БУДДЫН ШАЖАНТАНАЙ ЗАНШАЛТА САНГХА
«ДАШИ ЧОЙНХОРЛИН» БУДДЫН ШАЖАНАЙ ЕХЭ СУРГУУЛИ
«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ»
Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын 59-дэхи наадам
2024 оной октябриин 18
Эбээн тэдхэгшэ: Буряад Уласай Толгойлогшын ба
Буряад Уласай Засагай газарай Захиргаанай мэдээсэлэй бодолгын талаар хороон
НААДАМАЙ ЗОРИЛГОНУУД
– Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлээхэ, эхэ хэлээ хүндэлхэ, эхэ хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ
– Наадамай гол зорилго – аман хэлэ хүгжөөхэ, нютаг хэлэнэй үгүүлбэриин аялга һайн ойлгохо, хэлэхэ дадалтай болгохо.
– Түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг үзэхэ хүсэлынь урмашуулан дэмжэхэ, хүүгэдэй урлаха, зохёохо арга боломжо хурсадхаха.
НААДАМАЙ САГАЙ ХУБААРИ
«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн hургуулинууд хоорондын наадам Ивалгын дасанда 2024 оной октябриин 18-да үглөөнэй 10 сагта эхилхэ.
УРИЛДААНАЙ ЯНЗАНУУД:
- Монгол хэлэ шудалая
- «Буддын шажанай ойлгосонууд», «Зураг тайлбарилан хаюусаха», «Шажанай зүйлүүд, хэрэгсэлнүүд»
- «САЙНУУ» түсэлөөр пост-бодол
- Бэлигүүн толи
- Этигэл Хамбын зальбарал
- Арһан урлал
- Һэеы урлал
- Модон дархан
- Уран баримал
НААДАМАЙ ЭРИЛТЭНҮҮД
– Мэдүүлгэ, Согласие дансануудаа октябриин 14 болотор exexelen@mail.ru гэһэн сахим хаягаар эльгээхэ.
– Тестэдэ орохо һурагша өөрын али сургуулиин ноутбук абаад ерэхэ. Сайт дээрэ регистраци хээд ерэхэ шухала. Анхарагты: пароль, логиноо бу мартагты!
– Урилдаан бүхэндэ бүлэгүүдһээ нэгэ-нэгэ хүн орохо. «Этигэл Хамбын зальбарал» бүлэгөөрөө сээжээр уншана.
– Басагад буряад заншалаар үһэеэ гүрөөд ерэхэ.
– Соносохо хүдэлмэринүүд радиодамжуулгын эрилтэдэ хүрэхэ ёһотой. Аудиофайл бэшэхэдээ хоолойгоо сэбэрээр шэнгээгты. Диктофондо үлүү абяа, шууяа, түерөө оруулхагүй (холодильник, телевизор, радио, телефон болюулха). Түлижэ байһан галай хүүеэнһээ холо ошохо шухала.
– Анхарагты, аудиофайлаа нэрлэхээ бу мартагты (һургуули, номинаци, һурагшын нэрэ). Аудиофайлаа диктофон дээрэ бэшэхэдээ, даабари уншахынгаа урда һурагша нэн түрүүн өөрынгөө нэрэ, нютаг, бүлэг – һургуули, ангияа хэлэхэ.
НААДАМАЙ ШАТАНУУД
Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.
Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.
II ШАТА
МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ
10 һарын 14 болотор exexelen@mail.ru хаягаар эльгээхэ.
Аймаг ________________________Һургуули___________________________
Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ ______________________
Холбоо бариха утаһан, e – mail: ____________________________________
Бүлэгтэ орохо үхибүүдэй обог, нэрэ, анги.
НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД
I ШАТА
ШАГАЙН МОРИН ТАЛА
Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын урилдаан.
БЭЛИГҮҮН ТОЛИ (10 оноо)
Хоер ёслолой абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толи гэсэн үйлэ. Э-Х. Галшиевай «Бэлигүүн толи» һүүлшын хэблэл. http://ehehelen. ru/wp – content/uploads/2019/01/Beliguun – toli – poslednaya – versiya. pdf
Даабари: «Хоер ёслолой абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толи гэсэн үйлэ» бүлэгэй 1-57 нюурта үгтэһэн 1-137 сургаалнуудһаа гурбыень шэлэн абажа, мем (уряа, зарлал зураг) болгогты, тэрэ ажалаа хамгаалагты. Танай зорилго хадаа сургаал соохи үйлэ ушарай һубарил зураглан харуулха бэшэ, һургаалай юрэнхы удха өөһэдөө ойлгожо мем зураха, тэрэнээ хөөрэжэ шадаха.
P.S. «Плакат» гэжэ үгэ оршуулхада уряа, зарлал болохоор зурагууд гээд толи соо үгтэдэг. Һүүлэй үедэ интернет соо плакадай зорилгодо дүтэрхы «мем» гээд нэрлэгдэһэн урлалай зүйл хэрэглэгдэдэг болонхой. «Мем» гэжэ урлалай янза тухай бэшэхэдээ, зураг, фотозураг, видео, үгэ, мэдүүлэл, элдэб тэмдэг, үнгэ, смайлик хэрэглэн, ямар нэгэ ойлгосо олондо мэдүүлхэ, ойлгуулха, тарааха арга гэнэ. Сургаалай удха зүбөөр гаргаха гэжэ оролдогты, нютагайнгаа ламанартай зүбшэн хөөрэлдэгты.
ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА
Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи тэмсээн.
«БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ»
Даабаринууд:
Буряад, монгол үгэнүүдэй удха элирүүлхэдэ «Орос – монгол толь», «Буряад – ород толи», «Буряад – ород толи», нютаг үгэнүүдэй толи хэрэгтэй болохо
1) Би болон минии нүхэд. Мэндэшэлгэ. Танилсалга, нэрэ, уг, наһан, жэл, нютаг…
«Мэндийн монгол ёс» үгүүлэл анхарагты. Мэндэшэлээд, монголоор өөртэеэ дүтөөр танилсуулагты.
“Туулын шийдвэр” уншаха, удхыень монгол хэлэн дээрэ хөөрэхэ, үгтэһэн асуудалнуудаар хөөрэлдэхэ.
2) Минии гэр бүлэ, түрэл садан. Бүлын гэшүүд, байра, гэр, хаяг, нютаг, гэр бүлынхидэй мэргэжэл, ажал.
— Зоригтын Азбаярай хөөрөө уншаха, үгтэһэн асуудалнуудта харюу бэлдэхэ. Монгол хэлэн дээрэ уншаад, удхыень дамжуулагты.
— Оньһон үгэнүүдые оруулалсан, гэр бүлынхид, садан түрэл, ажаһуудаг нютаг, хаяг, гэр байраа зураглаһан сээжэ хөөрөө монгол хэлэн дээрэ бэлдэхэ.
3) Эдэ сэдэбүүдээр мэдэхэ болоһон монгол үгэнүүдые толидоо оруулагты.
б) Тестовэ даабари дүүргэлгын даабарида бүлэгһөө 1 хүн орохо ёһотой. «Буддын шажанай ойлгосонууд», «Зураг тайлбарилан хаюусаха», «Шажанай зүйлнүүд, хэрэгсэлнүүд», «Дасан субаргануудай тусхай эрдэм»… гэһэн сэдэбүүдтэ зорюулһан асуудалнуудаар тестнүүдые дүүргэхэ даабари https://xesheel.exexelen.ru Урилдаанда бэлдэхэдээ, https://buryadxelen.com/ сайт дээрэһээ энэ сэдэбүүдээр үгтэһэн наадануудаар һорилго хэгты.
Я. Ивахиновагай «Асуудалнууд, тестнүүд, оршуулганууд» ном соо 4-10, 11-12, 21-26, 37-42 хуудаһануудта үгтэһэн асуудалнуудые анхарагты.
Анхарагты: Ажалайнгаа хэрэгсэл – ноутбугаа абаад ерэхэ!
в) Санамжа – комментаринууд. 0 – 10 оноо
Хүндэтэ үхибүүд! «САЙНУУ!» гэһэн түсэлэй «Шагна» гэжэ нэрэтэй аудиогид 2023 оной сентябрь һарада гараа. Улаан-Үдэ хотодо ажаһуугшад түрэл хотодоо дура зүрхөө нээһэн аудиогидүүдэй 97 хөөрөөнүүдые ород, буряад хэлэн дээрэ соносохо аргатай болоо. Манай гидүүд соо элдэб нютагай, угай, наһанай, мэргэжэлэй хүнүүд. Хөөрөөнэйнь сэдэбүүдшье олон: хото городтой түрүүшын уулзалга, түүхэтэ газарнууд, түрэл гудамжа, һуралсалай эмхи гээд, Улаан-Үдэ хотын олондо мэдэгдээгүй түүхэ, арад зон соо алдаршаһан газарнууд, юрын дурсалгануудһаа хизаар ороноо шэнжэлгын сэдэб хүрэтэр.
Нэн түрүүн тус бүлэгтэ https://vk.com/club216208451 ороод, подписка хээд, постнуудтаа лайкнуудые табигты, нүхэдөөрөө хубаалдагты. Бүлэг бүхэнһөө гурбан һанамжа – комментарий бэшэхэ даабари үгтэнэ (эдэ 3 постнууд доро).
- https://vk.com/wall-216208451_6527 Озеров Игорь, Зүблэлнүүдэй талмай.
- https://vk.com/wall-216208451_6528 Дашеев Цыбик-Доржо, Угай газарнууд.
- https://vk.com/wall-216208451_6529 Мяхонова Очирма, Улаан-Үдын трамвай.
Һанамжануудта эрилтэ: Шагнаад, өөрын һанамжа-комментаридаа өөрын хандаса, бодол, ойлгосо тайлбарилха, хөөрэһэн ушарта өөрын сэгнэлтэ үгэхэ. Ниислэл хототой холбоотой өөһэдынгөө һонин ушар оруулжа болоно. Нютаг хэлээ хэрэглэн бэшэхэ. Өөһэдын арга боломжоор энэ даабари дүүргэгты. Нэрэ обогоо, һургуулияа бэшэхээ бу мартагты. Буряад клавиатура, таараха эмодзи – смайлигуудые хэрэглэгты, комментаритнай олон лайктай байбал — һайн.
– Бэшэһэн комментарияа аудио файл болгожо уншаха (аудиофайлай эрилтэнүүд положениин дээрэ);
– Табиһан һанамжа-комментариингаа ворд вариантын скриншот хэхэ;
– Аудио, скриншот хоёроо exexelen@mail.ru хаягаар 10 сарын 14 болотор ябуулха.
ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА
Буян хэшэг уряалая
«Этигэл Хамбын зальбарал» уншахадаа, үгэнүүдынь зүбөөр, сээжээр, тодоор үгүүлэн, бүлэгөөрөө уншаха гэһэн даабариин эрилтэ дүүргэхэ шухала!
www. ehehelen.ru гэһэн сайтын номой һан соо «Этигэл Хамбын зальбарал» татажа абаад, зүбөөр уншаха. Хоороор уншахынгаа урда һурагшад нэн түрүүн өөһэдынгөө нэрэ, нютаг, бүлэг – һургуули, ангияа хэлэхэ.
ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА
Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа орохо урилдаан
Оёдолшо басагад арһан урлал, һэеы урлал гэһэн хоёр шэглэлээр хүдэлхэ. Хэһэн оёдол тухайгаа 2 мин соо хөөрэхэ. Хөөрэһэнтнай 0 – 2 оноогоор, гол ажалтнай 0 – 8 оноогоор сэгнэгдэхэ. Дүн гаргалгада 0 – 10 ниитэлһэн оноо табигдаха.
а) Арһан оёдол
– басагад бултадаа арһаар өөһэдтөө тааруу бээлэй оёод асарха;
– үндэһэн малгайн түхэл оршон үедөө тааруулжа хэб зохёон зураха, хэбээрээ эсхэхэ, эсхэһэнээ оёхо даабари дүүргэхэ.
Хониной элдэһэн арһаар, али хэрэгһээ гараһан арһан дэгэлээр (дубленко, хүнжэл, хүүртиг…) оёнобди. Оёходо хэрэгтэй юумээ абаад ерэхэ: канцелярска хутага, хурса хайша, шугам, хурабша, карандаш гү, али ручка, арһа оёдог тусхай зүү — тэбэнэ бэшэ, №10 ниидхэ.
– 2 минутын туршада яагаад оёхо (оёһон) тухайгаа хөөрөө, зугаа хэхэт. Арһан хубсаһан бэедэ һайн нүлөөтэй эдлэл юм. Юунэй арһа, оёдолой ямар зүү хэрэглэнэбта, яагаад хэб бэлдээбта, юу оёжо дүүргээбта г.м. тухай хэһэн хөөрөөндэ – 2 оноо, даабари-ажалтнай 8 оноо хүрэтэр сэгнэгдэхэ.
б) Һэеы урлал.
– Үндэһэн малгайн түхэл оршон үедөө тааруулжа хэб зохёон зураха, хэбээрээ эсхэхэ, эсхэһэнээ оёхо даабари. Өөртөө таараха һэеы сээжэбжын хэб бэлдэхэ, тэрэ хэбтээ тааруулан оёхо, гоёон шэмэглэхэ даабари дүүргээд, хэһэн ажалаа абаад ерэхэ.
– Хун шэнги дун сагаан һэеы хаана хэрэглэжэ болохоб, юрын бүдөөр оёһонһоо һэеыгээр урлахада хэр хүндэб, оёдолой ямар янзануудые хэрэглээбта, һэеы оёдолдо эгээл шухалань юун бэ гэхэ мэтэ асуудал тодолон, өөрынгөө һанамжа бодолоо хэлэхэ. Гэрэйнгээ даабари яажа дүүргэһэн тухайгаа (пошаговое описание работы 2 мин.) тодорхойгоор хөөрэжэ үгэхэдэ 2 оноо нэмэгдэхэ.
Удаадахи наадамда хэрэглэхэ һэеы худалдан абахат, 1 п.м. һэеы 300 түхэригтэ (50% хямдаралтай). Оёдолшондо хэрэгтэй хэрэгсэлнүүдые – хурса хайша, шугам, хурабша, карандаш гү, али ручка, утаһа асарха.
ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА
Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.
а) Модон урлал. Заан. Хэмжүүр: үндэрынь 20 см.
Дарханайнгаа ажал тухай 2 минута соо удаа дараалуулан хөөрэжэ үгэгты (пошаговое описание работы).
Танай хэһэн хөөрөөн амяараа сэгнэгдэхэ: гол ажал – 8, 0 оноо, хөөрэһэн – 2, 0 оноо.
б) УРАН БАРИМАЛ (пластилин)
Шара шубуун. Өөрын бодолоор гоёожо болоно. Хэмжүүр: 15 см. Даабариин эрилтэдэ үгтэһэн хэмжүүрһээ үлүү дутуу байхагүй. Пластилинаар урлаһан ажалайнгаа һубарил тухай 2 минута соо удаа дараалуулан хөөрэжэ үгэгты (пошаговое описание работы). Танай хэһэн хөөрөөн амяараа сэгнэгдэн, гол дүн гаргалгада ниитэлһэн 0 – 10 оноо табигдаха.
ШАНГУУД ТУХАЙ
1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха.
ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ
- С. Д. Бабуев, Ц. Ц. Бальжинимаева «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» У – Ү, 2004;
- https://buryadxelen. com/»Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Минии бэе», «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг»;
- Бэлигүүн толи http://ehehelen. ru/wp – content/uploads/2019/01/Beliguun – toli – poslednaya – versiya. pdf;
- «Учение Пандито Хамба Ламы Д. Д. Этигэлова», 2016, 2017, 2018, 2019; 2020; 2021. Ссылкэ: https://docs. google. com/document/d/1ejak22tQ0qVnAr_lr8LIgBuv7LaNDtRtdbjHDGftpQs/edit# heading=h. 3dpy54d6sgj9
- «Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи», «Даши Чойнхорлин» университедэй хэблэл, Ивалга, 2016 он;
- «Буряад үнэн» сонин болон бусад сонин, сэтгүүл, номууд;
- Галдан Ленхобоев «Ашатын һайхан заяан» ном татажа абагты: http://soyol. ru/culture/books/4356/
- Лодон Линховоин «Лодон багшын дэбтэрһээ» ном татажа абагты: http://soyol. ru/culture/books/4357/
- Сүлжээндэ ороод, фейсбук холбоондо Хамба лама Дамба Аюшеевэй хуудаһа хараха;
- «Буряад хэлэнэй тобшо тайлбари толи», У – Ү, 2004
- http://soyol. ru/bur/
- Л. Шагдаров. К. Черемисов. Буряад – ород толи, У – Ү, 2006
- Д. Аюшеев «Заметки буддиста». У-У, 2024