото сэдьхэлтэй дайсан байгаа, тиимэһээ 834-дэхи һургаал шонын ябадал тодорхойлно: өөрөө ядаралда орохогүйн тула бусадта хоро бү хэ.
— Һайн даа, зүб тайлбарилбат (буруу ойлгосо үгөө гэжэ һанаа һаа, өөрынгөө һургаалаар харюугаа баталагты)
Иимэрхүү хөөрэлдөөн танай дунда үнгэрхэ ёһотой.
Бултанай уншаха онтохонууд: 1. “Худагай һохор баха” ; 2 . “Худалша хирээ 3. ”Хүхэ зүһэтэй үнэгэн” ; 4. “Заан хулгана хоёр”; 5. «Арсалан борохон туулай хоёр” ; 6. “Эбтэй дүрбэн”
Онтохоной геройнуудые зураглалга:
- Сэлэнгын буряадуудай бүлэгүүд — “Худагай һохор баха”
- Эрхүү буряадуудай бүлэгүүд — “Худалша хирээ ”
- Баргажан буряадуудай бүлэгүүд — ”Хүхэ зүһэтэй үнэгэн»
- Хонгоодор буряадуудай бүлэгүүд — “Заан хулгана хоёр”
- Хори буряадуудай бүлэгүүд — “Арсалан борохон туулай хоёр”
- Улаан-Үдэ хотодо ажһуудаг буряадуудай бүлэг — “Эбтэй дүрбэн”
- ХУДАГАЙ ҺОХОР БАХА
Гадаада далайн дошхон һалхинда дайруулжа, хүдөө газарта хаягдаһан яһата мэлхэй мүлхижэ ябаһаар, хуушан худагтай дайралдажа, досоонь оробо. Тэндэнь үрөөһэн нюдэтэй баха байба. Тэрэнь иигэжэ асууба:
— Ши хэн гэдэг амитан xaaнahaa ерэбэ гээшэбши?
— Би яһата мэлхэй гэдэгыньби. Гадаада ехэ далайһаа ябанаб.
Тиихэдэнь худагай баха:
— Шинии тэрэ гадаада далай эды шэнээн болохо гү? — гэжэ худагайнгаа гурбанай нэгэ хубиие тойруулан харуулба.
— Тэрээнһээ ехэл даа, — гэбэ яһата мэлхэй.
Баха худагайнгаа гурбанай хоёр хуби болохо зайе тойруулан заагаад:
- Эды шэнээн байгаа алтай? — гэжэ асууба.
- Ехэл даа энээнһээ, — гэбэ яһата мэлхэй харюудань.
- Тиибэл хэды шэнээн юм бэ, тэрэ гадаада далайшни? Бүхэли энэ худагай уһанай шэнээн болохо гү? — гэжэ бахын һурахада, яһата мэлхэй иигэжэ хэлэбэ:
- Ши ухаагаар охорхон тула холын ороноор аяншалжа үзөөгүй хаш. Гадаада далай гээшээмнай хэды олон жэлдэ шэнжэлэн үзөөшье haa, заха зайдаа хүртэшэгүй үргэн, оёоргүй гүнзэгы. Шинии энэ худагтай жэшээлжэ яашье болохогүй юм.
Тиихэдэнь баха айхабтар гомдожо: «Энэ яһата мэлхэй өөрыгөө дээгүүр үргүүлхын тулада гадаада далайе хэтэрмэ үлүүгээр ехэ болгоно. Минин худагһаа ехэ уһан одоо хаана байха юм», — гэжэ досоогоо сэдьхэн һуугаа бэлэй.
- ХУДАЛША ХИРЭЭ
Эртэ сагта аяга тахимлиг үдын хоол бариха үедөө ниидэжэ ерээд хажуудань һуудаг хирээдэ адха гурил хаяжа үгэдэг байба. Нэгэ үдэр хирээ эдеэлдэг сагтаа ерэбэгүй. Тиихэдэнь аяга тахимлиг хажуудань бии болоһон үнэгэндэ адха гурилаа үгэжэ эдюулбэ. Хожомдожо ерэһэн хирээ xoohoop үлэһэндөө хороо ехээр бусалжа, холо бэшэ хонолгодо opohoн дээрмэшэ хулгайшадта ниидэжэ ошоод:
— Эндэһээтнай дүтэхэн газарта олон зоос алтатай[1] аяга тахимлиг байрланхай, — гэжэ хэлэбэ. Ахалагша дээрмэшэн бэшэнээ дахуулаад, аяга тахимлигта ерэжэ зандарба:
— Амин голдоо хайратай haa, зоос алтануудаа манда бушуу гаргажа үгэ!
— Алтан намда байхагүйл, хэн танда хэлэбэ гээшэб? — гэжэ аяга тахимлиг гайхаба.
— Манда хирээ дуулгаа, — гэлдэбэд дээрмэшэд. Тиихэдэнь аяга тахимлиг тохёолдогшо ушарай удхые тайлбарилан мэдэбэ. Хирээгэй худалаар хэлэһые хулгайшад ойлгожо, аяга тахимлигта гар хүрэнгүй орхибо.
Тэрэ caгhaa хирээ аяга тахимлигта ерэхэеэ болижо, адха гурилаар хооллохо аргаяа таһарба гэхэ.
- ХҮХЭ ЗҮҺЭТЭЙ ҮНЭГЭН
Хээрэ талаар эдишэ бэдэржэ ябаһан үнэгэн хүдөөгэй айлай хуушан бууса дээрэ ерэбэ ха. Тэндэнь шабар лонхоор дүүрэн хүхэ будаг орхигдошоһон байба. Үнэгэнэй урда һабараа лонхо руу хээд абахадань, сэнхир хүхэ үнгэтэй болошобо. Үзэсхэлэн һайхан үнгэ гэжэ үнэгэн гоёшоогоод, бүхы бэеэ будажа, хүхэ зүһэтэй болобо. Айлай буусаһаа саашалжа ойдо ороходонь, ан амитад тэрэниие танижа ядан гайхабад.
— Ши хэн гээшэбши? — гэжэ тэдэнэй асуухадань, үнэгэн:
— Би болбол бүхы ан амитадай Эрдэни хаан гээшэб, — гэбэ.
Амитадай дунда айхабтар һүрдэлгэн боложо, тэрэниие арсаланай нюрган дээрэ һуулгаба. Үнэгэн дээгүүр омог зан харуулжа, ойн амитадые харшалдаг болобо. Илангаяа үнэгэн өөһэдынгөө аймагтаниие доройшолбо.
Нэгэтэ Эрдэни хаан болоһон хүхэ зүһэтэй үнэгэн өөрынгөө аймагай амитанаар агуулын хойморто байдаг эхэдээ эдишэ эльгээбэ. Эхэнь үриингөө эльгээһэн хоол абажа, үндэр нэрэ зэргэтэй болоһыень мэдэхэдээ: «Үримни, намда хоол хогшол эльгээжэ, сагаа бү һамша, хаан түрэеэ һэримжэтэйгээр тэдхэ» гэжэ захяа ябуулба.
Үнэгэн аймагтан Эрдэни хаанай өөһэдынь уг гарбалтай аад, тэдэниие ехээр доромжолходонь, дураа гутаба. Удаань үнэгэд сугларжа, хоорондоо зүбшэл хээд, ойн арьяатадта иигэжэ хандаба:
— Таанар, ойн амитад, бидэ үнэгэн аймагтаниие хүндэлхэ ёһотой гээшэт.
Тиихэдэнь ан арьяатад:
— Яахадаа бидэ үнэгэн аймагтаниие хүндэлхэ ёһотой болобобибди, — гэлдэбэ.
Үнэгэд харюудань:
— Эрдэни хаамнай манай үнэгэн түрэлтэн юм. Тиимэһээ бидэ хүндэ ямбатай байха зэргэтэйбди, — гэжэ өөдэрхэлдэбэ.
— Таанар, үнэгэд, Эрдэни хаанииемнай доогуур түрэлтэй гэжэ доромжолбот, — гэжэ ан арьяатад уур сухал болобо.
Тиихэдэнь нэгэ үнэгэн:
— Хэрбээ таанарай этигэхэгүй байбал, хэлэһэн үгэеэ баталха аргатайбди. Хабарай эхин һарада мүшэдэй тохёолгото үдэшын боро хараанаар хусалдахабди. Хэрбэеэ хэн нэгэнэймнай уляагүй һаань, үһэ нооһониинь зулгарха юм, — гэбэ.
Тохёолгото үдэшын боро хараанаар ойн соорхойдо үнэгэд сугларжа, улилдан хусалдабад. Тиихэдэнь хүхэ зүһэтэй үнэгэн эдээнтэй адли хусаагүй болни, үһэ нооһомни зулгаршахань гэжэ айгаад, мүн лэ улилдажа оробо.
Хүхэ үнэгэнэй дорохи арсалан нюрган дээрэнь Эрдэни хаан бэшэ, мэхэшэнэй hyyhыe ойлгожо:
— Хуурмаг хаанда хашуулһанайнгаа түлөө! — гээд, альгадажархихадаа, амииень таһалжархиба.
Тиихэ сагтань тэнгэриин мүшэд иигэжэ шүлэглэн үгүүлбэ:
Өодэгүй доодо изагууртаниие
Үндэр зэргэдэ хүргэбэл,
Эгээлэй амитан бүхэниие
Үбһэ ногоо хиидхэһэндэл
Үнгэрмэ ехээр дарлахал,
Туһагүй гадаадын заримые
Дүтэлүүлжэ шэрээдээ үргэхэл.
Үнэн сэдьхэлтэ дотоотоноо
Үлдэжэ гадаадын болгохол.
Үльгэрлэжэ энээниие хэлээ бол,
Үһэеэ шэрдэһэн үнэгэншүүл.
- ЗААН ХУЛГАНА ХОЁР
Үргэншэ хулгана гэнэдэжэ гүнзэгы нүхэндэ унаад, ехээр тулиба, ангажа үхэхэ туйлдаа хүрэбэ. Эгсэ хана өөдэнь ahaн шадалаараа абирба, оог хуугай табиба. Абяаень заан дуулаад, нүхэндэ дүтэлжэ, хулганые харахадаа, һүүлээ доошонь табижа үгэбэ. Хулганын һүүлдэнь аһахада, дээшэнь татажа гаргаба. Үргэншэ хулгана маша ехээр баярлажа:
— Аша туһыешни харюулха сагай болоходо, амииемни абарагша шинии абьяас хайра мартахагүйб, — гэбэ.
Тиихэдэнь, заан:
— Уй-хай болохыешни дуулаад, хайрлаха сэдьхэл түрэжэ, туһа хүргэбэб. Ахир жаахан шинии адар ехэ намда аша хүргэхэ арга хаанаһаа байхаб. Энээндэ һанаата боложо яба-гүй, амархан хойшодоо амидараарай, — гээд саашаа ябаба.
Он жэлнүүд үнгэржэ, заан үбгэрбэ, шадал тэнхээниинь буураба. Нэгэтэ тэрэ намаа набшаар хооллоод, булагай уһаар умдалаад, һүүдэртэй газарта амаржа хэбтэтэрээ, хажуу тээшээ хүльбэрхэдоо, уйтан ганга руу унажа хабшуулдашаба.
Айхабтар зобожо, оог хуугай табижа хэбтэхэдэнь, урдань тэрэнэй абарагша үргэншэ хулгана бии болобо. Хулгана олон нүхэдоо ооглон суглуулжа, заанай али тээшэ хэлтыхэдээ, хүл дээрээ бодожо шадахые зүбшөөд, гангын эрье малтажа оробод. Удабашьегүй заан хүл дээрээ үндыжэ, амиды мэндэ аюулһаа гарасалдаба.
Үндэр набтаршье, ехэ багашье амитан зүйлдэ шадал шэнээнэйнгээ зэргээр туһа хүргэжэ ябабалшни, ашата харюунь шамай алгасахагүй. Һүбэлгэн ухаагаар һайн болбол, амитанда туһалха аргаяа оложо ядахагүйш. Тиимэһээ эрдэмтэй болохые эрмэлзэ гэһэн үльгэрэй удха иимэ бэлэй.
- АРСАЛАН БОРОХОН ТУУЛАЙ ХОЁР
Урда сагта арьяатанай хаан Арсалан үдэр бүридэ өөрынгөө албатанһаа нэгэ амитаниие эдижэ хооллодог һэн ха. Борохон жаахан туулайн эдюулхэ ээлжээнэй ерэхэдэ, Арсалан иигэжэ хэлэбэ:
— Ахир жаахан шинии шүдэнэймни шэгшэлүүршье болохогүй байбашье haa, ээлжээнэйшье болоһон хадань лэ эдихэ болобо гээшэ аабзаб даа.
Тиихэдэнь Туулай:
— Ай, асари хүсэтэ хаамнай! Намай зооголхотнай тэрэшье бэзэ. Харин эндэһээтнай холо бэшэхэнэ айхабтар ехэ хүсэтэй арьяатан бии болоод, амин голдотнай аюул тохёолдуулхаяа түхеэржэ байна, — гэбэ.
Омог зантай Арсалан уур сухалаа орьёлгон:
— Тэрэшни хаана байнаб, түргэн заажа үгэлши! — гэжэ шадал шандаапаяа зангидан һууба.
Туулай Арсаланиие дахуулжа, хуушан худагай хажууда асараад:
— Энэнэй оёорто тэрэ байна, би харахаяа һүрдэнэб, — гэбэ.
Арсаланай худаг руу шагаахадань, уһанай нюрууда өөрынь дүрэ толотожо харагдаба. Арсалан Туулайн хэлэгшэ арьяатан мүн бэеэрээ байна гэжэ ойлгоод, һүрөөтэй дошхон маяг үзүүлжэ, шүдөө ирзайлгаба, үдхэн дэлһэеэ үрзылгэбэ. Мүнөөхинь урдаһаань мүн лэ тиигэжэ аашалба. Арсаланай дошхорхо тума тэрэнь мүхөөгөө үгтэхэ янзагүй адлил аашалалдаба. Одоо тиихэдэнь Арсалан тэнсэлгүйгөөр уурлажа, худаг руу байха шадалаа эршэдхэн һүрэбэ. Оборготоһон Арсалан худагай хүйтэн yha залгижа, тэндээ үхэһэн гэхэ.
Тиимэ ушарһаа бэеын шадал эд хогшолтой жэшэжэ боломоор. Хорото һаналтанай ахир жаахан бэетэйшье һаань, баһажа огто болохогүй.
- ЭБТЭЙ ДҮРБЭН АМИТАН
Эртэ урдын үедэ Энэдхэг ороной үзэсхэлэн һайхан байгаалида шубуун, туулай, һармагшан, заан дүрбэн түбшэн амидарһан домогтой. Нэгэтэ тэдэмнай аха захаяа һунгажа, урдаа харан ябахын тула түрэһэн оноо тодорхойлхо гэлсэбэд.
Заан арьягар модые хушуугаараа зааба:
— Тиихэдэ тугаар гараһан тугал ябахадамни, энэ модон минии тухай байһан юм, би тэрэниие шүргөөхэ дуратай һэм.
Удаань һармагшан үгэлбэ:
— Минии балшар багадаа энэ модон дээгүүр дүүлихэдэм, гэшүүһэ һалаань мүшэргүй байдаг һэн.
Туулай һаналаа хэлэбэ:
— Минии ябахада, энэ модон сагдуулхан байһан юм, би тэрэнэй үндэһые мэрэжэ эдидэг һэм.
Тагтаа шубуун омогорхобо:
— Би модоной үрэһыень зуугаад ниидэжэ ябатараа, газарта унагаажархиһан байгааб, тэрээнһээмни энэ жэмэс ургаа бшуу.
Тиигэжэ тагтаа шубуун хамагай аха, туулай удаадахи дүүнь, һармагшан нүгөөдэхи дүүнь, заан одхон дүүнь боложо тодорбо. Ушар иимэһээ заан һармагшан ахаяа нюрган дээрээ гаргаба, һармагшан туулай ахаяа мүр дээрээ һуулгаба, туулай тагтаа ахаяа үргэбэ. Тиимэ аргаар ухаатай сэсэн шубуун үнөөхи модоной алим жэмэсые түүжэ, дүүнэрээ хүндэлбэ.
Эдэ дүрбэн амитанда адли эбтэй эетэй нүхэсэжэ ябахада һайхан бэшэ гү?
СЭЛЭНГЭ ХЭЛЭН ДЭЭРЭ ОРШУУЛГА
- ХУДАГНЫ СОХОР БАХ
Гадаадын далайн дошкон сальтинд дайруулдж, хүдөө гадзарт хаягдсан яст мэлхы мүльтидж явсаар, хуучан худагты дайралдадж, дотронь оров. Тэндэнь үрөөсэн нюдэты бах байв. Тэрэнь энгэдж асуув:
— Чи хэн гэдэг амитан xaaнaaс ерэв гээчэч?
— Би яст мэлхы гэдэгыньвэ. Гадаад ех далайгаас явнав.
Тэхдэнь худагын бах:
— Чинии тэр гадаад далай эды чэнээн болох уү? — гэдж худагныгаа гурвын нэг хувииг тойруулан харуулав.
— Тэрээнээс ехэл дээ, — гэв яста мэлхы.
Бах худагныгаа гувын хоёр хувь волох дзайг тойруулан дзаагаад:
- Эды чэнээн вайгаа ем сэн гу? — гэдж асуув.
- Ехэл дээ энээнээсч, — гэв яста мэлхы харюудань.
- Тэгвэл хэды чэнээн ем, тэр гадаад далайч? Бүхэль эн худагы усны чэнээн болох уү? — гэдж бахын асуухад, яста мэлхы энгэдж хэлэв:
- Чи ухаанаар богоньхон хадаа холын ороноор аянчалдж үдзөөгүйч. Гадаад далай гээчээмнай хэды олон джэлд шэнджэлдж үдзөөч хнай, дзах дзайдаа хүртэшгүй үргэн, оёоргүй гүндзэгы. Чинии эн худагты адилшаадж яаджач болохкүй.
Тыхдэнь бах аймашты гомдодж: «Эн яста мэлхы өөрыгөө дээгүүр үргүүлхын тулөө гадаад далайг хэтэрмэ үлюугээр ех болгоно. Минии худагаас ех ус одоо хаана байхав», — гэдж дотроо сэдьхэдж суугаа влэй.
- ХУДАЛЧ ХИРЭЭ
Эртын цагта аяга тахимлиг үдын хоол бариха үедѳѳ хаджуудань ниисдж ерээд суудаг хирээд адха гурил хаядж үгдэг байгаа. Нэг үдэр хирээ эдеэлдэг цагтаа ерээгүй. Тэгэхдэнь, аяга тахимлиг хаджуудань бии болсон үнэгтэ адха гурилаа үгэдж эдюулэв. Хожомдож ерсэн хирээ xooсoн үльдисэндээ ехээр хороо бусалгаж, холо бэшэ хонохы зогсосон дээрмэчэ хулгайчадта ниисэж очоод:
— Эндээстнай дүтэхэн газарта олон зоос алтаты[1] аяга тахимлиг байрланхы, — гэдж хэлээ. Ахалагч дээрмэчэн бэшэнээ дагуулаад, аяга тахимлигта ердж зандарва:
— Ами голдоо хайртыхнaй, зоос алтануудаа манда бушуу гаргаж үг!
— Алта намда байхкүйл, хэн танда хэлээ гээчэв? -гэдж аяга тахимлиг гайхав.
— Манда хирээ дуулгаа, — гэдж дээрмэшэд хэлээ. Тэгэхэдэнь аяга тахимлиг тохёолдосон учары удхы тайлварилдж мэдэв. Хирээгы худлаар хэлсны хулгайчад ойлгодж, аяга тахимлигта гар хүрэнгүй орхив.
Тэрэ цaгaaс хойш хирээ аяга тахимлигта ерхы болёод, адха гурилаар хооллох аргаа тасараа гэдэг.
- ХҮХ ЗҮСТЫ ҮНЭГ
Хээгуур эдиш бэдэрдж явсан үнэг хүдөөгы айлы хуучан бууцан дээр ерэв ха. Тэндэнь шавар лонхоор дүүрэн хүх будаг орхигдоцон байв. Үнэгны урд савраа лонх руу хиигээд авахдань, цэнтир хүх үнгэты болчов. Амаргуй гоё сайхан үнгэ гэдж үнэг гоёшоогоод, бүхы бэеэ будадж, хүхэ дзүсты болов. Айлы бууцнаас цаашалдж ойд орохдонь, ан амитад тэрныг танидж ядан гайхалцав.
— Чи хэн гээчэч? — гэдж тэдны асуухдань, үнэг:
— Би вэл бүхы ан амитадай Эрдэни хаан гээчэв, — гэв.
Амитады дунд айхавтард усрэлдөөн болдж, тэрныг арсалангы нюруун дээр суулгав. Үнэг дээгүүр дзан харуулдж, ойн амитадыг доромджолдог болов. үнэгэн өөсдынгөө аймагтаныг доромджолов.
Нэгэт Эрдэни хаан болсон хүх дзүсты үнэг өөрынгөө аймагы амитнаар агуулын хойморт байдаг эхдээ эдиш эльдээв. Эхэнь үриингөө эльгээсэн хоол авадж, үндэр нэр зэргэты болснынь мэдэхдээ: «Үрим, над хоол хогшол эльгээдж, цагаа бү унгэрөө, хаан түрыгөө сэрэмджтыгээр тэдхэ» гэдж дзахяа явуулав.
Үнэг аймагтан Эрдэни хааны өөснынь уг гарбалтны болоод, тэдныгээ ехээр доромджолхдонь, дураа гутав. Суулээрнь үнэгэд цуглардж, хоорондоо дзүвшэл хиив, ойн арьяатадт энгэдж хандав:
— Таанар, ойн амитад, биднэр үнэг аймагтаныг хүндэлх ёсты гээчэт.
Тэгэхдэнь ан арьяатад:
— Яахдаа биднэр үнэг аймагтаныг хүндэлх ёсты болводь, — гэлцэв.
Үнэгэд хэллэв:
- Эрдэни хааммайнь манай үнэг түрэлтэн ем. Тымээс бидэн хүнд ямбаты вайх дзэргэтыдь, — гэдж өөдэрхэлцэв.
- Таанар, үнэгэд, Эрдэни хаанымай доогуур түрэлтэй гэдж доромджолвот, — гэдж ан арьяатад уур хюур волов.
Тэхдэнь нэг үнэг:
— Хэрэв таанары этигэхкүй байвал, хэлсэн үгээ баталх аргатыдь. Хавры эхин сард мүчэды тохёолгот үдэшын бор хараанаар хуцалдахадь. Хэрвээ хэн нэгмайнь уляагүйхнай, үс ноосонь дзулгарх ем, — гэв.
Тохёолгот үдэшын бор хараанаар ойн цоорхойд үнэгэд цуглардж, улилцадж хуцалцав. Тэхдэнь хүх дзүсты үнэг эдээнты адлихан хуцаагүй вэл, үс ноосом дзулгарчахань гэдж айгаад, улилцадж оров.
Хүх үнэгны доорох арсалан нюруун дээрэнь Эрдэни хаан бэш, мэхэчны сyyхыг ойлгодж:
— Хуурмаг хаанд хашуулсанынгаа түлөө! — гээд, альгадджархихдээ, амынь тасалджархив.
Тэх цагтань тэндирын мүчэд энгэдж шүлэглэн хэлэв:
Өөдгүй доод изгууртаныг
Үндэр дзэргэд хүргэвэл,
Эгээлэй амитан бүхэныг
Үус ногоо хиидхэсэндэл
Үнгэрэм ехээр дарлахал,
Тусагүй гадаадын дзаримыг
Дүтлүүлдж шэрээдээ үргэхэл.
Үнэн сэдьхэлтэ дотоотоноо
Үлдэдж гадаадын болгохол.
Үльгэрлэдж энээныг хэлээ вол,
Үсөө шэрдэсэн үнэгэншүү.
- ДЗААН ХУЛГОНОО ХОЁР
Үргэнчэ хулгоноо гэндэдж гүндзэгы нүхэнд унаад, ехээр тулив, ангаджа үхэхөө болов. Эгсэ хан өөд aсaн чадлаараа авирв, оог хуугай тавива. Дуугынь дзаан дуулаад, нүхэнд ойртодж, хулгнооо харахдаа, сүүлээ доошонь тавидж угэв. Хулгнооны сүүлдэнь асахад, дээшэнь татадж гаргав. Үргэнч хулганоо ухаангуй ехээр баярладж:
— Ач тусыч буцаах цагы болход, амиим аварсан чинии авьяас хайр мартахкүйв, — гэв.
Тэхдэнь, дзаан:
— Уй-хай болохыешни дуулаад, хайрлах сэдьхэл түрэдж, тус хүргэвэв. Ахир дзаахан чинии адар ех над аш хүргэх арг хаанаас вайхав. Энээнд санаа болодж дуугүй, амархан хойшдоо амьдраары, — гээд цаашаа явав.
Он джэлнүүд үнгэрдж, дзаан үвгэрэв, чадал тэнхээгынь буурав. Нэгэт тэр намаа навчаар хооллоод, булагы ус уугаад, сүүдэрты гадзарт амардж хэбтэтрээ, хаджуу тээшээ хүльвэрхэдоо, хавчгар гав руу унадж хабчуулдачав.
Аймашты дзоводж, чар чашк тавидж хэбтэхдэнь, урдань тэрны аварагч үргэнч хулгоноо бии болчов. Хулгоноо олон нүхэдоо хашкардж цуглуулдж, дзааны аль тээш хэлтыхдээ, хүл дээрээ босодж чадхыньхарадж, гангын эрье малтадж орвод. Унич болонгуй дзаан хүл дээрээ үндыж, амиды мэнд аюулаас гаралцав.
Үндэр наптарч, ех багач амитан дзүйлд чадал чэнээыгээ дзэргээр тус хүргэдж яваавалчинь, ачат харюунь чамай алгасахгүй. Ухаагаар сайн волвол, амитанд тусалх аргаа олодж ядахкүйч. Тымээс эрдэмты болохыг эрмэлдз гэсэн үльгэры удхы иим сэн.
- АРСЛАН БОРХОН ТУУЛАЙ ХОЁР
Урд цагт арьяатны хаан Арслан үдэр болгон өөрынгөө алватнаас нэг амьтаны эдидж хооллодог байгаа. Дзаахан борхон туулайн эдюулх ээлджээгынь ерэхэдэ, Арслан энгэдж хэлвэ:
— Ахир дзаахан чинии чүдным шэгшэлүүрч болкүй байгаачхнaй, ээлджээгыч болсон хадань лэ эдьхэл болхо гээч аавзав даа.
Тэгэхдэнь Туулай:
— Ай, асарь хүцты хаамай! Намай зооголхотнай тэрэ бэдз. Харин эндээстнай холо бэшхэн аюул ех хүчты арьяатан бии болоод, амин голдотнай аюул тохёолдуулхы түхеэрдж байн, — гэв.
Омог дзанты Арслан уураа хүргэдж:
— Тэрчэнь хаан байнав, түргэн заадж үгэлч! — гэдж чадал чандалаа зангидан суув.
Туулай Арсланы дагуулдж, хуучан худгы хаджууд ацраад:
— Энээны оёорт тэр байн, би хархыгаа айнав, — гэв.
Арслны худаг руу шагайхадань, усны нюрууд өөрынь дүр толотодж харагдав. Арслан Туулайн хэлэгч арьяатан мүн бэеэрээ байн гэдж ойлгоод, сүрээты дошкон маяг үзүүлдж, шүдөө ирзайлгав, үдхэн дэлэсээ үрзылгэв. Үнөөхинь урдаасань басал тэгэдж аашалва. Арсланы дошкорходонь тэрэнь мүхөөгөө үгтэх янзагүй адлихан аашалалцав. Одоо тэгэхэдэнь Арслан тэнцэлгүйгөөр уурладж, худаг руу байха чадалаа эршэдхэн үсэрэв. Овортосон Арслан худагы хүйтэн yс залгидж, тэндээ үхсэн ем гэх.
Тымэ учраас бэены чадал эд хогшолты жэшээдж болмоор байн. Хорот саналтаны ахир заахан бэетычхнайнь, басадж огто болкүй.
- ЭВТЫ ДҮРВЭН АМИТАН
Эртэ урдын үед Энэдхэг орны үзэсхэлэн сайхан байгаальда шувуу, туулай, сармагчан, дзаан дүрвэ түвчэн амьдарсан домокты. Нэгэт тэдэмнэй аха захыгаа сунгадж, урдаа хардж явхын түлѳѳ түрсэн оноо тодорхойлхо гэлцээ.
Дзаан арьягар модо хушуугаараа заав:
— Тэхэдэ тугаар гарсан тугал явхадам, энэ мод минии тухай байсан ем, би тэрны шүргөөхэ дурты сэм.
Удаань сармагчан үгэлвэ:
— Минии балчар багад энэ мод дээгүүр дүүлихэдэм, гэшүү салаань мүчэргүй байдаг сэн.
Туулай саналаа хэлвэ:
— Минии явхад, энэ мод сагдуулхан байсан ем, би тэрны үндэсы мэрдж эдьдэг сэм.
Тагтаа шувуун омогорхов:
— Би модны үрэсынь дзуугаад ниисдж явтраа, газарт унгаасан байгаав, тэрээнээсэм эн джэмэс ургаа шуу.
Тэгэдж тагтаа шувуу хамгы ах, туулай сүүлчиин (удаадахь) дүүнь, сармагчан нүгөөдть дүүнь, дзаан одхон дүүнь болдж тодорсон. Иимэ учраас дзаан сармагчан ахыгаа нюруу дээрээ гаргав, сармагчан туулай ахыгаа мүр дээрээ суулгав, туулай тагтаа ахаа үргэв. Тым аргаар ухаанты цэцэн шувуу үнөөх модны алим джэмсы түүдж, дүүнэрээ хүндэлэв.
Эд дүрвэн амьтанд адли эвты эеты нүхэсдж явхада сайхан бэшүү?
[1] зоос алтатай — монеэд алтатай