ЭХЭ ХЭЛЭН – МАНАЙ БАЯЛИГ
Бүгэдэ буряад хэлэнэй 5-дугаар мүрысөөн
Буддын шажантанай заншалта
Сангхын дурадхалаар эмхидхэгдэнэ
Тус мүрысөөн «Абсолют» компаниин
дэмжэлгээр үнгэрнэ
- Мүрысөөнэй зорилгонууд
- Мүрысөөн буряад хэлэнэй гайхамшагта баялиг болохо нютаг хэлэнүүдые алдангүй үлөөхэ, нютаг хэлээрээ харилсаха таарамжатай оршон байгуулхын тула эмхидхэгдэнэ.
- Хүүгэд, залуушуулые буряад хэлэ үзэхэдэнь урмашуулан дэмжэжэ, түрэл арадайнгаа хэлэ, соёл, уралиг, түүхые саашань арьбадхан болбосоруулха хүсэл түрүүлжэ, түрэл арадай баялиг болохо эжы, абынгаа хэлэ сэгнүүлжэ һургаха.
- Мүрысөөнэй үнгэрхэ болзор, хаяг
– 2015 оной 3 һарын 28-да Ивалгын дасанда болохо.
– Бүридхэл: 3 һарын 28-да үглөөнэй 9.00 сагһаа 10.00 саг хүрэтэр.
- Мүрысөөндэ хабаадагшад
- 7-8 хүнһөө бүридэһэн бүлгэм соо эхин, дунда, ахамад ангинуудай һурагшад заатагүй орохо ёһотой. Бүлгэмэй бүридэлдэ 70 хубинь басагад байха зэргэтэй (басагад буряад заншалаар үһэеэ гүрэхэ).
- Мүрысөөнэй эрилтэнүүд
- Мүрысөөндэ хабаадагшад түрэл хэлээрээ сүлөө сэдэбээр хөөрэлдэхэ, һанал бодолоо найруулан зохёохо дадал, дүршэлтэй байха.
- Нютаг бүхэниие түлөөлжэ ерэһэн хабаадагшад өөрынгөө нютаг хэлээр хэлэхэ, хөөрэхэ, мүрысөөгөө хамгаалха шухала.
- Нэмэлтэ мэдээсэл
Хүндэтэ һурагшад, тус наадамнай Буддын шажанай Ехэ һургуулиин танхимууд соо үнгэрхэ. Мүрысөөнэй тала бүхэндэ үгтэһэн даабаринуудай амяарлан шалгагдаха байһанһаа, командын гэшүүд нэгэ доро элдэб танхимуудаар таран ошохо.
МҮРЫСӨӨНЭЙ ШАТАНУУД
Табан хушуу мал гэгдэһэн мори, үхэр, хони, ямаа, тэмээгээ үе наhаараа үдхэжэ hууhан буряад зоной ажабайдалые адууhа малhаа амяарнь харахын аргагүй юм. Тиимэһээ эхэ хэлэндээ зорюулһан «Эхэ хэлэн – манай баялиг» гэһэн мүрысөөнэй шатанууд үндэһэн шагай нааданай буудалнуудай нэрээр нэрлэгдэнхэй.
Шагайнууд хонин, ямаан, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй байдаг юм. Хабтайжа бүхыгөөд унаһан шагайе «хонин» («бүхэ»), хонхойгоод унаһыень «ямаан» («хонхо»), бүтүү талаараа өөдөө хараад тогтоһониинь «морин», хээтэй хажуугаараа өөдөө хараһаниинь «үхэр», сомсойгоод тогтошоһониинь «тэмээн» («ёро») болодог юм.
I шата
- МОРИН ТАЛА: Нютаг хэлэнэй толи
- ХОНИН ТАЛА: Буряадай мүргэлтэй газарнууд
- ҮХЭР ТАЛА: Баян хэлэтэй арад – ерээдүйтэй!
- ЯМААН ТАЛА: Буян хэшэг уряалая!
- ТЭМЭЭН ТАЛА: Уран гартан
II шата
БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. Хамбын шан абалгын тэмсээн
МҮРЫСӨӨНЭЙ ДҮРИМҮҮД
I ШАТА
- ШАГАЙН МОРИН ТАЛА
Холо газарые ойртуулдаг, хариин зониие нэгэдүүлдэг, хазаар дараа хатартай морин эрдэниин нэрэтэй түрүүшын мүрысөөн.
БУРЯАД ХЭЛЭНЭЙ НЮТАГ АЯЛГЫН ТОЛИ
Тус мүрысөөн өөрынгөө нютаг хэлэнэй үгэнүүдые суглуулжа, нютагай үгэнүүдэй толи бүтээжэ эльгээхэ даабаритай. Эльгээһэн үгэнүүдтээ жэшээ болгон мэдүүлэлнүүдые нэмэхэ. Жэшээнь: Соол – гэр – дом. Нёдондо зун соолоо барижа дүүргээбди.
Хүдэлмэриин хэмжээ: 800 үгэһөө үлүү байха зэргэтэй. Тус мүрысөөн зайн (дистанционно) аргаар үнгэрхэ. 3 һарын 21 болотор exexelen@gmail.com гэһэн сахим хаягаар эльгээхэ. Танай эльгээһэн хүдэлмэринүүд Буряадай Гүрэнэй Ехэ һургуулиин эрдэмтэдтэй суг бэлдэжэ байһан «Буряад хэлэнэй нютаг аялгын толидо» орохо аргатай.
Ажаглалта: Командын зүгһөө эльгээгдэһэн хүдэлмэритнай мүрысөөндэ хабаадахые баталһан мэдүүлгэ болоно. Энэ хүдэлмэри хэхэдээ ажаглалта, нэмэлтэ хараадаа абан, заһаха, арьбадхаха шухала.
4-дэхи мүрысөөндэ толиин урилдаанда эльгээһэн толинууд зарим дутагдал, алдуутай байгаа. Энээн тухай тобшохон хэлэбэл, иимэ байна:
Нэн түрүүн багшанарнай буряад хэлээр компьютер соо бэшэхэдээ, буряад хэлэнэй сахим һураха бэшэгтэ зорюулжа хэһэн буряад хэлэнэй тобшолуурые хэрэглэнэгүй. Энээниие buryadxelen.com гэһэн сайтһаа татажа абаад, һуулгажа болохо. Тус драйвер хэрэглээгүй һаа, эльгээһэн толинуудые саашань болбосоруулжа, хүнэй хэрэглэхээр юумэн болгоходо тон ехэ ажал шаардахаһаа гадна, зарим үгэ буруу ойлгогдоходо хүрэхэ. Тиимэһээ энэ асуудалые тон анхаржа, хүндэдхэн үзэбэл зохино. Удаадахи урилдаанда материалаа эльгээхэдээ, буряад үзэгыень буруу оруулһан байбал тон ехэ алдуу гэжэ тоологдохо. Иимэ ажал хэзээшье түрүү байрада орожо шадахагүй.
Хоёрто, буряад нютаг аялгын толи гэжэ нэрэтэйшье һаа, мүнөө хэрэглэжэ байгаа дүримэй үндэһэн зүйлыень баримталбал һайн. Жэшээнь, ута эгэшэг (удаан аялган) тэмдэглэхэдээ, «хараа» гэжэ бэшэхын орондо «харá» гэхэ мэтээр ород хэлэнэй үргэлтын тэмдэг (ударени) табиһан байна. Энэ хадаа буряад хэлэнэй ута эгэшэгые хоёр эгэшэг үзэгөөр тэмдэглэдэг дүримһөө хадууржа байна. Иимэһээ удаадахи урилдаанда энэ ушар ехэ алдууда тоологдохо.
Гурбада, ямар үгэ суглуулхаб гэжэ олон хүн асууна. Нютагтаа хэрэглэдэг бүхы үгэ оруулха хэрэгтэй. Гансал нютагай онсолигтой үгэ бэшэ, үдэр тутам хэрэглэжэ байдаг бүхы үгэ оруулха ёһотой.
Дүрбэдэ, миин үгэ бэшээд, хажуудань оршуулга бэшээд лэ орхихо бэшэ, жэшээ үгүүлбэри (мэдүүлэл)-тэй байбал тон һайн. Тиигээгүй һаа, бэшэһэн үгыетнай танай нютагта яажа хэрэглэдэг хаб гэжэ таахын аргагүй.
Табада, үгын хажууда хэлэлгын хубииень тэмдэглэхэ хэрэгтэй. Иижэ тэмдэглэһэн зон үсөөн байгаа. Саашадаа хуу тэмдэглэхэ бэзэт гэжэ найданабди.
Зургаада, үгэ сулгуулжа, үбгэд хүгшэд, хүн зонтой хөөрэлдэхэдөө, диктофон дээрэ бэшээд, бэшэһэн юумэеэ буулгажа (расшифровка хээд) бэшээд, эльгээбэл тон һайн. Тиигээ һаа, нютагайтнай хэлэн тон ямар бэ гэжэ мэдэгдэхэ ба саашадаа энээнииетнай диск дээрэ бэшээд, бэшэ буряад-монголдо һонирхуулхада хэрэгтэй болохо.
Толи зохёохо даабарида хори хэлэтэй команданууд нютагайнгаа географическа нэрэнүүдэй тайлбари бэлдэхэ – топонимическа толи.
Мэдүүлгын жэшээ:
Аймаг _______________________Һургуули______________________________________________
Хүтэлбэрилэгшэ багшын (багшанарай) обог нэрэ _____________________________________________________________________________
Холбоо бариха утаһан, e-mail:___________________________________________________
Гэрэй хаяг: __________________________________________________________________________
Багшын паспортын дугаар болон хэзээ, ямар байгуулга олгоһон тухай мэдээсэл:
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
ИНН, СНИЛС:________________________________________________________________
- ШАГАЙН ХОНИН ТАЛА
Ууса дүүрэн хэшэгтэй, урдаа хараха хушуута мал, хонгор дайдымнай шэмэг – хун сагаан хонин эрдэниин нэрэтэй хоёрдохи мүрысөөн.
а) «Буряадай Хамба ламанар. Буряадай мүргэлтэй газарнууд». Энэ мүрысөөн тестын түхэлөөр үнгэрхэ.
б) «Сүлөө саг – сэнтэй саг» гэһэн сэдэбээр хөөрөө зохёогоод ерэхэ. Хөөрөөнэйтнай удха һонин, хүхюу байха ёһотой. Энэ хөөрөөгөө ондоо командын түлөөлэгшэтэй диалог болгон, олоной анхаралда дурадхахат. Үдын хойно шалгарһан һурагшад ехэ танхим соо мүрысөөгөө үргэлжэлүүлнэ (финал).
Ажаглалта: Сүлөө сагтаа хүн һонин зохёол уншадаг, кино харадаг, хүнүүдтэй хөөрэлдэдэг, юумэ бүтээдэг г.м. Эдэ бүгэдэ үйлэ хэрэг хүнэй һанаанда нүлөө үзүүлнэ гээшэ аабза. Сүлөө сагтаа мэдэжэ абаһанаа (нэгэ ушар тухай) тон һонирхолтойгоор, ойлгостойгоор һая танилсаһан хүнтэеэ харилсахадаа, хэрэгтэй газартань зүбшөөл һураха, һайниие хүргэхэ, баяраа мэдүүлхэ, хөөрэлдөөндөө тобшолол хэхэ аргатай байха зэргэтэй.
ШАГАЙН ҮХЭР ТАЛА
«Үнеэтэй айл үлдэхэгүй, булагтай газар гандахагүй» гэһэн үгын ёһоор гандашагүй абъяас бэлигээ харуулха мүрысөөн.
БАЯН ХЭЛЭТЭЙ АРАД – ЕРЭЭДҮЙТЭЙ!
а) Хэнэй хэлэн баян бэ?
Вариант 1: Команда бүхэнһөө нэгэ-нэгэ түлөөлэгшэ «Үгэ бэдэрэлгэ» гэһэн нааданай түхэлөөр үнгэрхэ урилдаанда хабаадана. Жэшээнь: 2 һурагшад нэгэ адли үзэгөөр эхилдэг үгэнүүдые 2 минута соо бэшэнэ, удаань тэрэнээ ээлжээлэн уншанад. Хэнэйнь дабтагдаагүй үгэнүүд олон бэ, тэрэ илагша болоно. Энэ даабари үгэхэдөө һурагшадай үгын нөөсэ шалгагдана. Олимпиин нааданай түхэлөөр үнгэрхэ мүрысөөндэ бэлдэһэн толиһоо жэшээнүүдые үргэнөөр хэрэглэхэ. Үдын хойно шалгарһан һурагшад ехэ танхим соо мүрысөөгөө үргэлжэлүүлнэ (финал).
б) Ород оньһон үгэнүүдтэ удхаараа дүтэрхы буряад оньһон үгэнүүдые тааруулан һанаха даабари. Жэшээнь: Ученье свет, неученье тьма – «А» үзэг – эрдэмэй дээжэ, аяга сай – эдеэнэй дээжэ. Не зная броду, не суйся в воду — ? Кто не работает, тот не ест — ? г.м.
- ШАГАЙН ЯМААН ТАЛА
Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй, хурдан түргэниинь гайхалтай, бэлшээриин һайниие бэдэрдэг, бэрхэшээл гэжэ мэдэдэггүй ямаанай зан абариие һайшаажа, удаадахи мүрысөө дурадханабди.
БУЯН ХЭШЭГ УРЯАЛАЯ!
а) «Эхэ нютаг» гэһэн сэдэбээр дуунай үгэ – шүлэг зохёогоод, 3 һарын 25 болотор exexelen@gmail.com хаягта эльгээхэ. Өөрын зохёоһон шүлэгэй уран уншалгын мүрысөөн үнгэрхэ. Эрхим шүлэгүүд үдын хойно олоной анхаралда табигдаха.
б) Зохёохы даабаритай бэшэмэл хүдэлмэри (текстын удха хубилган найруулха даабаритай). Сэдэб: Эхэ байгаалиин үзэгдэлнүүд.
- ШАГАЙН ТЭМЭЭН ТАЛА
Арад зоноо тэдхэдэг, элинсэгэйнгээ нютагта заяан гэжэ магтуулһан ажалша, бүхэриг тэмээндэ зорюулагдаһан шата.
УРАН ГАРТАН
Эжы абын дүршэл халан абаха басагад, хүбүүдтэ зорюулагдаһан урилдаан.
а) Уламжалта ажал үйлэ. Хониной нооһоор юу бүтээжэ болохоб?
«Сэнтэйхэн ажалаараа суутайхан нютагни» гэһэн Интернет-мүрысөөндэ эрхимлэһэн Хяагтын аймагай Алтайн дунда һургуулиин багшанарай хүтэлбэри доро үнгэрхэ һуралсал-мүрысөөндэ командаһаа нэгэ гэшүүн уригдаха.
б) Уран баримал. Энэ мүрысөөндэ хабаадагшад сүлөө сэдэбээр хэгдэһэн гурбан уран баримал жюриин анхаралда дурадхажа хамгаалха (хоёрыень пластилинаар, гурбадахидань дуратай материал хэрэглэхэ). Удаань жюриин дурадхагдаһан сэдэбээр пластилинаар урлал бүтээхэ. Шэлэгдэhэн бүтээлнүүдэй үзэсхэлэн ехэ танхим соо үдын хойно дурадхагдаха.
II ШАТА
БУДДЫН ШАЖАН ТУХАЙ. Хамба Ламын шан абалгын тэмсээн
XXIV Хамба Лама Дамба Аюшеевэй табиһан шэнэ асуудалнууд дээрэ бодомжолоод, харюунуудаа энэ хаягаар эльгээгты: exexelen@gmail.com
- Хүн юунэй түлөө эдеэ хүртэнэб?
– амиды байхын түлөө бэшэ
– ажил хиихын түлөө бэшэ
– буян олохын түлөө бэшэ
- Будаадын шажантан дуган соо ороод юундэ сунажа мүргэнэб?
– сайн байхын түлөө бэшэ
– бурхады баярлуулхын түлөө бэшэ
– ёсын түлөө бэшэ
- Буддын шажантан Бурхадай урда юунэй түлөө үргэл үргэдэг бэ?
– буян олохын түлөө бэшэ
– Будда багшые шабинартайнь баярлуулхын түлөө бэшэ
– ёсын түлөө бэшэ
ЭРХИМҮҮДЫЕ УРМАШУУЛАН ШАГНАХА ТУХАЙ
1, 2, 3-дахи һуури эзэлһэн һурагшадай бүлэгүүдтэ ба тэдэниие бэлдэһэн багшанартань диплом болон мүнгэн шан (30 мянга, 20 мянга, 10 мянган түхэриг) мүн тусхай бэлэгүүд барюулагдаха. Мүрысөөндэ хабаадаһан бүлэгтэ баталамжа бэшэгүүд үгтэхэ.
Хамба Ламын гол шан абалгын тэмсээндэ илагшадта мүнгэн шангууд барюулагдаха.
ХЭРЭГЛЭХЭ НОМ ЗОХЁОЛ
Л. Намжилова. «Шэдитэ эрхи», «Алтан эрхи»;
С. Д. Бабуев, Ц. Ц. Бальжинимаева. «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи»; «Буряад хэлэн» гэһэн сахим һураха бэшэгэй «Ёһо заншал», «Буряад арад», «Эхэ нютаг» гэhэн бүлэгүүд;
Лодон Линховоин. «Лодон багшын дэбтэрһээ»
Цырендаши Будаев. «Шэдитэ үгэнүүд»
«Мэндэлсэн нютагаа найлзуур модон мэтэ баригты»
«250 лет Институту Пандито Хамбо лам»
Буряадай суута ламанар тухай мэдээн (Интернет)
Цырендаши Будаев. «Оньһон үгэ оностой»
«Буряад үнэн» һонин болон бусад сонин, сэтгүүл ба номууд.
Ямар нэгэн асуудалай гарабал, аймагайнгаа шэрээтэ ламанарта, мүн энэ сахим хаягаар хандажа болохо:exexelen@gmail.com
Анхарагты!
Урда мүрысөөндэ шэлэгдэһэн шүлэгүүдтэ бэшэгдэһэн дуунуудай болон уран барималай презентаци үдын хойно үнгэрхэ.
“Эхэ хэлэн – манай баялиг” гэһэн мүрысөөнэй 5 удаа үнгэрһэн ушараар Буддын шажанай заншалта Сангха урилдаанда хабаадагшадта бэлэг болгон, мартын 29-нэй үдэр тусхай программа зохёон бэлдэбэ. Эдэбхитэй хабаадахыетнай уринабди:
09.45 – 13.00 «Пионер» гэһэн зугаасалай ордон
15.00 – 17.00 Улаан-Үдэ хотын музейнүүд (М. Хангаловай нэрэмжэтэ түүхын музей, Сампиловай музей, Байгаалиин музей)