БУДДЫН ШАЖАНТАНАЙ ЗАНШАЛТА САНГХА
«ДАШИ ЧОЙНХОРЛИН» БУДДЫН ШАЖАНАЙ ЕХЭ СУРГУУЛИ
«ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ»
Бүгэдэ Буряадай һургуулинууд хоорондын 49-дэхи наадам
2023 оной февралиин 10
Эбээн тэдхэгшэ: «АБСОЛЮТ» хамжаан
НААДАМАЙ ЗОРИЛГОНУУД
– Наадам буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлээхэ, эхэ хэлээ хүндэлхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ
– Наадамай гол зорилго – аман хэлэ хүгжөөхэ, нютаг хэлэнэй үгүүлбэриин аялга һайн ойлгохо, хэлэхэ дадалтай болгохо. Эхэ хэлэнэйнгээ нөөсэ баяжуулха даабаринуудаа үргэдхэхэ.
– Түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг үзэхэ хүсэлынь урмашуулан дэмжэхэ, хүүгэдэй урлаха, зохёохо арга боломжо хурсадхаха.
НААДАМАЙ САГАЙ ХУБААРИ
«Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн hургуулинууд хоорондын наадам Ивалгын дасанда 2023 оной февралиин 10-да үглөөнэй 10 сагта эхилхэ.
НААДАМАЙ ЭРИЛТЭНҮҮД
Мэдүүлгэ, Согласие дансануудаа февралиин 9 болотор болотор exexelen@mail.ru гэһэн сахим хаягаар эльгээгты.
НААДАМАЙ ШАТАНУУД
Табан хушуу мал гэгдэһэн морин, үхэр, хонин, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн наадамай шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.
Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.
II ШАТА
МЭДҮҮЛГЫН ЖЭШЭЭ
2 һарын 9 болотор exexelen@mail.ru хаягаар эльгээхэ.
Аймаг ________________________Һургуули___________________________
Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ ______________________
Холбоо бариха утаһан, e-mail: ____________________________________
Бүлэгтэ орохо үхибүүдэй обог, нэрэ, анги:
НААДАМАЙ ДҮРИМҮҮД
I ШАТА
ШАГАЙН МОРИН ТАЛА
Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын урилдаан.
БЭЛИГҮҮН ТОЛИ. (10 оноо)
Хоер ёслолой абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толи гэсэн үйлэ. Э-Х. Галшиевай «Бэлигүүн толи» һүүлшын хэблэл. http://ehehelen.ru/wp-content/uploads/2019/01/Beliguun-toli-poslednaya-versiya.pdf
Даабари: «Хоер ёсной абаха орхихо тухай хэлсэн бэлигүүн толиноос бэенэй түгэсэ эдлэхы сахиснай үе маша үйлдэснэй анханинь» бүлэгэй (58 хууд) 138-270 нюурта үгтэһэн сургаалнуудһаа хоёрыень шэлэн абаад, мем, уряа, зарлал зураг болгогты, тэрэ ажалаа хамгаалагты.
Танай зорилго хадаа сургаал соохи үйлэ ушарай һубарил зураглан харуулха бэшэ, һургаалай юрэнхы удха өөһэдөө ойлгожо мем зураха, тэрэнээ хөөрэжэ шадаха.
P.S. «Плакат» гэжэ үгэ оршуулхада уряа, зарлал болохоор зурагууд гээд толи соо үгтэдэг. Һүүлэй үедэ интернет соо плакадай зорилгодо дүтэрхы «мем» гээд нэрлэгдэһэн урлалай зүйл хэрэглэгдэдэг болонхой гэжэ ажаглахаар. «Мем» гэжэ урлалай янза тухай бэшэхэдээ, зураг, фотозураг, видео, үгэ, мэдүүлэл, элдэб тэмдэг, үнгэ, смайлик хэрэглэн, ямар нэгэ ойлгосо олондо мэдүүлхэ, ойлгуулха, тарааха арга гэнэ. Сургаалай удха зүбөөр гаргаха гэжэ оролдогты, нютагайнгаа ламанартай зүбшэн хөөрэлдэгты.
ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА
Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи тэмсээн
а) «БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ» номинаци.
Хүндэтэ үхибүүд! Буряад, монгол үгэнүүдэй удха тайлбарилан урилдахабди. 3 даабари үгтэхэ. —а, -б даабаринууд 0-3 оноогоор, —в даабари 0-4 оноогоор сэгнэгдэхэ. Даабари сээжээр дүүргэгдэхэ.
Буряад, монгол үгэнүүдэй удха элирүүлхэдэ «Орос-монгол толь», «Буряад-ород толи», «Буряад-ород толи», нютаг үгэнүүдэй толи хэрэгтэй болохо. Жэшээ үгтэнэ:
№ 1
1 Сэгүүдэй орондо удхаараа тааруу үгэ нэмэн хэлэгты (билет)
а) Һандайлан …
б) …жиин…
в) сомсойн…
г) согсойн…
д) һэхэрэн…
е) дабшалан…
ё) …һольбуулан…
ж) ябууд …..
Харюу: б, ё – хүлөө жиин һууха, хүлөө һольбуулан һууха, бэшэ ушарта – һууха.
б) Ородһоо буряадта, монголдо оршуулагты: «Асуудалнууд, тестнүүд, оршуулганууд» номой «Толихон» сэдэбээр 1-50 асуудалнуудые анхарагты. Жюриин гэшүүдэй үгэһэн үгэнүүдэй оршуулга өөрын ойлгоһоор тайлбарилхат. (10 асуудал)
в) Монгол ороноор аяншалга. Буряад, монгол үгэнүүдые хэрэглэн, монгол найзанартаа өөрынгөө һанал бодол ойлгуулһан, 2-3 минута соо хөөрэхөөр үгүүлэл тааруулан бэлдэхэт. Сэдэбүүд: «Танилсалга», «Эдеэ хоолой дэлгүүртэ», «Кафедэ». Али нэгыень шэлэхэ. Хөөрөөнтнай эхитэй, үйлын хүгжэлтэтэй, түгэсхэлтэй, һонин удхатай байха ёһотой. (ссылкээр хаража болоно, монгол найзнарһаа асуугты)
https://travelguidance.ru/russko_mongolskiy_razgovornik
http://www.alexnsk.ru/storage/mongolia/language
http://ehehelen.ru/wp-content/uploads/2015/09/Mongolsko-ruskkitj-slovar.pdf
№2
Бүлэгэй нэгэ гэшүүн сайт дээрэ регистраци хэхэ, удаань маанадай дурадхаһан тест энэ урилдаанда ороод, дүүргэхэ аргатай. Сайт https://xesheel.exexelen.ru/ Как проверять вопросы: дээрэ үгтэһэн тестнүүдээр бэеэ һорихо, мэдэсээ бэхижүүлхэ аргатай. Регистрация и запись на курс: https://disk.yandex.ru/i/qnlziaYiWptcmg Тестовэ даабари дүүргэлгын даабарида бүлэгһөө 1 хүн орохо ёһотой.
Асуудалнуудые яагаад шалгажа болохоб? Наадамай урилдаанда бэлдэхэдээ, https://buryadxelen.com/ сайт дээрэ байһан тестнүүдээр, мүн Я.Ивахиновагай «Асуудалнууд, тестнүүд, оршуулганууд» номой 79-82 хуудаһанда болон «Буддын шажан» хубида үгтэһэн асуудалнуудые харагты.
№3
Буряад хэлэн дээрэ Амара Жалцановай зохёон бүтээһэн мүльтигүүдэй табандань нэгэ-нэгэ санамжа-комментари бэшэхэ даабари. Анхарагты: һанамжаяа Ютуб соо табигдаһан мультигүүдтэ (хори вариант https://www.youtube.com/watch?v=9a7qlzxS1bs&list=PL9zWVHMj2dlVb4r6yUohWkRuXX9jMIc6P) бэшэхэһээ гадна, үшөө ВКонтакте группа соо (https://vk.com/club216208451) бүлэгтэ ороод, тусхай постнууд доро табихат. Постнуудтань лайк табигты, нүхэдөөрөө хубаалдагты.
Хэмжээ: 2-3 мэдүүлэл, 250 тэмдэгһээ бага бэшэ хэмжээнэй, аудио, видео баһа табилсахада болохо. Һурагшын нэрэ, ямар һургуули түлөөлнэб гэжэ тэмдэглэгты. Һанамжа-комментаридаа мүльтигэй удха юрэ хөөрэһэн бэшэ, харин түрэл хэлэн дээрээ өөрын хандаса, ойлгосо тайлбарилжа харуулһан гү, али хараһанаа оньһон үгөөр баталһан, мүн мүльтиг зохёогшын ажалда сэгнэлтэ, өөрын хандаса үгэһэншье байжа болохо. Тодорхойлбол, өөһэдынгөө арга боломжоор энэ даабари дүүргэгты. Энэ ажал 0-10 оноогоор сэгнэгдэхэ. Удха түхэлөөрөө олоной анхарал татаһан тайлбаринуудые бэшэгшэд тусхай урмашуулагдаха.
Һамжануудаа эндэ бэшэхэт:
- Аха эгэч дүүнэр бэдэ
- https://www.youtube.com/watch?v=RJnV6DtrjcM&t=5s
- https://vk.com/club216208451?w=wall-216208451_119
- Би хэнбиб таагаа ч
- https://www.youtube.com/watch?v=nIeUUWpeAZk&list=PL9zWVHMj2dlXNHlrsedrjEUwXAN21JIoe&index=4
- https://vk.com/club216208451?w=wall-216208451_120
- Нааданхайнуудай наадан
- https://www.youtube.com/watch?v=dueot0Ysoes&list=PL9zWVHMj2dlXNHlrsedrjEUwXAN21JIoe&index=32
- https://vk.com/club216208451?w=wall-216208451_121
- Хоёр
- https://www.youtube.com/watch?v=7PDKZY29Zak&list=PL9zWVHMj2dlXNHlrsedrjEUwXAN21JIoe&index=5
- https://vk.com/club216208451?w=wall-216208451_122
- Сургууль дав
- https://www.youtube.com/watch?v=fl25aNEWEvU&list=PL9zWVHMj2dlXNHlrsedrjEUwXAN21JIoe&index=5
- https://vk.com/club216208451?w=wall-216208451_123
Мультигуудай хори вариант дорош бэшэжэ болоно, илгаагүй: https://www.youtube.com/watch?v=9a7qlzxS1bs&list=PL9zWVHMj2dlVb4r6yUohWkRuXX9jMIc6P
Һанамжа-комментариингаа ворд вариант болон хоёр скриншодуудые exexelen@mail.ru ноябриин 8 болотор ябуулхат.
ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА
Буян хэшэг уряалая
«Доншуур маани» уншахадаа, үгэнүүдынь зүбөөр, сээжээр, тодоор үгүүлэн, бүлэгөөрөө уншаха гэһэн даабариин эрилтэ дүүргэхэ шухала!
https://ehehelen.ru/donshuur-maani/ гэһэн сайт дээрэ «Доншуур маани» татажа абаад, зүбөөр уянгатуулан уншаха. Хоороор уншахынгаа урда һурагшад нэн түрүүн өөһэдынгөө нэрэ, нютаг, бүлэг- һургуули, ангияа хэлэхэ.
ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА
Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа орохо урилдаанаймнай түхэл ондоо болоо.
Оёдолшо басагад арһан урлал, һэеы урлал гэһэн хоёр шэглэлээр хүдэлхэ.
а) Урда урилдаанда арһан урлалда ороһон басагад оёжо эхилһэн арһан сээжэбшэ, һэеы куртка, комбинезоноо дүүргээд асарха. 49-дэхи наадамда сэсэрлигэй багахан хүүгэд айлшад болон ерэхэдээ, танай гараар оёгдоһон хубсаһа үмдэжэ, олоной үзэмжэдэ дефиле харуулха. Өөһэдын модель хүүгэдые урижа болоно.
Арһан урлалда орохо басагад 49-дэхи урилдаанда 5-6 наһанай хүүгэдэй үмдэхөөр буряад дэгэлэй хэб (лекало) бэлдээд ерэхэ. Канцерярска хутага, хурса хайша, шугам, хурабша, карандаш гү, али ручка, арһа оёдог тусхай зүү (тэбэнэ бэшэ), хониной элдэһэн арһа гү, али хэрэгһээ гараһан элдэһэн арһанай зүйл (дубленко-дэгэл, хүнжэл, хүүртиг…) асаржа болохо. Багшатаяа суг бэлэн хэбээрээ буряад дэгэл эсхэжэ һурахат.
б) Һэеыгээр урлал хэхэ басагад багахан үхибүүнэй куртка, комбинезоноо дефиледэ табихаар бэлэн болгоод ерэхэт. Наадамда һэеыгээр оёхо сээжэбшын хэб (лекало) бэлдээд асарха. Энэ даабари сэгнэгдэхэ. Тэрэ хэбэйнгээ хэмжүүртэ тааруулан, һэеы худалдан абахат. 1 п.м. һэеы 300 түхэригтэ (50% хямдралтай). Багшатаяа суг сээжэбшэ оёжо эхилхэт.
ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА
Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата. Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.
а) Модон дархан
Эдеэ хоол бэлдэхэ хэрэгсэлнүүдһээ 2 зүйл модоор урлаха.
б) УРАН БАРИМАЛ (пластилин)
15 см үндэртэй угалзан эрбээхэй бүтээхэ.
ШАНГУУД ТУХАЙ
1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха.
ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ
- С.Д. Бабуев, Ц.Ц. Бальжинимаева «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» У-Ү, 2004;
- https://buryadxelen.com/»Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Минии бэе», «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг»;
- Бэлигүүн толи http://ehehelen.ru/wp-content/uploads/2019/01/Beliguun-toli-poslednaya-versiya.pdf;
- «Учение Пандито Хамба Ламы Д.Д.Этигэлова», 2016, 2017, 2018, 2019; 2020; 2021. Ссылкэ: https://docs.google.com/document/d/1ejak22tQ0qVnAr_lr8LIgBuv7LaNDtRtdbjHDGftpQs/edit#heading=h.3dpy54d6sgj9
- «Буддаадын шажанай үгын тайлбари толи», «Даши Чойнхорлин» университедэй хэблэл, Ивалга, 2016 он;
- «Буряад үнэн» сонин болон бусад сонин, сэтгүүл, номууд;
- Галдан Ленхобоев «Ашатын һайхан заяан» ном татажа абагты: http://soyol.ru/culture/books/4356/
- Лодон Линховоин «Лодон багшын дэбтэрһээ» ном татажа абагты: http://soyol.ru/culture/books/4357/
- Сүлжээндэ ороод, фейсбук холбоондо Хамба лама Дамба Аюшеевэй хуудаһа хараха;
- «Буряад хэлэнэй тобшо тайлбари толи», У-Ү, 2004
- http://soyol.ru/bur/
- Л.Шагдаров. К.Черемисов. Буряад-ород толи, У-Ү, 2006