БУДДЫН ШАЖАНТАНАЙ ЗАНШАЛТА САНГХА
«ДАШИ ЧОЙНХОРЛИН» БУДДЫН ШАЖАНАЙ ЕХЭ СУРГУУЛИ
«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ»
Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын 67-дохи наадам
2025 оной декабриин 19
Эбээн тэдхэгшэ: “ Титан” хамжаан
НААДАМАЙ ЗОРИЛГОНУУД
– Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлээхэ, эхэ хэлээ хүндэлхэ, эхэ хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ
– Наадамай гол зорилго – аман хэлэ хүгжөөхэ, нютаг хэлэнэй үгүүлбэриин аялга һайн ойлгохо, хэлэхэ дадалтай болгохо.
– Түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг үзэхэ хүсэлынь урмашуулан дэмжэхэ, хүүгэдэй урлаха, зохёохо арга боломжо хурсадхаха.
НААДАМАЙ САГАЙ ХУБААРИ
«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн hургуулинууд хоорондын наадам Ивалгын дасанда 2025 оной ноябриин 19-дэ үглөөнэй 10 сагта эхилхэ.
УРИЛДААНАЙ ЯНЗАНУУД:
- Бэлигүүн толи
- а) Монгол хэлэ шудалая
б) Тест-толихон «Монгол хэлэнэй үйлэ үгэнүүд»
в) Шэнэ жэлэй шогтой хүхюун зугаа
- «Сагаан Дархиин сэдьхэл мэтэ хүрдын магтаал… »
- Арһан урлал
- Һэеы урлал
- Модон дархан
- Уран баримал
НААДАМАЙ ЭРИЛТЭНҮҮД
– Мэдүүлгэ, Согласие дансануудаа декабриин 17 болотор exexelen@mail.ru гэһэн сахим хаягаар эльгээхэ.
– Тестдэ орохо һурагша өөрын али сургуулиин ноутбук абаад ерэхэ. Сайт дээрэ регистраци хээд ерэхэ шухала. Анхарагты: пароль, логиноо бу мартагты!
– Шата бүхэндэ бүлэгүүдһээ 1-1 хүн орохо. “Сагаан Дархиин сэдьхэл мэтэ хүрдын магтаал…” бүлэгөөрөө сээжээр уншана.
– Басагад буряад заншалаар үһэеэ гүрөөд ерэхэ.
– Соносохо хүдэлмэринүүд радиодамжуулгын эрилтэдэ хүрэхэ ёһотой. Аудиофайл бэшэхэдээ хоолойгоо сэбэрээр шэнгээгты. Диктофондо үлүү абяа, шууяа, түерөө оруулхагүй (холодильник, телевизор, радио, телефон болюулха). Түлижэ байһан галай хүүеэнһээ холо ошохо шухала.
– Анхарагты, аудиофайлаа нэрлэхээ бу мартагты (һургуули, номинаци, һурагшын нэрэ). Аудиофайлаа диктофон дээрэ бэшэхэдээ, даабари уншахынгаа урда һурагша нэн түрүүн өөрынгөө нэрэ, нютаг, бүлэг – һургуули, ангияа хэлэхэ.
НААДАМАЙ ШАТАНУУД
Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.
Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.
II ШАТА
МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ
12 һарын 17 болотор exexelen@mail.ru хаягаар эльгээхэ.
Аймаг ________________________Һургуули___________________________
Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ ______________________
Холбоо бариха утаһан, e – mail: ____________________________________
Бүлэгтэ орохо үхибүүдэй обог, нэрэ, анги:
НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД
I ШАТА
ШАГАЙН МОРИН ТАЛА
Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын урилдаан.
БЭЛИГҮҮН ТОЛИ (10 оноо)
Ёс хоерой абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толиноос хилэнсэ
тэбшэхын үедэ маша үйлдэснэй долоодчинь.
Хоёр ёслолой абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толи гэсэн үйлэ. Э-Х. Галшиевай «Бэлигүүн толи» һүүлшын хэблэл. http://ehehelen. ru/wp – content/uploads/2019/01/Beliguun – toli – poslednaya – versiya. pdf. Хүндэтэ һурагшад, “Бэлигүүн толиин” бүхы хубинуудтай танилсаад, энэ үнэтэ зохёолойнгоо удха хэр зүбөөр тайлбарилха аргатай боложо байһанаа баталан харуулхые оролдогты. Мүнөө урда наадамуудта шэнжэлээгүй сургаалнуудаа абаха шухала.
Даабари: 2-57 нюурта үгтэһэн 1-137 сургаалнуудһаа гурбыень шэлэн абажа, мем (уряа, зарлал зураг) болгогты, тэрэ ажалаа хамгаалагты. Танай зорилго хадаа сургаал соохи үйлэ ушарай һубарил зураглан харуулха бэшэ, һургаалай юрэнхы удха өөһэдөө ойлгожо мем зураха, тэрэнээ хөөрэжэ шадаха.
P.S. «Плакат» гэжэ үгэ оршуулхада уряа, зарлал болохоор зурагууд гээд толи соо үгтэдэг. Һүүлэй үедэ интернет соо плакадай зорилгодо дүтэрхы «мем» гээд нэрлэгдэһэн урлалай зүйл хэрэглэгдэдэг болонхой. «Мем» гэжэ урлалай янза тухай бэшэхэдээ, зураг, фотозураг, видео, үгэ, мэдүүлэл, элдэб тэмдэг, үнгэ, смайлик хэрэглэн, ямар нэгэ ойлгосо олондо мэдүүлхэ, ойлгуулха, тарааха арга гэнэ. Сургаалай удха зүбөөр гаргаха гэжэ оролдогты, нютагайнгаа ламанартай зүбшэн хөөрэлдэгты.
ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА
Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи тэмсээн.
«БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ»
Монгол хэлэ шудалая!
а) Наадан «Гүүглэй мэргэн-оршуулагша»
Нааданда бүлэгһөө 1 хүн ороно.
Шалгагша багша ород-буряад хэлэн дээрэ эдэ асуудалнуудые һураха
Һурагша – Гүүглэй мэргэн монгол хэлэндэ асуудалнуудые оршуулаад, энэл асуудалдаа дүүрэн харюу үгэхэ.
Зүб харюу – 1 оноо, буруу харюу – 0 оноо
Эгээ олон оноо абабал, илагша болоно. Урилдаанда адли тэгшэ оноо абагшадта нэмэлтэ даабари үгтэхэ. Урда наадамда хэһэн даабарияа тодо һайн мэдэхэ байха зэргэтэйт. Сэдэб “Хүнэй бэеын хубинууд”.
Гэрэй даабари: https://buryadxelen.com/ хаягаар “Буряад хэлэн” сахим ном нээгээд, “Минии бэе” наада олоод, үгтэһэн наадаар бэеэ һоригты. Багша зураг харуулан, хүнэй бэеын хубинуудые хэр зүбөөр монголоор нэрлэжэ шадахыетнай шалган сэгнэхэ. “Буряад-монгол толихон” үгтэнэ, анхараарайгты.
ХҮНЭЙ БЭЕЫН ХУБИНУУД. ТОЛИХОН
үhэн үс
нидхэ хөмсөг
зубхи зовхи
hорьмоhон сормуус
нюдэн нүд
шанаа шанаа
хасар хацар
ханшаар хамарын яс
хамар хамар
жабажа жавж
аман ам
мүрэ мөр
зулай зулай
духа дух
сабиргай чамирхай
hаншиг санчиг
шэхэн чих
сарьбаа чихны омог
урал уруул
шүдэн шүд
үргэн эрүү
хоолой хоолой
хоолзуур багалзуур
ээм эгэм
хойто духа дагз
шэхэн чих
хулхай чихний арын хонхорхой
гэзэгэ гэзэг
хүзүүн хүзүү
шэлэ шил
дала дал
сээжэ цээж
балсан гарын булчин
тохоног тохой
сарбуу бугуй шуу
нюдарга нударга
сами цавь
гуя гуя
үбсүүн өвчүү
хүхэн хөх
хүхэнэй тобшо хөхны толгой
hуга суг
гэдэhэн гэдэс
ташаа ташаа
хүйhэн хүйс
бэлхүүhэн бэлхүүс
сарбуу шуу бугуй
альган алга
эрхы хурган эрхий хуруу
долёобор хурган долоовор хуруу
шэгшы хурган чигчий хуруу
нэрэгүй хурган ядам хуруу
дунда хурган дунд хуруу
хюмhан хумс
нюрган нуруу
нугарhан нугас
матархай нурууны сүүл хэсэгт байдаг товгор яс
ууса ууц
hүүжэ сүүж
ала эр эм бэлэг эрхтэн
тойн тойг
булшан булчин
үльмы өлмий
үбдэг өвдөг
шэлбэ шилбэ
табгай тавхай
хурган хуруу
ула ул
тахим тахим
булшан булчин
шагай шагай
hүеы өсгий
охор hүүл ахар сүүл
hүеын шурбэхэн өсгий шил
Анхарагты! Нэмэри даабари. Монгол хэлээр урда урилдаануудта сээжэлдэһэн шүлэгүүдээ дабтаад ерэхэ. Анха удаа энэ урилдаанда орогшод нэгэ шүлэг шэлээд, сээжэлдээд ерэхэ.
1) Б. Доржсүрэн 1947 онд Улаан-Баатар хотод төржээ. Хүүхдэд зориулсан «Хорин хаврын бодол», «Наран бүүвэй», «Зуслангийн унага» зэрэг ном хэвлүүлсэн. «Мэргэн бөөдий» киногоороо хүүхдийн дунд алдаршжээ.
Дөрвөн улирал
Хүүхэд бидний баяр болдог
Хөгжөөнт зуны улирал сайхан.
Амтат жимсээр бэлэг барьдаг
Алтан намар ай даа гоёхон.
Сүлд модны наадам болдог
Сүртэй өвөл бас гайхам.
Зун намар өвлийн
Зугаатай бүгдийг дуурайсан хабар
Сайхан, гоёхон гайхам!
2) Ш.Энхбаяр. Булган аймгийн Орхон суманд 1951 онд төрсөн. «Миний тоглоом», «Салхин тийрэн», «Бутанд буудайтай», «Буурал хамхуулын аялал», «Би чихрэн хүүхэд» гэх мэт 20 гаруй ном бичиж хэвлүүлжээ.
Аяга
Алтан амсартай шинэхэн аяга
Алаг эрээн хөөрхөн аяга
Гангар шаазан нэртэй аяга
Гар дамжин эдлэгддэг аяга
Алим жимсээр дүүрдэг аяга
Амттай бүхнээр бялхдаг аяга
Угааж байвал цэвэр аяга
Унагаж орхивол хагарна шүү
3) Ш.Энхбаяр. Булган аймгийн Орхон суманд 1951 онд төрсөн. «Миний тоглоом», «Салхин тийрэн», «Бутанд буудайтай», «Буурал хамхуулын аялал», «Би чихрэн хүүхэд» гэх мэт 20 гаруй ном бичиж хэвлүүлжээ.
Гоё Эх орон
Өглөөний нарны алтлаг туяа гоё
Өндөр уулын Сүмбэр оргил гоё
Өгөөмөр намрын шаргал тариа гоё
Өргөн мөрний тунгалаг мяралзаа гоё
Шинэ жилийн мөнгөн чимэг гоё
Шинэхэн цасны шижиртсэн гялбаа гоё
Хаврын анхны цэнхэр яргуй гоё
Хөгжилтэй багачуудын хөөрхөн инээд гоё
Зуны цэцгийн миний эх орон гоё
4) Ж.Дашдондог. Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтхэлтэн. Д.Нацагдоржийн болон «Алтан унага» шагналт хүүхдийн зохиолч Жамбын Дашдондог бараг бүхы л уран бүтээлээ сургуулийн өмнөх насныханд зориулжээ», «Аав, ээж, би», «Өргөө», «Тэнгэрийн шүлэгчид», «Долоон бөхтэй тэмээ», «Алтан харш» зэрэг олон ном туурвижээ.
Эрвээхий
Эрээн цоохор эрвээхий
Эрэг нугаар дэрвээхэй
Цэцэг цэцгээр хэсээхэй
Цэнгэн баясан нисээхэй
Үдшийн нарнаар жаргаахай
Үүлэн сүүдрээс үргээхэй
Газрын цэцэг найгааха
Ганган бүжиг хийгээхэй
Тэнгэрийн цэцэг эрвээхий
Тэндхийн бүжигт эргээрэй
5) О.Сундуй Төв аймгийн Угтаалцайдам суманд 1960 онд төрсөн. «Долоон хожгор, нэг можгор» дуурь, «Мэхт мэхэндээ», Зуны нар мөхөөлдсөнд дуртай», «Оймс залгидаг мангас», А-Я хүртэл хөгжилтэй аялал»… зэрэг хорь орчим номоо уншигч хүүхдүүддээ өргөн бариад байна.
Барилдаан
Даваа надтай
Барилдах дуртай
Давах болгондоо
Дахих хүсэлтэй
Даваад л байвал
Барилдаад л байна
Даага нэхээч гээд
Дэвээд л байна
6) Т. Галсан 1932 онд Баянхонгор аймгийн Заг сумын нутагт төржээ. Хүүхдэд зориулсан «Хоёрын хүрд», «Наян настай жаал», «Дэгдээхэй насны үлгэр» зэрэг ном бичжээ «Аав ээж хоёр» дуунь алдартай. Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагналтай. Ардын уран зохиолч цол хүртсэн.
Хувиршгүй тоолол нэг
Сүүгээ хөхүүлсэн
Ээж минь хэд вэ?
Хүүгээ овоглосон
Аав минь хэд вэ?
Зөвхөн ганц даа
Зүрх шиг ганц даа
Цэлмэг тэнгэрт
Нар хэд вэ?
Шөнийн одод
Сар хэд вэ?
Нар шиг нэг дээ
Нар, сар нэг дээ
б) Бүлэгэй нэгэ гэшүүн сайт дээрэ регистраци хэхэ, удаань маанадай дурадхаһан тест энэ урилдаанда ороод, дүүргэхэ аргатай. Сайт https://xesheel.exexelen.ru/ Как проверять вопросы: дээрэ үгтэһэн тестнүүдээр бэеэ һорихо, мэдэсээ бэхижүүлхэ аргатай. Регистрация и запись на курс: https://disk. yandex. ru/i/qnlziaYi
Танай анхаралда “Монгол хэлэнэй үйлэ үгэнүүд” гэһэн хуряангы толи дурадханабди. Эдэ үгэнүүдээр тест үгтэхэ. Наринаар харагты, хадуугты.
ТЕСТ БОЛОХО ҮГЭНҮҮД
Монгол хэлэнэй үйлэ үгэнүүд
очих – пойти
… маар байна – я хотел бы
айх – бояться
бороо орсон – пошел дождь
нээх – открывать
хаах – закрывать
дуудах – звать
туслах – помогать
загнах – ругать
уучлалт гуйх – просить прощения
заах – обучать, преподавать
таних – узнать
хүлээх – ждать
явуулах – отправить
уучлал гуйх – просить прощения
ойлгох – понимать
санах – вспомнить/скучать
гомдох – обидеть / оскорбить
урих – пригласить
засах – чинить
утасдах – звонить
айх – бояться
хүлээх – ждать
туслах – помочь
амьдрах / амьдарч байна – жить / живут
явах – идти/ехать
ирэх – прийти
гарах – выходить
үзэх – смотреть
харах – видеть
хичээл хийх – делать уроки
ярих – говорить
хэлэх – сказать
читать – унших
бичих – писать
сэрэх – просыпаться
мэдэх – знать
идэх – кушать
уух – пить
сонсох – слушать
маргах – спорить
дасгал хийх – упражняться
зурах – рисовать
хувцсаа өмсөх – одеваться
утсаар ярих – говорить по телефону
хөл бөмбөг тоглох – играть в футбол
шүршүүрт орох – принимать душ
ваннд орох \ усанд орох – принимать ванну
нүүрээ / гараа / шүдээ / үсээ угаах – мыть лицо / руки / зубы / волосы
үсээ самнах – расчесывать волосы
сахлаа хусах – бриться
унтах – спать
сурах – учить
төрөх – родиться
асуух – спросить
амрах – отдыхать
гарах – выходить
орох – входить
болох – остановиться
тэмдэглэх – праздновать
таалаагдах? – нравится
хонох – ночевать
мартах – забыть
олох – найти
өгөх – давать
зогсох – останавливаться
хэлэлцэх – обсуждать
түгжих – закрывать (на замок)
амсах – пробовать (на вкус)
согтох – напиться
хайх – искать
арчих – протирать/вытирать
в) “Шэнэ жэлэй шогтой хүхюун зугаа” гэһэн сэдэбээр радиодамжуулгада оролсохоо нютаг нугын хошонгууша зоной үгүүлэл, хөөрөөнүүдтэй танилсуулая гэһэн уряа доро урилдаан үнгэрхэ. Даабариин эрилтэ:
– хөөрөөнтнай А-4 хуудаһанһаа үлүү ута байхагүй;
– уншалгатнай тодо, уран, ходорхой, нютаг хэлэн дээрэ байха ёһотой;
– удхаараа һонин, хүхюун, шог зугаатай байха;
– уншахынгаа урда зохёолой автор тухай хуряангы мэдээ үгэхэ,
– түрүүн өөһэдынгөө нэрэ, нютаг, бүлэг – һургуули, ангияа хэлэхэ.
Уран уншалгаяа аудио файл болгожо уншаха;
– уншалгынгаа ворд вариантын скриншот хэхэ;
– аудио, скриншот хоёроо exexelen@mail.ru хаягаар декабриин 17 болотор ябуулха
ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА
Буян хэшэг уряалая
“Сагаан Дархиин сэдьхэл мэтэ хүрдын магтаал…” бултадаа сээжээр уншаха. Үгэнүүдээ тодоор үгүүлэн, бүлэгөөрөө уншаха гэһэн даабариин эрилтэ дүүргэхэ шухала!
www.ehehelen.ru гэһэн сайтын номой һан соо “Сагаан Дархиин сэдьхэл мэтэ хүрдын магтаал…” » татажа абаад, зүбөөр уншажа һурагты. Хоороор уншахынгаа урда һурагшад нэн түрүүн өөһэдынгөө нэрэ, нютаг, бүлэг – һургуули, ангияа хэлэхэ.
ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА
Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа орохо урилдаан.
Оёдолшо басагад арһан урлал, һэеы урлал гэһэн хоёр шэглэлээр хүдэлхэ. Хэһэн оёдол тухайгаа 2 мин соо хөөрэхэ. Хөөрэһэнтнай 0 – 2 оноогоор, гол ажалтнай 0 – 8 оноогоор сэгнэгдэхэ. Дүн гаргалгада 0 – 10 ниитэлһэн оноо табигдаха.
а) Арһан оёдол
– наадамда түрүүшынхиеэ ерэhэн басагад 6-10 наhатай болотор умдэхөөр бээлэй арhаар оеод, тэрэнээ бүдөөр гадарлаад асарха,
– урда наадамда оролсоhон басагад өөртөө таараха үбэлэй малгайнуудаа оёжо дүүргээд асарха,
– энэ наадамда ерэhэн бүхы басагад 10-12 наhатай болотор үмдэхөөр сээжэбшын хэб хээд асарха
“Арһан оёдол”, “Һэеы урлал” урилдаанда орогшод оёдол хэхэдэ хэрэглэгдэхэ үгэнүүдээ дабтаад, хөөрөөндөө зүбөөр хэрэглэжэ шадаха болоод ерэгты. Нэмэлтэ асуудалай гарабал, эндэ үгтэһэн үгэнүүдэй удха мэдэхэ байха зэргэтэйт.
- Эсхэхэ – кроить
- Хэмжүүр – мерка
- Оёхо – шить
- Оёдол – шитьё
- Оёдолшон – швея
- Хүбөөлхэ – оторачивать, окаймлять
- Хүшэхэ – стегать, простегивать
- Зүйхэ – сшивать
- Гадарлаха – покрывать материей
- Хушаха – покрывать материей
- Шэрэхэ – стегать простегивать
- Хуниха – делать сборки
- Хэб – выкройка
- Хирхаг, хүбөө – кайма
- Залаа – кисточки из красных ниток, украшение островерхих шапок
Мүнөө жэл түрүүшынхиеэ ерэhэн басагад 5-9 наhатай болотор умдэхэ бээлэй арhаар оёод, тэрэнээ бүдөөр гадарлаад асарха.
Урда нааданда орогшод 10-12 наhанай басагадай үмдэхөөр сээжэбшэ оёжо эхилһэнээ дүүргээд асарха.
Шэнэ жэлэй бэлэг болгон гэртэхиндээ барихаар машинын һандайн, гэрэй һандалиин (стул) олбог оёлгодо бэлдэхэ. Олбогойнгоо хэмжүүр мэдээд, хэб хээд асарха.
– Хониной элдэһэн арһаар, али хэрэгһээ гараһан арһан дэгэлээр (дубленко, хүнжэл, хүүртиг…) оёнобди. Оёдолдо хэрэгтэй юумээ абаад ерэхэ: канцелярска хутага, хурса хайша, шугам, хурабша, карандаш гү, али ручка, арһа оёдог тусхай зүү. Анхарагты: тэбэнэ бэшэ, №10 ниидхэ.
– 2 минутын туршада яагаад оёхо (оёһон) тухайгаа хөөрөө, зугаа хэхэт. Арһан хубсаһан бэедэ һайн нүлөөтэй эдлэл юм. Юунэй арһа, оёдолой ямар зүү хэрэглэнэбта, яагаад хэб бэлдээбта, юу оёжо дүүргээбта г.м. тухай хэһэн хөөрөөндэ – 2 оноо, даабари-ажалтнай 8 оноо хүрэтэр сэгнэгдэхэ.
б) Һэеы урлал
– 50х50 хэмжүүртэй сэбэрхэн һэеы шэрэжэ оёхо ажалда бэлдээд асарха (сэбэрлэгдээгүй һэеыдэ оноо дарагдаха);
– һэеы шэрэхэ зүү, утаһатай ерэхэ;
– һэеы шэрэмэл 21х21 хэмжүүрэй табюур (подставка) оёхо даабарияа дүүргээд асарха
– (ямар даабари хэхэеэ бэлдээд ерэхэ тухай нэмэлтэ эндэ бэшэхэбди)
– Хун шэнги дун сагаан һэеы хаана хэрэглэжэ болохоб, юрын бүдөөр оёһонһоо һэеыгээр урлахада хэр хүндэб, оёдолой ямар янзануудые хэрэглээбта, һэеы оёдолдо эгээл шухалань юун бэ гэхэ мэтэ асуудал тодолон, өөрынгөө һанамжа бодолоо хэлэхэ. Гэрэйнгээ даабари яажа дүүргэһэн тухайгаа (пошаговое описание работы около 2 мин.) тодорхойгоор хөөрэжэ үгэхэдэ 2 оноо нэмэгдэхэ.
Удаадахи наадамда хэрэглэхэ һэеы худалдан абахат, 1 п.м. һэеы 300 түхэригтэ (50% хямдаралтай). Оёдолшондо хэрэгтэй хэрэгсэлнүүдые – хурса хайша, шугам, хурабша, карандаш гү, али ручка, утаһа ниидхэ асарха.
ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА
а) Модон дархан. Монгол адууны үүлдэр, омог. Хэмжүүр: 20см
Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Абын дүршэл халан абаха хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.
Хүбүүд хэһэн ажалаа дэлгэрэнгыгээр хөөрэхэ, дарханда хэрэглэгдэдэг үгэнүүдые зүбөөр хэлэхэ. Эдэ үгэнүүдые мэдэхэ болоод ерэхэ:
Хэмжүүр – метка, юумэнэй ута богониие, үргэн нариниие хэмжэлгэ.
Нарин дархан – ювелир, гоёолтонүүдые үнгэтэ түмэрөөр дархалалга.
Мүнгэшэ дархан – ювелир по серебру, мүнгөөр гоёолто хэдэг хүн.
Хабшуур – тиски, юумэ хабшан бүхэлдэг зэмсэг.
Шэмхүүргэ – шипчики, жэжэ хубинуудые шэмхэн абадаг хэрэгсэл.
Шүбгэ – шило, түмэр нүхэлдэг табан самсаалтай зэмсэг.
Хуурай – напильник, жэгдэлэн үридэг түмэр хэрэгсэл (үрэбтэр).
Гортиг – циркуль, юумэнэй хоорондохи зай хэмжэдэг, түхэреэлэн зурадаг зэмсэг.
Һиилэхэ – насечка по металлу, урлал дээрэ элдэб хээ гаргалга.
Таблалга – чеканка, түбын гаргаһан угалзатай хэбтэ сохин, элдэб угалза, зураг гаргалга.
Дарханайнгаа ажал тухай 2 минута соо удаа дараалуулан хөөрэжэ үгэгты (пошаговое описание работы).
Танай хэһэн хөөрөөн амяараа сэгнэгдэхэ: гол ажал – 8,0 оноо, хөөрэһэн – 2,0 оноо
б) Уран баримал. Яһата мэлхэй. Хэмжүүр – 17 см.
Хүбүүд хэһэн ажалаа дэлгэрэнгыгээр хөөрэхэ, уран барималда хэрэглэгдэдэг үгэнүүдые зүбөөр хэлэхэ. Эдэ үгэнүүдые мэдэхэ болоод ерэхэ:
Хүрэг, уран баримал – скульптура
Дүрсэ урлагша, урлагша – ваятель
Шулуун дүрсэ – каменное изваяние
Шабалга – лепка
Сээжэ бэеын дүрсэ – бюст
Мухарюулха – катать
Дараха, хашажа дараха – прижать
Зохёон урлагша – бүтээгшэ, творец
Хэб хэхэ, жэшээ бэлдэхэ – моделировать.
Урлаха – создать, сваять
Урлалайнгаа ажал тухай 2 минута соо удаа дараалуулан хөөрэжэ үгэгты (пошаговое описание работы).
Танай хэһэн хөөрөөн амяараа сэгнэгдэхэ: гол ажал – 8,0 оноо, хөөрэһэн – 2,0 оноо
ШАНГУУД ТУХАЙ
1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха.
ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ
- С. Д. Бабуев, Ц. Ц. Бальжинимаева «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» У – Ү, 2004;
- https://buryadxelen. com/»Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Минии бэе», «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг»;
- Бэлигүүн толи http://ehehelen. ru/wp – content/uploads/2019/01/Beliguun – toli – poslednaya – versiya. pdf;
- «Учение Пандито Хамба Ламы Д. Д. Этигэлова», 2016, 2017, 2018, 2019; 2020; 2021. Ссылкэ: https://docs. google. com/document/d/1ejak22tQ0qVnAr_lr8LIgBuv7LaNDtRtdbjHDGftpQs/edit# heading=h. 3dpy54d6sgj9
- «Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи», «Даши Чойнхорлин» университедэй хэблэл, Ивалга, 2016 он;
- «Буряад үнэн» сонин болон бусад сонин, сэтгүүл, номууд;
- Галдан Ленхобоев «Ашатын һайхан заяан» ном татажа абагты: http://soyol. ru/culture/books/4356/
- Лодон Линховоин «Лодон багшын дэбтэрһээ» ном татажа абагты: http://soyol. ru/culture/books/4357/
- Сүлжээндэ ороод, фейсбук холбоондо Хамба лама Дамба Аюшеевэй хуудаһа хараха;
- «Буряад хэлэнэй тобшо тайлбари толи», У – Ү, 2004
- http://soyol. ru/bur/
- Л. Шагдаров. К. Черемисов. Буряад – ород толи, У – Ү, 2006